Naturalis Historia

[*](Th. H. VIII 11, 5. (Pallad. I 6, 12. Geop. II 16, 4). Col. II 9, 11. 13.) Semen optimum anniculum, bimum deterius,

trimum pessimum, ultra sterile[*](sterile F2V. -ilem r.); etenim[*](etenim ego e Theophr. cfr. Pliniana p. 39. et in imo FEv. et in uno dC. et D.) omnium definita generatio[*](genereratio v. a. D.) est. quod in ima area subsedit, ad semen reservandum est; id enim optimum, quoniam gravissimum, neque alio modo utilius discernitur[*](discernitur G. dispe- FE. dispergitur dTv. dispescitur J.). quae spica intervalla ta[*](interuallata J. -alla ll. D. per interualla v. an intus uana? cfr. Colum. II 9, 13.) semina[*](seminum D.) habebit, abicietur. optimum granum, quod rubet et dentibus fractum eundem habet colorem; deterius [*](deterius dv. om.FE.), cui plus intus albi est.[*](Th. H. VII 6, 2. (cfr. Col. II 8, 3. XI 2, 80).) certum terras alias plus[*](alia plus E.) seminis recipere, alias minus, religiosumque inde et[*](inde et ego. uidetur inde dT. inde rv. id et P.) primum [*](pessimum P.) colonis augurium, cum avidius accipiat: esurire creditur et comesse[*](comesse v. cum esse FE. cum messe d.) semen. sationem locis umidis celerius fieri ratio est, ne semen imbre putrescat; siccis serius, ut pluviae sequantur nec[*](nec F1ES. ne rv.) diu iacens atque non concipiens evanescat; itemque festinata satione densum spargi semen, quia tarde concipiat, serotina rarum, quia densitate nimia necetur[*](necetur Fv. nocetur r.).[*](Th. C. III 24, 1. 2. (cfr. Geop. 11 17. 19, 2).) artis quoque cuiusdam est aequaliter spargere. manus utique congruere debet cum gradu semperque cum dextro[*](dextro dv. dextrao r.) pede. fit[*](fit v. fit ll. D (relatum ad praecedentia).) quoque quorundam[*](quorundam quoque D.) occulta ratione, quod sors[*](fors v. fors ll. D.) genialis atque fecunda[*](fecunda v. pecuda ll.) est. non transferendum est[*](est ex F1dEv. esse ex F2D.) ex frigidis locis semen in calida, neque ex praecocibus in[*](in serotina v. om. ll. D. in hiberna J. cfr. XVII 79.)serotina nihilque[*](nihilque in F1dEv. in F2D. idque in G. quae in J.) in contrarium, ut[*](ut ego. om. ll. v.) praecepere[*](praecepere F2G. -cipere r. (praeripere quadam v).) quidam falsa diligentia.

[*](Col. XI 2, 75). Varro I 44, 1. Col. II 9, 1. 17. II 10, 8. 29. 19. 20. 35. 4. 15. 34. 33. 4. Varro I 44, 1. Col. XI 2, 75. I 9, 18.) Serere in iugera temperato[*](iugero temperati soli dv. a. H.) solo iustum est tritici

ant siliginis modios V, farris aut[*](aut (autem E1) feminis E.) seminis, quod frumenti genus ita appellamus, X, hordei VI, fabae quinta[*](quinta ll. J. cfr. Colum. II 10, 8. quintam partem v.) amplius quam tritici, viciae VII[*](VII ego e Colum. II 10, 29. XII ll. v.), ciceris et cicerculae[*](cicerculis E1.) et pisi III, lupini X, lentis[*](lentis paulo plus quam modius Colum.) III—sed hanc cum fimo arido seri volunt —, ervi[*](erui v Colum. II 10, 34. cfr. § 139.) VI, siliciae[*](sicilia E.) VI, passiolorum[*](passiolorum FdD. phasi- S. fassi- E. fasi- V. fase- C.) IIII, pabuli XX, milii, panici sextarios[*](sextarios VI dT.) IIII, pingui solo plus, gracili minus.[*](Col. II 9, 5. 6.) est et alia distinctio: in denso aut cretoso aut uliginoso tritici aut siliginis modios VI, in soluta terra et sicca[*](an sicca et macra uel laeta? cfr. Colum. II 9, 5.) et laeta IIII. macie[*](macie ego. macies F1dTEv. macrum F2D.) enim solum[*](soli v. a. D.), nisi rarum culmum habeat[*](habeat F2v. habet rS.), spicam minutam facit et inanem[*](inane E.); pinguia arva ex uno semine fruticem[*](feminif radice E. -nis radice fruticem v.) numerosum fundunt densamque segetem ex raro semine emittunt[*](emittunt v. om- ll.).[*](Cato 5, 4.) ergo inter quattuor et sex modios, pro natura[*](pro natura dv. ponatur a r.) soli[*](soli om.E.) quinta[*](quinta ll. (i. e. quinta parte. cfr. § 198 et Colum. II 9, 6). quinto J. alii quinque non v.) minus seri plusve[*](plusue dJ. pluresue rv.) praecipiunt ; item in consito aut clivoso[*](et clinoso dT.), ut[*](ut FdG. aut Ev.) in macro. hoc[*](huc B.) pertinet oraculum illud magno opere custodiendum: Segetem ne defrudes[*](defrudes S e Catone. -uges ll. v.). adiecit his Attius[*](iis (his S) attius dS. iis accius v. his artius F. insartius E.) in Praxidica[*](praxidica o. Ribbeck (mus. Rhen. 1886 p. 631). -co ll. v.), ut sereretur, cum luna esset in ariete, geminis, leone, libra, aquario, Zoroastres[*](Zoroastres v. cfr. XXXVII 157. 159. -tris FdD. -trius E.) sole scorpionis duodecim partes transgresso , cum luna esset in tauro.

[*](Hesiod. ἔργα κ. ἡμ. 384.) Sequitur huc dilata[*](delata E.) et maxima indigens cura de tempore fruges serendi[*](serendi F2v. seruendi F1. seruandi r.) quaestio magnaque ex parte ration i[*](rationi ego. -one ll. v.) siderum conexa; quamobrem sententias omnium in primis ad id pertinentes exponemus. Hesiodus, qui princeps [*](priceps F1. primus F2) hominum de agricultura praecepit[*](praecepit F2v. -cipit rS.) , unum tempus serendi tradidit a vergiliarum occasu. scribebat enim in Boeotia Helladis, ubi ita seri diximus.[*](Democritus ap. Geop. II 14, 4. (Th. C. III 23, 1. I 13, 4. Col. X 196 sqq.). Verg. Georg. I 219. 208–210. 227–229. (Col. II 8, 1).) inter diligentissimos convenit, ut in alitum quadripedumque genitura, esse[*](49) quosdam ad conceptum impetus et terrae. hoc[*](hos dv.a.H.) Graeci ita definiunt, cum sit calida et umida. Vergilius triticum et far a vergiliarum occasu seri iubet, hordeum inter aequinoctium autumni et brumam, viciam vero et[*](uero et FTD. uero rv.) passiolos[*](fassiolos E2. -iliolos E1. faseolos TC. phasio- S.) et lentem boote occidente. quo[*](quo F2v. que F1. qua r.) fit, ut horum siderum aliorumque exortus et occasus digerendi[*](digerendi B. direg-F1. dirig- rv.) sint in suos dies. [*](Col. II 8, 3. 4. Th. C. III 23, 1. Col. II 7, 2.)sunt qui et ante vergiliarum occasum seri iubeant, dumtaxat in arida terra calidisque provinciis; custodiri enim semen, corrumpente[*](non corrumpente coni. H. cfr. Schneider ad Colum. II 8, 4. 5. an a corrumpente?) umore, et a proximo imbre uno die erumpere; alii statim ab occasu vergiliarum—sequi imbres a septimo fere die —; aliqui in frigidis ab aequinoctio autumni, in calidis serius, ne ante hiemem luxurient .[*](Varro I 35, 2. Col. II 8, 2. Th. C. III 23, 2. Varro I 34, 1. Col. XI 2, 80.) inter omnes autem convenit circa brumam serendum non esse, magno argumento, quoniam hiberna semina, cum ante[*](ante dEv. ma- nente F.) brumam[*](bruma F2.) sata sint, septimo die erumpant; si post brumam, vix quadragesimo. sunt qui properent[*](properant E.) atque ita pronuntient, festinatam sementem saepe decipere, serotinam

semper. e contrario alii vel vere potius serendum quam malo autumno atque, ubi fuerit necesse, inter favonium et vernum aequinoctium.[*]((Col. II 10, 17. XI.2, 43. II 10, 9).) quidam omissa[*](omissa F2v. em- r.) caelesti[*](caelestis FE.) subtilitate[*](subtilitate F2dTBrot. sublitate F1. uilitate E. cura ut inutili v.) temporibus[*](temporis F2.) definiunt[*](definiunt F1dTv. deficiunt E. ferunt F2.): vere linum et avenam et papaver atque, uti nunc etiam[*](etiam Ev. om. r.) Transpadani servant[*](serunt F2.) , usque in[*](usque in quinque idus E. -quatribus v. a. G.) quinquatrus, fabam, siliginem Novembri[*](nouembri dv. -bre rD.) mense, far Septembri extremo usque in idus Octobres, alii post hunc diem in kal. Novembres. ita his nulla naturae cura est, illis nimia, et ideo caeca subtilitas, cum res geratur inter rusticos litterarumque expertes, non modo siderum.[*](Verg. Georg. I 51. (Col. I praef. 23).) et confitendum est caelo maxime constare ea, quippe Vergilio iubente praedisci ventos ante omnia ac siderum mores neque aliter quam navigantibus servari. spes ardua, inmensa[*](inmensa Fd. et inm- Ev. cfr. Pliniana p. 40 not.), misceri posse caelestem divinitatem inperitiae rusticae[*](rusticae TS. om. rv.), sed temptanda[*](tentanda G. templanda F. contempl- rv.)iam[*](iam ego. tam ll. G. tamen v.) grandi vitae emolumento. prius tamen sideralis difficultas, quam sensere etiam periti, subicienda contemplationi[*](contemplationi dv. -nis r.) est, quo deinde laetior mens discedat a caelo et facta[*](foeta F.) sentiat, quae futura praenosci non possint[*](possunt T.).

[*](Veget. IV 40.) Primum omnium dierum ipsorum annis solisque motus prope inexplicabilis ratio est, ad CCCLXV adiciente[*](adiciente anno D. adicient eam (etiam E) non ll. adiciunt etiamnum v.) anno intercalario[*](intercalarios v.a.J.) diei noctisque quadrantes. ita fit, ut tradi[*](credi E1.) non possint[*](posset F.) certa siderum tempora. accedit confessa[*](confusa E.) rerum obscuritas, nunc praecurrente nec paucis diebus tempestatum significatu[*](significatio E. -ione v.a. G.) , quod προχειμάζειν[*](prochimazin ll. G.) Graeci

vocant, nunc postveniente[*](postueniente dv. -tem r.), quod[*](quod Ev.om.r.)ἐπιχειμάζειν,[*](epichimazin ll.G.) et plerumque alias[*](alia FE.)celerius[*](celerius ego. ferius ll. citius v. prius D.cfr. § 298.), alias[*](alia FE.) tardius caeli[*](caelesti dTJ.) effectu ad terram deciduo: vulgo[*](unde uulgo dv.a.H.an inde uolgo?) serenitate reddita confectum sidus audimus . praeterea cum omnia haec statis[*](statutis E.) sideribus caeloque adfixis constent, interveniunt motus[*](motus man.Dal. motu ll.v.) stellarum, grandinum , imbrium[*](grandines imbres v.), et ipsi non levi effectu, ut docuimus,[*](152) turbantque conceptae spei ordinem. idque, ne[*](ne v.om. ll.) nobis tantum putemus accidere, et reliqua fallit animalia sagaciora circa hoc, ut quo vita eorum constet, aestivasque alites praeposteri[*](praeposteri G. -ere ll.v.a.C.) aut praeproperi[*](praeproperi G. -ere dv.a. C. propere E. prope F.) rigores necant[*](necant G. nec ante FEv. negante d.), hibernas aestus. [*](Verg. Georg. I 335.)ideo Vergilius errantium quoque siderum rationem ediscendam praecipit, admonens observandum frigidae Saturni stellae transitum. sunt qui certissimum veris indicium arbitrentur ob infirmitatem animalis papiliones[*](papiliones J. -onis dD (prouentum add. v).passionis papilionis r.). sed[*](sed ego. id ll.v.) eo[*](eo o.d.) ipso anno, cum commentaremur haec, notatum est, proventum eorum[*](eorum dv. quorum r.) ter repetito[*](terrae petito E.) frigore extinctum advenasque volucres a. d. VI. kal. Febr. spem veris adtulisse mox saevissima hieme conflictatas[*](conflictas d.). res anceps primum omnium a caelo peti legem, deinde eam argumentis esse quaerendam . super omnia est mundi convexitatis[*](conuexitatis F1dG. -itate F2D. -itas ETv.) terrarumque globi[*](globi Fldv. globo F2D. glob; E.) differentia, eodem sidere alio tempore aliis aperiente se gentibus, quo fit, ut causa eius non isdem diebus ubique valeat. addidere difficultatem et auctores diversis in locis observando, mox etiam in isdem diversa prodendo. tres autem fuere sectae, Chaldaea, Aegyptia, Graeca.[*](Sueton. lul. Caes. 40. Solin. 1, 45. Macrob. I 14, 14.) his addidit quartam[*](quartam Tv. -tum FE.dednon constat.) apud nos Caesar dictator annos ad solis cursum[*](cursum Ev. circum r.) redigens singulos[*](fingulos v. figulo ll.) Sosigene[*](sozigine FE.) perito[*](perito v. -tos ll.) scientiae eius adhibito[*](adhibito v. -tos ll.); et ea ipsa ratio postea conperto[*](conperto v. -tum ll.) errore correcta est ita, ut[*](ut v.om.ll.) duodecim annis continuis non intercalaretur, quia coeperat ad[*](ad ego.om.ll. v.) sidera[*](sidus G.) annus[*](coeperant... annum vet. Dal.) morari, qui prius antecedebat [*](an tribus?). et Sosigenes[*](sozigines FE.) ipse trinis commentationibus—quamquam [*](quam—quam dTv. quandam r.) diligentior ceteris, non cessavit tamen addubitare ipse[*](dist. ego.) semet corrigendo—et[*](et ego.om.ll.v.an et alii?) auctores prodidere ea, quos praetexuimus volumini huic, raro ullius sententia[*](sententia dv. -tiae E. -tie F.) cum alio congruente. minus hoc in reliquis mirum, quos diversi excusaverint tractus.[*](exscripsit schol. Germ. p. 209, 12–16.) eorum[*](eorum F2dv. earum r.), qui in eadem regione dissedere [*](dissedere dLugd. dissidere rv.), unam discordiam ponemus exempli gratia: occasum matutinum vergiliarum Hesiodus—nam huius quoque nomine exstat astrologia—tradidit fieri, cum aequinoctium autumni conficeretur, Thales xxv die ab aequinoctio , Anaximander XXXI[*](XXXI schol.Germ. XI.XX F1E. XXIX dv. XXX F2D.), Euctemon XLIIIII Eudoxus[*](XLIIII Eudoxus Boeckh (üb.d.vierjahr. Sonnenkreise p. 86). om.ll.v.a.D.) XLVIII[*](dist.J. maximeque v.a.H.). nos sequimur observationem Caesaris maxime; haec erit Italiae ratio. dicemus autem[*](autem FES. tamen dv.) et aliorum placita, quoniam non unius[*](non in unius E.) terrae, sed totius naturae interpretes sumus, non auctoribus positis—id enim verbosum est[*](est om.d.) —, sed regionibus[*](regionibus Tv. leg- ll.). legentes tantum meminerint brevitatis gratia , cum Attica nominata fuerit, simul intellegere Cycladas insulas; cum Macedonia, Magnesiam, Threciam; cum Aegyptus, Phoenicen, Cyprum, Ciliciam; cum Boeotia, Locridem , Phocidem et finitimos semper tractus; cum Hellespontus , Chersonesum[*](cersonensum dE.) et continentia usque Atho montem; cum Ionia, Asiam et insulas Asiae; cum Peloponnesus, Achaiam et[*](et om.d.) ad vesperam iacentes terras. Chaldaei Assyriam [*](chaldaicas siriam E. chaldei assiriam F1. chaldeam syriam F2.) et Babyloniam demonstrabunt. Africam, Hispanias, Gallias[*](gallicas E. -icos F.) sileri non erit mirum; nemo enim[*](enim ea F2D.) observavit[*](obseruabit FE.) in[*](in dEv.om.F1. ex F2D.) iis[*](his F2ES.om.F1.), qui proderet[*](proderent F2D.) siderum exortus. non tamen difficili ratione dinoscentur in illis quoque terris digestione circulorum , quam[*](quam Fdv. quia E.) in sexto volumine fecimus, qua cognatio[*](cognitio F2v.a.G.)[*](6, 212) caeli non gentium modo, verum urbium quoque singularum intellegitur.[*](Col. III 6, 4. (Eudoxus ap. Plin. II 130). —) ergo ex iis terris, quas nominavimus, sumpta convexitate circuli pertinentis ad quas quisque quaeret terras, iidem[*](iidem (idem F) erunt FdTS. ad (et ad C) earum Ev.) erunt siderum exortus per omnium circulorum pares umbras. indicandum et illud, tempestates ipsas cardines[*](cardines P. arbores ll. ardores v.a.S.) suos[*](suas d.) habere quadrinis annis, et easdem non magna diflerentia reverti ratione solis, octonis vero augeri easdem, centesima revolvente se luna.

[*](cfr. Theophr. de signis 1, 2.) Omnis autem ratio[*](aratio F1E.) observata est tribus modis, exortu siderum occasuque et ipsorum temporum cardinibus . exortus occasusque binis modis intelleguntur. aut enim adventu solis occultantur stellae et conspici desinunt aut eiusdem abscessu proferunt se, ut[*](ut ego. in ll.v.del.G.) emersum[*](hemersum F1E.) hoc melius quam exortum consuetudo dixisset et illud occultationem potius quam occasum.alio[*](alio B. ullo ll.) modo, quo die incipiunt apparere vel desinunt oriente sole aut occidente, matutini vespertinive cognominati, prout alteruter[*](alteruter TS. -utri r H. -utris v.) eorum mane vel crepusculo contingit[*](contingit dv. -igit r.). dodrantes horarum, cum minimum, intervalla ea desiderant[*](desiderant dv. -rat r.) ante solis ortum vel post

occasum, ut aspici possint. praeterea bis quaedam exoriuntur et occidunt, omnisque sermo de iis est stellis, quas adhaerere caelo diximus.

[*](2,7 sqq.)

Cardines[*](cardines FmD. cardo rv.) temporum quadripertita anni distinctione constant[*](constant F1mD. -tat rv.) per incrementa lucis. augetur haec a[*](a om.m.) bruma et aequatur[*](exaequatur dT.) noctibus verno aequinoctio diebus xc[*](diebus EC. in diebus Fmv. et in diebus dT.) horis[*](et horis m.)[*](an horis ternis?) tribus , dein superat noctes[*](noctes mv. nocte ll. noctem D cum U 364.) ad solstitium diebus XCIIII horis XII[*](lacunam cum Petavio S supplevit his: diebusque (fort. rursusque diebus) XCII horis XII. Brot. inseruit. diebus - XII post autumni. om.ll. v. inde usque ad equinoctium minuitur (om. autumni) m.);..... usque ad aequinoctium autumni, et tum aequata diei[*](diei ego.cfr.II 81.)[*](an ternis?) procedit[*](praecedit m.)nox ex eo[*](nox ex eo ego. ex eo ll.mv. nox Strack.) ad brumam diebus LXXXVIII[*](LXXXVIIII mv.a.H.) boris tribus—horae nunc in omni accessione aequinoctiales, non cuiuscumque[*](cuiusque Fm.) diei[*](diei dmv. dici r.), significantur[*](horae— significantur uncis inclusit D.) —, omnesque eae[*](eae v. heae m. ea ll.) differentiae fiunt in octavis[*](octauis in m.) partibus signorum[*](signorum dmBas. sigulorum E. singul- Fv.), bruma capricorni a. d. VII kal. Ian. fere, aequinoctium vernum arietis , solstitium cancri, alterumque aequinoctium librae, qui et ipsi dies raro non aliquos tempestatum significatus[*](significatos F2E.) habent. [*](cfr. schol. Germ. p. 209, 16.)rursus hi cardines singulis etiamnum articulis temporum dividuntur, per media omnes dierum spatia, quoniam inter solstitium et aequinoctium autumni fidiculae occasus autumnum inchoat die XLVI[*](XLVI???I m.), ab[*](ab m. at ab v. octaba F. octaua r. (OCT fort.natum ex iterato DIE vel ex XLVIOI: cfr.m).) aequinoctio eo ad brumam vergiliarum matutinus occasus hiemem die XLIIII[*](XLIIII P coll.II 125.XLIII II.mv. a.S.), inter brumam et aequinoctium die[*](die dmG. dies rv.) XLV flatus favoni vernum tempus, ab aequinoctio verno initium aestatis die XLVIII[*](XLVIII ll.mv. XLVII D coll.§§ 220. 222.)

vergiliarum exortus matutinus[*](exortu matutino EH.). nos incipiemus a sementibus frumenti, hoc est vergiliarum occasu matutino. nec deinde parvorum siderum mentione[*](mentionem F.) concidenda[*](concidenda dv. -endi r.) ratio est et difficultas rerum augenda, cum sidus vehemens Orionis isdem diebus longo decedat[*](decidat FdTD.) spatio.

[*](Col. XI 2, 74. cfr. Varro I 34, 1. Democrit. in Geop. II 14, 4.—Xenoph. oecon. 17, 2. —) Sementibus tempora plerique praesumunt et ab XI die autumnalis aequinoctii fruges serunt, novem[*](serunt nouem a ego. cfr. Pliniana p. 35. seruitio uenta F. -tio ueniente E. serunt adueniente dv. seri iubent a D.) a coronae exortu continuis diebus certo prope imbrium promisso , Xenophon non[*](non del.C.) antequam deus signum dederit. hoc Cicero noster[*](noster dconi. Dal.NRFE. N. R. T. nouembris v.a.D.) imbre fieri interpretatus est, cum sit[*](cum sit FEv. constituit dT.) vera ratio non prius serendi[*](serendum F2.) quam folia coeperint decidere . hoc ipso vergiliarum occasu[*](occasu om.d.) fieri putant aliqui a. d. III idus Novembris, ut diximus, servantque[*](seruantque dTH. seruantq??? F1. seruant quō E. serunt-q??? F2. seruant quoniam v.) id sidus[*](2, 125) etiam vestis institores, et est in caelo notatu facillimum. ergo ex occasu eius de hieme augurantur quibus est cura insidiandi, negotiatores[*](negotiatores ego. -oris ll.v.) avari. ita[*](auari ita (vel nam)ego. auaritia ll. G. -tiae v.) nubilo occasu pluviosam[*](pluuiosam F2mv. flu- r.) hiemem denuntiat, statimque augent lacernarum pretia; sereno asperam,et reliquarum vestium accendunt. sed ille indocilis caeli[*](caeli om.dT.) agricola hoc signum habeat inter suos vepres humumque suam aspiciens: cum folia viderit decidua [*](uiderit decidua v. decident (-dunt d) uiderit decidua F1 dES. decidere uiderit F2D.). sic iudicetur anni temperies, alibi tardius, alibi maturius . ita enim sentitur, ut caeli locique adficit natura, idque in hac ratione praecellit[*](praecellet F1ES.), quod eadem et in mundo publica est et unicuique loco peculiaris.[*](cfr. Plin. II 108. XIX 160.) miretur hoc qui

non meminerit ipso brumali die puleium in carnariis florere . adeo nihil occultum esse natura voluit. et[*](et del.F2.) serendi igitur hoc dedit signum. haec est vera interpretatio argumenta [*](argumenti E. -tum v.a.S.) naturae secum adferens, quippe sic terram[*](terra Ev.a.G.) peti suadet promittitque[*](promittique FE.) quandam stercoris vicem et contra rigores terram satusque[*](satusque dTv. statusque F2Dal. statuusquer. flatusque G.) operiri[*](operari FE.) a se nuntiat ac monet festinare.

[*](Varro I 34, 2. Col. XI 2, 85. II 10, 30. 29. Cic. de divin. I 9, 15 ex Arati diosem. 1050. cfr. Geop. XI 12, 2. Theophr. de sign. 4, 6. —) Varro in fabae utique satu[*](statu FE.) hanc observationem custodiri praecepit[*](praecipit dv.a.G.). alii plena luna serendam, lentim vero a vicesima quinta ad tricesimam, viciam quoque iisdem lunae diebus. ita demum sine limacibus fore[*](fieri d.). quidam pabuli causa sic iubent seri, seminis autem vere.

Est et alia manifestior ratio mirabiliore naturae providentia , in qua Ciceronis sententiam ipsius verbis subsignabimus [*](subsignabimus F2v. -auimus r.):

Iam vero semper viridis semperque gravata

Lentiscus triplici solita est grandescere fetu

Ter fruges fundens[*](fundes F1E.) tria tempora monstrat arandi[*](monstrat arandi dv. monstrata radi F1E. monstrari tradit F2.).

[*](Cato 38, 4. —)Ex his[*](is FD.) unum hoc erit idem et[*](idem etdel.F2.) lino ac papaveri[*](papaueri F2v. -eris r.) serendo[*](serendi E.). Cato de papavere ita tradit: Virgas et sarmenta, quae[*](quae F2dv. qua F1E.) tibi usioni[*](usioni H. osioni F1dT. cisioni E. usui F2. in satione v.) supererunt, in segete comburito. ubi eas combusseris, ibi papaver[*](papauer dv. -ere F1E. -erem F2.) serito. silvestre in miro usu est melle decoctum ad faucium remedia, visque somnifera etiam sativo. et hactenus de hiberna semente.

[*](Col. XI 2, 79. 82. 71. Varro I 35, 2. 36.) Verum ut pariter omnis culturae quoddam

breviarium peragatur, eodem tempore conveniet arbores stercorare, adcumulare item vineas—sufficit in iugerum opera[*](una opera S coll.§254.262. cfr.Colum. XI 2, 12. 40.46.)—et, ubi[*](ubi dv.cfr.§ 236. ibi DF1E. si ibi F2. si D.) patietur loci ratio, arbusta ac vineas putare, solum seminariis bipalio[*](seminare bipalia F2.) praeparare, incilia aperire, aquam de agro pellere, torcular lavare et recondere.[*]((cfr. Col. VIII 5, 8. XI 2, 21. Plin. II 125). —) a kal. Novemb. gallinis ova supponere nolito, donec bruma conficiatur . in eum diem ternadena subicito aestate tota, hieme pauciora, non tamen infra novena. Democritus talem futuram hiemem arbitratur, qualis fuerit[*](fuerint F2.) brumae dies et[*](et om.Fd.) circa eum terni; item solstitio aestatem[*](an aestatem intellegi? cfr. U 365.). circa brumam plerisque[*](plerique dv.a.G.) bis septeni[*](septeni ego. septem ll.v.) halcyonum[*](halcyonum dv. alcionum D. altio- r.) feturae[*](feturae ego. -ra. ll.v.) ventorum quiete[*](quiete G. -tem ll. v.) molliunt[*](molliunt D2S. -ium r. -itum J. -ius v.) caelum. sed et in his et in aliis omnibus ex eventu significationum intellegi sidera debebunt , non ad dies utique praefinitos expectari tempestatum vadimonia.

[*](Col. arb. 5, 3. (cfr. Col. XII 28, 3. Plin. XVII 135). Varro I 39, 2. Hyginus ap. Col. XI 2, 83. VI 3, 5. —) Per brumam vitem[*](uitem dv. autem r.) ne colito[*](ne colito dv. cfr. Colum. incolito r. ni col- D.). vina tum defaecari vel etiam diffundi Hyginus suadet a confecta ea[*](ea v.eo ll.) septimo die, utique si septima luna conpetat; cerasa[*](cerasa dv. caerasia D. cesaria E. caes- F.) circa brumam seri. bubus glandem tum adspergi convenit in iuga singula modios. largior valetudinem infestat[*](infesiat D1F1. infert F2.), et quocumque tempore detur, si minus xxx diebus continuis data sit, narrant verna scabie poenitere[*](poenitere ll.v.sed mendosum videtur.). materiae[*](materia E.) caedendae[*](caedende D. -ente F1. cedente E.)[*](16,188) tempus hoc dedimus.[*](Col. XI 2, 90. II 21, 3. XI 2, 12.) reliqua opera nocturna

maxime vigilia constent[*](constant F2v. a. S.), cum sint noctes tanto ampliores, qualos[*](quales DF1. quale F2.), crates, fiscinas[*](piscinas D1Fl. ad piscinas F2.) texere, faces incidere, ridicas[*](rindicas E.) praeparare interdiu XXX, palos[*](palos dv. palas r.) LX et in lucubratione vespertina ridicas v, palos x, totidem antelucana[*](antelucana C.cfr. Colunm. -ano DEdv. -anum E.).

[*](Col. XI 2, 94. 4. 5. exscripsit schol. Germ. p. 203, 1–12. —) A bruma in favonium Caesari nobilia sidera significant, III kal. Ian. matutino canis occidens, quo die Atticae et finitimis regionibus aquila vesperi occidere traditur . pridie nonas Ian. Caesari delphinus matutino exoritur et postero die fidicula, quo Aegypto sagitta vesperi[*](uespere d.) occidit. item ad[*](ad DFEcod. Stroz. schol. Germ. v. a d.) VI idus Ian. eiusdem delphini vespertino occasu continui dies hiemant Italiae, et cum sol in aquarium sentiatur transire, quod fere XVI[*](XVII cod. Strozz. schol. Germ.) kal. Feb. evenit. VIII kal. stella regia[*](regia [schol. Germ.B. regia euenit ll. -ia Venus v.) appellata Tuberoni in pectore leonis occidit matutina[*](matutino v. cfr. Fels p. 108 et XXXII 36.) , et pridie nonas Feb. fidicula vespera[*](uesperi cod. Strozz. schol. Germ. v. -pere F2cod. Urb. schol. Germ. D. add. occidit F2schol.Germ.D.). [*](Col. XI 2, 16. 19. 92. cfr. Varro II 2, 18. Col. II 21, 4. Plin. VIII 190. —)huius temporis novissimis diebus, ubicumque patietur caeli ratio, terram ad rosaria[*](rosaria F.cfr.§242. -riam Dd. -rum Ev.) et vineae[*](uinaee F1. uineta F2.) satum[*](satam F2.) vertere bipalio oportet—iugero operae LXX[*](LXX DFdTed. pr. LX Ev. IX Brot. Cum Petavio.) sufficiunt —, fossas purgare aut novas facere, antelucanis ferramenta acuere, manubria aptare, dolia quassa sarcire, ovium tegimenta concinnare [*](ouium tegimenta // incinnare (conci- J)D2in marg. J. om. rv.) ipsarumque[*](ipsorumque dv.a. J.) lanas scabendo purgare[*](purgare DFS. purgare aut nouas facere dBas. purgare aut nouas facere antelucanis Ev.).

[*](Col. XI 2, 21. 24. exscripsit schol. Germ. p. 204, 1–8.) <1> A[*](laminas B. tabulas Brot. ex ed. pr.) favonio in aequinoctium vernum Caesari

significat, XIII kal. Mart. triduum[*](quatriduum schol.Germ.) varie, et VIII kal. hirundinis visu et postero die arcturi exortu vespertino, item III non. Mart.—Caesar cancri exortu id fieri observavit , maior pars auctorum vindemitoris[*](uindemitoris v. uindex mitoris ll.) emersu—VIII idus aquilonii[*](aquilonii schol.Germ.B. -onis ll.v.) piscis exortu et postero die Orionis. in Attica miluum apparere servatur. Caesar et idus Mart. ferales sibi[*](sibis E.) notavit scorpionis occasu, xv kal. vero April. Italiae miluum ostendi[*](ostendit Ev.a.G.), XII kal. equum[*](aequm E.) occidere matutino.

<2> Hoc intervallum temporis vegetissimum agricolis maximeque operosum est, in quo praecipue falluntur. neque enim eo die vocantur ad munia, quo favonius flare debeat, sed quo coeperit. hoc acri[*](acri F2dv. agri r.) intentione servandum est; hoc illo mense signum dies[*](dies ego. deus ll. v. (de mendo cfr.§25).) habet observatione minime fallaci aut dubia, si quis adtendat.[*](Col. XI 2, 15. Varro I 28, 1. —) unde autem[*](unde aut E.) spiret is ventus quaque parte veniat, diximus secundo[*](hoc secundo F2.) volumine[*](2,122 337) et dicemus mox paulo operosius. interim ab eo die, quisquis ille fuerit, quo flare coeperit—non utique VI[*](VII P coll. Varr. I 28, 1 et Colum. XI, 2,15.) id. Feb., sed sive ante, quando[*](quando dG. quō E.qm r. quam v.) praevernat[*](praeuernat G. praeuerat T. praeuenerat ll. -nerit v.), sive postea, quando[*](quando dG. quō E.qmr. quam v.) hiemat post diem hunc[*](hiemat post diem hunc ego. –diem tunc F2. –diem certum J. –eam diem inquam v. –die—mat DF1dE. posthiemat tunc D. hiemat S.) —, innumera rusticos cura distringat et prima quaeque peragantur, quae differri nequeunt[*](neq; s???t d.an nō queunt?).[*](Col. XI 2, 20. 18. 19. 9. 10.) trimestria serantur, vites putentur qua diximus ratione, oleae curentur, poma serantur inseranturque,[*](17,176) vineae pastinentur, seminaria[*](seminaria CFW Müller p. 18 coll. Cat.40, 1. Varr. I 29, 1. semina ll.v.) digerantur, instaurentur alia, harundines, salices, genistae serantur caedanturque , serantur vero[*](uero om.dT.) ulmi, populi, platani[*](platani ll. v. fraxini D cum P e Colum.), uti dictum est.[*](17, 78)

tum et segetes convenit purgare, sarire hibernas fruges maximeque far. lex certa in eo, cum quattuor fibrarum esse coeperit, faba vero non antequam[*](antequam quattuor digitorum P coll. Colum.) trium foliorum, tune quoque levi sarculo purgare verius quam fodere, florentem utique xv primis diebus non attingere. hordeum nisi sicco[*](siccum dTH. sit siccum v.a.G.) ne sarito[*](serito dv.a.H.). putationem aequinoctio peractam habeto. vineae iugerum quaternae operae putant, alligant [*](quindecim ll.v.scribendum fuit quinas denas.) in arbusto singulae operae arbores xv.[*](Verg. Georg. I 63–66. —) eodem hoc tempore hortorum rosariorumque cura est, quae separatim[*](19, 49 sqq.) proximis voluminibus dicetur, eodem et topiarii[*](tobiari E. topiariorum v.a.S.).[*](21, 14 sqq.) tum optime scrobes fiunt. terra in futurum proscinditur Vergilio maxime auctore, ut glaebas sol coquat[*](sol coquat D2dv. sol eoquat D1. sol ecquat F1. soleo quati E. sol excoquat F2D.). utilior sententia, quae non nisi temperatum solum medio vere arari iubet, quoniam in pingui statim sulcos[*](sulco DEE.) occup ent[*](occupent S. -pant ll.v.) herbae, gracili insecuti aestus exsiccent omnemque[*](exsiccent omnemque dTS. exit centum Nemque (namque E. omnemque D2) DF1E. exsiccant centum namque (certumque v)F2v. excitant tum namque G.) sucum venturis seminibus auferant[*](auferuntF2v.a.S.). talia autumno[*](autumno F2v. -ni r.) melius arari certum est.

[*](Cato 40, 1.-50.-131.) <3> Cato verna opera sic definit: scrobes fieri, seminaria.... propagari[*](seminaria propagari ll.v.a.S. lac. indicavit Pontedera. inseruerunt in seminaria uites S. seminariis uitiaria J. (seminariis, uitiariis locum uerti, uites propagari Cato.)), in locis crassis et umidis [*](umectis Cato.) ulmos, ficos, poma, oleas seri[*](seri dH e Cat.om. rv.), prata stercorari luna sitiente[*](silente P e Cat.); quae rigua[*](inrigiua Cato.) non erunt, a flatu[*](afflatu E. ab afflatu v. a. Brot.) favoni defendi et[*](defendi et ego. -ndit ll.v. -ndi C.) purgari, herbas malas radicitus

erui[*](erui dv. serui DF1. seri F2E.), ficos interputari[*](interputari P e Cat. -urgari ll.v.a.D.), seminaria fieri et vetera sarciri[*]((resarcito Cato)): haec antequam vineam fodere[*](uineam fodere P e Cat. uinea florere ll.v.a.S.) incipias[*](incipias S e Cat. -piat ll.v.). idemque[*](itemque F2dv.a.D.): piro florente arare incipito[*](incipito ego e Cat. -piat ll. v. -pias S.) macra harenosaque [*](rudecta harenosaque Cato.). postea uti quaeque[*](uti quaequeFdH e Cat. utique rv.) gravissima et aquosissima [*](an duas habebit notas?), ita postremo arato.[*](Theophr. de sign. 4, 6. Th. H. VII 13, 6.—) ergo haec aratio has habebit notas: lentisci primum fructum ostendentis ac piri florentis. erit et tertia in bulborum satu scillae, item in coronamentorum narcissi, namque et hac ter florent primoque flore primam arationem ostendunt, medio secundam, tertio novissimam, quando inter sese alia aliis[*](alias aliis F2. alias v.a.Bas.) notas praebent . ac non in novissimis cavetur, ne fabis florentibus attingatur hedera[*](hedera Ev. aedera D2. acdera D1F1. acdrira d. terra F2D.); id enim noxium et exitiale ei est tempus . quaedam vero et suas habent uotas, sicuti ficus. cum folia pauca in cacumine acetabuli modo germinent, tunc maxime serendas ficus.

[*](Col. XI 2, 31. 34. 35. 36. exscripsit schol. Germ. p. 204, 9—p. 205, 15.) <1> Aequinoctium vernum a. d. VII kal. April. peragi videtur. ab eo ad vergiliarum exortum matutinum Caesari significant kal. April. III non. April. in Attica vergiliae vesperi occultantur, eaedem postridie in Boeotia, Caesari autem et Chaldaeis nonis, Aegypto Orion et gladius eius incipiunt abscondi. Caesari VI idus significatur [*](significatur Dv. -cat r schol. Germ. S.)[*](ymbrem codd. Strozz. schol. Germ. imbris S.) imber librae occasu[*](occasus S.). XIIII kal. Mai. Aegypto suculae occidunt vesperi, sidus vehemens et terra marique turbidum . XVI Atticae, xv Caesari continuo quatriduo[*](continuo quatriduo S cum Pontedera. -nuoque triduo ll. v. quatriduum schol. Germ.) significat , Assyriae autem XII kal. hoc est vulgo appellatum

sidus Parilicium[*](parilicium Eschol. Germ. H. parel- dT. paral- r. palil- v.), quoniam XI kal. Mai. urbis Romae natalis , quo fere serenitas redditur, claritatem observationi[*](obseruationi dv. -onis Eschol. Germ. obsecrationis r.) dedit, nimborum[*](nimborum dv. membrorum r schol. Germ.) argumento hyadas appellantibus Graecis [eas[*](uncos ego posui. eas stellas D2TS. casstellas D1. cast- FE. has stellas dv. apud schol. Germ. glossema non hic, sed post cognominis legitur om. Graeci ita: cognominis castellas cod. Strozz., cognitionis uocabulum eis stellis cod. Urb.) stellas] quod[*](quod (sc. sidus) ll. v. del.P. quod nomen J.) nostri a similitudine cognominis Graeci, propter sues inpositum arbitrantes, inperitia appellavere suculas. Caesari et VIII kal. notatur dies. VII kal. Aegypto haedi exoriuntur, VI Boeotiae et Atticae canis vesperi occultatur, fidicula mane oritur. v kal. Assyriae Orion totus absconditur, IIII autem canis. VI non. Mai. Caesari suculae matutino exoriuntur et VII id. capella pluvialis , Aegypto autem eodemr die canis vesperi[*](uespere cod. Strozz. schol. Germ.) occultatur. sic fere in VI id. Mai., qui est vergiliarum exortus, decurrunt sidera.

[*](Col. XI 2, 32. 33.) <2> In hoc temporis intervallo xv diebus primis agricolae rapienda[*](praeripienda F2.) sunt quibus peragendis ante aequinoctium non suffecerit, dum[*](dum ll. v. cum S. an tum?) sciat inde natam exprobrationem foedam putantium[*](mutationem DF.) vites per imitationem cantus alitis temporariae , quam cuculum vocant. dedecus enim[*](enim om.DF.) habetur obprobriumque meritum, falcem ab illa volucre in vite deprehendi, et ob[*](ut ob Fdv.a.D.) id petulantiae sales, etiam cum primo vere[*](dist.ego.), laudantur[*](ludant D2. ludantur v.a.D.), auspicio tamen detestabiles videntur[*](auspicio—uidentur del.P.). adeo minima quaeque[*](quoque Ev.a.C.) in agro naturalibus trahuntur argumentis .

Extremo autem hoc tempore panici miliique satio est. iustum[*](iustum est dv.a.S.) haec[*](haec F2D. hoc rv.) seri maturato hordeo. atque etiam in eodem[*](atque etiam in eodem aruo ad antecedentia referunt v.a. H.)

arvo signum illius maturitati[*](maturitati dTH. -tate DF1. -tatem E. -tatis F2v.) et horum sationi[*](sationis F2v.a.H.) commune lucentes vespere per arva cicindelae—ita appellant rustici stellantes volatus, Graeci vero lampyridas— incredibili benignitate naturae.

<1> iam vergilias in caelo notabiles caterva fecerat, non tamen his[*](his om.d.) contenta terrestres fecit alias veluti vociferans: ecur caelum intuearis[*](intueris.. 7 quaeris v.a.G.), agricola ? cur sidera quaeras, rustice? iam te breviore somno fessum premunt noctes. ecce tibi inter herbas tuas spargo peculiares stellas easque vespera et ab opere disiungenti[*](disiungenti dEBas. -gunt D. deiungunt F.) ostendo ac, ne possis praeterire, miraculo sollicito[*](sollicitudo E.). videsne ut fulgor igni similis alarum conpressu obtegatur[*](conpressu obtegatur ego.cfr. XI 98. conpressubtegatur (-praes- D) DF. conpressu (-sse E) subtegatur dED. -ssu tegatur v.), secumque lucem habeat et nocte[*](an habeant et noctem? (noctem v.a.G.))? dedi[*](dedit FE.) tibi herbas horarum indices et, ut ne sole[*](sote E.) quidem oculos tuos a[*](a dEv.om.r(?)D.) terra avoces[*](auoees G. uoces ll. reuocesv.) , heliotropium ac lupinum circumaguntur cum illo. cur etiamnum altius spectes[*](spectes F2D. spectus DF1. pectus d. spectas Ev.) ipsumque caelum scrutere[*](scrutere DFlD. -tere et F2. scrutare dES. -aris v.)?[*](cfr. Plin. XI 14.—Th. C. I 17, 2. —) habes ante pedes tuos ecce vergilias.' incertis[*](incertis T. in certis ll.v.cfr.XI 98.) hae[*](eae dTv.a.S.) diebus proveniunt durantque, sed esse[*](sed esse dTS. sede se DF. sedere E. foedere v.) sideris huiusce[*](huius dT.) partum eas certum est. proinde quisquis aestivos fructus ante illas severit, ipse frustrabitur sese. hoc intervallo et apicula procedens fabam florere indicat, fabaque florescens eam evocat. dabitur et aliud finiti frigoris indicium: cum germinare videris morum, iniuriam postea frigoris timere nolito.

[*](Col. XI 2, 37. 41. 42. 38. 35. arb. 5, 1. Varro I 30. 31, 6. 1. (26).) <2> Ergo opera: taleas olivarum ponere ipsasque oleas interradere, rigare[*](interradere rigare D2v. in terra rederigare F2. in terra derigare r.) prata aequinoctii diebus primis, cum

herba creverit in festucam, arcere aquas[*](manere aquas d.), vineam pampinare [*](quattuor ll.v.)—et huic lex sua: cum pampini nil digitos longitudine expleverint; pampinat una opera iugerum —, segetes iterare. saritur[*](saritur C. seritur ll. v.) diebus xx. ab aequinoctio sartura nocere et vineae et segeti existimatur. et oves lavandi hoc idem tempus est.

[*](Col. XI 2, 36. 45. 49. exscripsit schol. Germ. p. 205, 16–206, 9. —) <3> A vergiliarum exortu significant Caesari postridie arcturi occasus matutinus[*](matutinus dTEH. -nis DF. -ni v.), III id. Mai. fidiculae exortus , XII kal. Iun. capella vesperi occidens et in Attica canis. XI kal. Caesari Orionis gladius occidere incipit, IIII[*](IIII S cum Pontedera coll. § 288. III ll. schol. Germ. Bas. II v.) non. Iun. Caesari et Assyriae aquila vesperi oritur, VII id. arcturus matutino occidit Italiae, IIII[*](IIII S cum schol. Germ. VI. et. IIII. DF. sexto et IIII dEG. VIII et IIII v.) delphinus vesperi exoritur. XVII kal. lul[*](Iul. school.Germ.v.om.ll.). gladius Orionis exoritur, quod in Aegypto post quatriduum. XI kal. eiusdem Orionis gladius Caesari occidere incipit. VIII kal. vero Iul[*](Iul. uero E.). longissimus dies totius anni et nox brevissima solstitium conficiunt.

[*](Col. XI 2, 44. 45. 50. —) <4> In hoc temporis intervallo vineae pampinantur, curatur ut vinea vetus semel fossa sit, bis novella, oves tondentur, lupinum slercorandi causa vertitur, terra proscinditur , vicia in pabulum secatur, faba metitur, dein cuditur[*](cuditur DFdTJ. cfr. Column. II 20, 4. concutitur Ev.).

[*](Col. XI 2, 40. 48. II 16, 2. 17, 3. 4. 5. 6.)Prata circa kal. Iun. caeduntur, quorum facillima agricolis cura ac minimi inpendii haec de se postulat dici. relinqui debent in laeto solo vel umido vel riguo, eaque aqua pluvia rigari aut[*](aut D. uta DF1. uia dEv. e uia F2. uel U 370, sed totus locus nondum sanatus videtur. (an eoque aqua fluuiali rigari aut puteana?)) publica. utilissimum, si malae[*](si malae D2J. simulae D1FE. simul hee d. simul et (est S) v.) herbae

, arare, dein cratire[*](cratire v. gratire ll.G.), sarire[*](sarire ego. sirare DFd. serere Ev. dist. ego.), florem ex fenilibus atque e praesepibus feno[*](fenum d.) delapsum[*](delapsum CFW Müller p. 18. dil- ll. v.) spargere, priusquam cratiantur [*](cratiantur dv. grat- r G.), nec primo anno rigari, nec pasci ante secunda[*](fecunda dv. fec- r.) fenisecia [*](fenietiam E.), ne herbae vellantur obtrituque hebetentur[*](hebetetur E. hebetur d.).[*](Col. II 17, 4. Varro I 49, 2.—) senescunt prata restituique debent faba in iis sata vel rapis vel milio, mox insequente anno frumento, rursusque inarata[*](inarata ego. cfr. Pliniana p. 42. in prata ll. v.) tertio relinqui, praeterea quotiens secta sint siciliri[*](siciliri Dal. -lire ll. v.), hoc est quae feniseces[*](feniseces v. feniseges (faen- DF) ll.) praeterierunt secari. est enim in primis inutile enasci herbas sementaturas. herba optima in prato trifoli[*](trifolio E.), proxima graminis, pessima nummuli siliquam[*](siliquam DFS. -qua dEv. -quas H.) etiam diram[*](diram D2S. dira rv. diras H.) ferentis[*](ferendis Ev.a.C.). invisa et equisaeti[*](equisaeti U 371. -tis S. -setis d. -selis Ev. aequiselis r.) est, a similitudine equinae saetae.[*](Col. II 18, 1. Cato 53. Verg. Georg. I 289.) secandi[*](secundi D1FE.) tempus, cum spica deflorescere coepit atque roborari. secandum, antequam inarescat. Cato: fenum, inquit, ne sero seces: prius quam se- [*](dist.D.)men[*](post maturum sit insersit Bas. secato e Cat.) maturum sit. quidam pridie rigant. ubi non[*](non DdTD. om.rv.) sunt rigua, noctibus roscidis secari melius. quaedam partes Italiae post messem secant. <5> Fuit hoc quoque maioris inpendii apud priores, Creticis tantum transmarinisque cotibus[*](cotibus Ev. eutibus d. cubitis r.) notis nec nisi oleo aciem falcis[*](falcis D2dv. facis r.) excitantibus; igitur cornu propter oleum ad crus ligato fenisex incedebat. Italia aquarias cotes dedit limae vice[*](uicem dDal.) imperantes ferro, set aquariae[*](aquariae H. -ia ll.v.lacunam ind. J.) protinus virent[*](uiret B. locus adhuc corruptus est. cfr. XXXIV 146. XXXVI 165. an aqua protinus uirentes (vel uires sumentes)?). falcium ipsarum duo genera: Italicum brevius ac vel inter vepres quoque tractabile, Galliarum[*](lacunam cum S indicavi; fortasse exciderunt quaerunt laboris. an potius latifundiis maiores, conpendio quippe medias caedunt?) latifundia[*](latius fundia F2. latius unde et (etiam D) Strack. D.) maioribus[*](maioris Ddv. a. D.).... conpendia[*](compendii d(?)v.a.D.), quippe medias caedunt herbas brevioresque praetereunt. Italus[*](italii E. -li v.a.G.) fenisex [*](fenisexdTG. faenusexDF. fenum exEv.) dextra una manu secat[*](secant Ev.a.G.).[*](Col. XI 2, 40. II 18, 1. —) iustum est una opera in die iugerum desecari, alligarique manipulos Mcc quaterna pondo. sectum verti ad solem nec nisi siccum construi oportet. ni fuerit observatum hoc diligenter, exhalare[*](exhalare D2v. ethal- E. et bal- r.) matutino nebulam quandam metas, mox sole accendi et conflagrare certum est.[*](Col. 11 17, 6. Cato 5, 8. Col. VII 3, 21. Col. II 16, 2.) rursus rigari desecta[*](defecta dv. defecta r.) oportet, ut secetur autumnale fenum[*](faenum E.), quod vocant cordum. Interamnae in Umbria quater anno secantur, etiam non rigua; rigua vero ter[*](rigua uero ter D2D. uero propter D1FE. uero d. ter uero v.) plerisque in locis, et postea in ipso pabulo non minus emolumenti est quam e feno[*](a feno F1Ev. a.D.). armentorum[*](argumentorum E. armentariorum J coll. XIV 62.) ideo[*](ideo U 374. id ll.v.a.D.an hie?) cura iumentorumque progeneratio suum cuique consilium dabit, opimo[*](opimo ego. cfr. Pliniana p. 36. optimo ll. H. -mum v.) maxime quadrigarum quaestu[*](quaestu dH. quaestus D1FEv. quae ius D2.).

<1> Solstitium peragi in octava parte cancri et VIII kal. Iul. diximus. magnus hic anni cardo, magna[*](221. 256) res mundi. in hoc[*](ex hoc v.a.G.) usque a bruma crescunt[*](crescunt del.G. decrescunt v.) dies [creverunt [*](creuerunt (-rint E1) EG. creuerunt a D1F. creuerat dTS. creuerunt sata D2D. qui creuerunt v.)[*](uncos ego posui.) sex mensibus[*](sex mensibus E(?)v. om.rT.)], sol[*](at sol E(?) v.a.G.Brot.) ipse ad aquilonem scandens ac per[*](ac per DG. asper rv.) ardua enisus[*](enisus G. emsus D1F. emisus d. emissus D2ED. emersus T. emensus v.) ab ea meta incipit flecti ac degredi ad austrum, aucturus noctes aliis sex mensibus ablaturusque

diei mensuram.[*](Th. H. I 10, 1. Varro I 46. (Plin. II 108. XVI 87). Gell. IX 7, 1. 2. —) ex hoc deinde rapiendi convehendique fructus alios atque alios tempus, et praeparandi se contra saevam feramque hiemem, decebatque[*](decebatque dEBas. que (quae D2) decebat DF1. que decebit F2.) hoc discrimen indubitatis[*](addubitatis FE.) notis signasse naturam. quam ob rem eas manibus ipsis agricolarum ingessit[*](ingessit dv. ingressi r.) vertique iussit ipsa die[*](an die eo vel inde?) folia et esse confecti sideris signum, nec silvestrium arborum remotarumque, ut in saltus devios montesque eundum[*](eundem FE.) esset[*](esset dv. esse r.) quaerentibus signa, non rursus urbanarum quaeque[*](quaeque G. que et quae ll. v. et quae H.) topiario tantum coluntur, quamquam his et in[*](his et in DFJ. et his et in dT. his et E. et in his v.) villa[*](illa v. a.J.) visendis[*](uisendis dTJ. -di r. uisantur v.). vertit oleae ante pedes satae, vertit tiliae ad mille usus petendae, vertit populi albae etiam vitibus[*](uitibus dv. uilibus r.) nuptae. adhuc parum est. ' ulmum[*](ulmum v. ultinum DF. ultimum r.), inquit[*](inquit om.E.), vite dotatam habes: et huius vertam. pabulo folia eius stringis aut[*](aut ll.J. uitem G. stringens autem v. an ipsam?) deputas : aspice et tenes sidus. alia parte caelum respiciunt quam qua[*](quam qua v. quamquam DFE. quam d.) spectavere pridie. salice omnia alligas, humillima[*](humillima v. humilia ll.) arborum, ipse toto capite altior: et huius circumagam. quid[*](quid dv. qui r.) te rusticum quereris[*](quereris dv. -reres F. quaere res r.)? non stat per me, quo minus caelum intellegas et caelestia scias. dabo et auribus signum: palumbium[*](palumbum Ev.a.J.) utique exaudi[*](exaudis dT.) gemitus. transisse solstitium caveto[*](caueto dG. cautto DF1. cauto r. cantu ne v.) putes, nisi cum incubantem videris palumbem[*](palumbem D2Tv. -bum r G.).'

[*](Col. XI 2, 52. 51. 52. 54. 53. 57. exscripsit schol. Germ. p. 206, 10—p. 207, 13.) <2> Ab solstitio ad fidiculae occasum VI kal. Iul. Caesari Orion exoritur, zona autem eius IIII non. Assyriae[*](syriae D2.), Aegypto vero procyon matutino aestuosus, quod sidus apud Romanos

non habet nomen, nisi caniculam hanc volumus intellegi , hoc est minorem canem[*](canem dcod.Urb.schol.Germ.H. canem sane rv. verba sane—pingitur uncis inclusit D.) , ut in astris pingitur, ad aestum[*](ad aestum cod. Urb. schol. Germ. S. est autem ll.v.) magno opere pertinens, sicut paulo mox docebimus.[*](272) IIII non. Chaldaeis corona occidit matutino, Atticae Orion totus eo die exoritur. prid. id. Iul. Aegyptiis[*](aegyptiis D2. ex aegyptis D1FE. et aegyptiis dv. aegypto schol.Germ.S.) Orion desinit exoriri, XVI kal. Aug. Assyriae[*](/// siriae D.) procyon exoritur, dein post triduum[*](post triduum schol.Germ.S. postridie ll.v.) fere ubique confessum inter omnes sidus ingens[*](ingens D2D. indicans r schol. Germ. v.), quod canis ortum vocamus, sole partem primam leonis ingresso. hoc fit post[*](post om.DE.) solstitium XXIII die[*](die C. dies ll. v.). sentiunt id maria et terrae, multae vero et ferae, ut suis locis diximus.[*](2 , 107 2,58) neque est minor ei veneratio quam discriptis[*](discriptis ego. descr- ll. v.) in deos stellis, accenditque solem et magnam aestus obtinet causam. XIII[*](XIII D2H. XVIII Ev. XVII r schol. Germ.) kal. Aegypto aquila occidit matutino etesiarumque prodromi flatus incipiunt, quod Caesar x kal. sentire Italiam existimavit. aquila Atticae matutino occidit, III[*](IIII D2.) kal. regia in pectore leonis stella matutino Caesari emergit[*](emergit D2Brot. euenit schol. Germ. inmergit r. -gitur v.). VIII id. Aug. arcturus medius occidit, III id. fidicula occasu suo autumnum inchoat[*](inchoat DEschol. Germ. v. cfr. § 222. XVI 93. II 125. indicat DFD.), ut is adnotavit[*](adnotauit D2D. -tat ut D1Fd. -tat ETschol. Germ. v.), sed[*](sed ut Ev.a.S) vera ratio id fieri invenit VI id. easdem.

<3> In hoc temporis intervallo res summa vitium agitur decretorio uvis sidere illo, quod caniculam appellavimus , unde carbunculare dicuntur ut quodam uredinis[*](268) carbone exustae. non conparantur huic malo grandines, procellae quaeque umquam[*](umquam Tv. numq- r G.) annonae intulere caritatem[*](caritatem Ev. clar- r.). agrorum quippe mala sunt illa, carbunculus autem regionum late patentium, non difficili remedio, nisi calumniari naturam rerum homines quam sibi prodesse mallent.

ferunt Democritum,[*](cfr. Aristot. de re publ. I 11. Diogen. Laert. I 1, 5. Cic. de div. I 49, 111. —) qui primus intellexit ostenditque caeli cum terris societatem, spernentibus hanc curam eius opulentissimis civium[*](ciuibus Ev.a.G.S.), praevisa[*](praeuisa dVerc. in marg. prouisa r v.a.Par.) olei caritate[*](claritate E.) futura ex[*](futura ex P. ex futuro ll. v. cfr. II 208. VIII 185. XVIII 206. XXXVII 169.) vergiliarum ortu qua diximus ratione ostendemusque iam planius,[*](17,11) magna tum vilitate propter spem olivae coemisse in toto tractu omne oleum, mirantibus qui[*](mirantibus qui v. -busque ll.) paupertatem quietemque doctrinarum ei sciebant[*](sciebant dv. -bat r.) in primis cordi esse, atque ut apparuit causa et ingens divitiarum cursus[*](an concursus?), restituisse mercedem[*](mercem dT.) anxiae et avidae[*](auidae v. auidire F. audire r.) dominorum poenitentiae, contentum [*](contemptum d.) probavisse[*](probauisse ego. inprob- ll. ita probasse v.) opes sibi in facili, cum vellet, fore. hoc postea Sextius[*](sextius D2G. sexitius E. sexius r.) e Romanis sapientiae adsectatoribus Athenis fecit eadem ratione. tanta litterarum occasio est. quas equidem miscebo agrestibus negotiis[*](negotiis D2Ev. notis r.) quam potero dilucide atque perspicue.

[*](Th. C. III 22, 2. IV 14, 3. H. VIII 10, 2.)Plerique dixere rorem inustum sole acri[*](acri D2dB. agri rv.) frugibus robiginis causam esse et carbunculi vitibus, quod ex parte falsum arbitror omnemque uredinem frigore tantum constare sole innoxio. id manifestum fiet adtendentibus. nam primum omnium non hoc evenire[*](euenire dEv. euenit r D.) nisi noctibus et ante solis ardorem deprehenditur totumque lunari ratione constat , quoniam talis iniuria non fit[*](fit dv. fit r.) nisi interlunio plenave luna, hoc est praevalente[*](praeualente v. -tes DFE. -tis d.). utroque enim habitu plena est, ut saepius diximus, sed interlunio omne lumen, quod a [*](2,46) sole accepit, caelo regerens[*](regerens D2D. -rent D1Fd. regiret E. regerit v.). differentia[*](differentia igitur m.) utriusque habitus magna, sed[*](sed ll.mv. an est et?) manifesta. namque interlunio aestate calidissima

est, hieme gelida. e[*](gelida e F2dmv. -da D2. -de r.) diverso in plenilunio aestate frigidas facit noctes, hieme tepidas. causa evidens, sed alia quam[*](quam DFdTmD.om.Ev.) redditur a Fabiano[*](fauiano m. fauonio E.) Graecisque auctoribus. aestate enim interlunio necesse est cum sole proximo nobis circulo currat, igne[*](ignem F.) eius comminus recepto candens[*](receptum candere F2.), eadem interlunio absit[*](alget (pro absit) F2.) hieme, quoniam abscedit[*](accedit dT.) et sol[*](abscedit a sole F2.); item in plenilunio aestivo procul abeat adversa soli, hieme autem ad nos per aestivum circulum accedat. ergo per se roscida, quotiens alget, infinitum quantum illo tempore cadentes pruinas congelat.

[*]((cfr. Col. I 7, 1). —) <1> Ante omnia autem duo genera esse caelestis iniuriae meminisse debemus: unum quod tempestates vocamus , in quibus grandines, procellae ceteraque similia intelleguntur, quae cum acciderint, vis maior appellatur.[*](223. 2,106) haec ab horridis sideribus exeunt, ut saepius diximus, veluti arcturo, Orione, haedis.[*](exscripsit schol. Germ. p. 210, 1–12. —) alia sunt illa, quae silente caelo serenisque noctibus fiunt, nullo sentiente nisi cum facta sunt. publica haec et[*](haec et D2v. haec id et E. fed et dT. hae D1. haud F. et schol. Germ. S.) magnae differentiae[*](magna differentia F2.) a[*](a del.F2.) prioribus , aliis robiginem, aliis uredinem, aliis carbunculum[*](carbunculum D2v. caniculum r schol. Germ.) appellantibus, omnibus vero sterilitatem. de his nunc dicemus a nullo ante nos prodita[*](quae a nullo—prodita sunt F2cod. Urb. schol. Germ.), priusque causas reddemus.

[*](exscripsit schol. Germ. p. 210, 13—p. 215, 13.) <2> Duae sunt praeter lunarem paucisque caeli locis constant. namque vergiliae privatim[*](priuatim F1Ev. primatim D1. priuatum F2. primatum D2dTschol. Germ. S.) attinent[*](tenent cod. Urb. schol. Germ. S.) ad fructus, ut quarum exortu aestas[*](aestas Ev. -tus r schol. Germ.) incipiat, occasu hiems, semestri[*](semestri dv. -tris DF1Ecod. Strozz. schol. Germ. semen tris F2. sementis cod. Urb. schol. Germ.) spatio intra se messes vindemiasque et omnium

maturitatem[*](maturitatem Fdcod. Urb. schol. Germ. v. -tate r cod. Strozz. schol. Germ.) conplexae[*](conplexae v. -exas D2. -exit D1F1E. -ectit d. -ectitur F2. -ectente J. amplexantur cod. Urb. schol. Germ. S. an complexo?). est praeterea in caelo qui vocatur lacteus[*](uncos ego posui et locum dist. cfr. XVII 15.) circulus, etiam visu facilis [huius defluvio velut ex ubere aliquo sata cuncta lactescunt] duorum siderum observatione[*](obseruatione notabilis schol. Germ.), aquilae in septentrionali parte et in austrina caniculae, cuius mentionem suo loco fecimus. ipse circulus[*](268) fertur per sagittarium atque geminos, solis centro bis[*](centro uis E.) aequinoctialem circulum secans, commissuras eorum optinente hinc aquila illinc canicula. ideo effectus utriusque ad omnes frugiferas pertinent terras, quoniam in his tantum locis solis terraeque centra[*](centra dv.cod. Urb. schol. Germ. contra D1FEcod. Strozz. schol. Germ. genera D2.) congruunt. igitur horum siderum diebus si purus atque mitis aër genitalem ilium lacteumque sucum transmisit in terras, laeta adulescunt sata; si luna[*](lunae DF.) qua dictum est ratione roscidum frigus[*](277) aspersit, admixta amaritudo ut in lacte puerperium necat. [*]((cfr. Col. XI 2, 93). —)modus in terris huius iniuriae, quem[*](quem D2v. qua D1F1dE. quas cod. Strozz. schol. Germ. del.F2cod. Urb. schol. Germ.) fecit in quacumque convexitate comitatus utriusque causae, et ideo non pariter in toto orbe sentitur, ut nec dies. aquilam diximus in Italia exoriri a. d. XIII kal. Ian., nec patitur ratio naturae quicquam in satis ante eum diem spei esse certae. si vero interlunium incidat, omnes hibernos fructus et praecoces laedi necesse est.

[*](Varro I 1, 6.) <3> Rudis fuit priscorum vita atque sine litteris. non minus tamen ingeniosam[*](ingeniosam dcod. Urb. v. -niosa cod.Strozz. schol. Germ. -nio iam DF1E. -nii iam F2.) fuisse in illis observationem apparebit quam nunc esse rationem. tria namque tempora fructibus[*](fructibus F2v. -tus r schol. Germ.) metuebant, propter quod[*](quos DF.) instituerunt ferias diesque festos, Robigalia, Floralia, Vinalia. Robigalia Numa

constituit anno regni sui XI, quae nunc aguntur a. d. VII kal. Mai., quoniam tune fere segetes robigo occupat. hoc tempus Varro determinavit[*](determinauit DFschol. Germ. Brot. -inat rv.) sole tauri partem x obtinente , sicut tune ferebat ratio. sed vera causa est, quod post dies undeviginti[*](undetriginta P. XXXI S. XXI cod. Urb. schol. Germ.) ab aequinoctio verno per id quadriduum [*](per id quod ad triduum E.) varia gentium observatione in IIII kal. Mai. canis occidit, sidus et per se vehemens et cui praeoccidere caniculam necesse sit. itaque iidem Floralia IIII kal. easdem instituerunt urbis anno DXVI ex oraculis Sibyllae, ut[*](ut D2F2dschol. Germ. v. et r.) omnia bene deflorescerent. hunc diem Varro determinat sole tauri partem XIIII obtinente. ergo si in hoc quadriduum inciderit plenilunium, fruges et omnia, quae florebunt, laedi necesse[*](necesse est dT.) erit. Vinalia priora, quae ante hos dies sunt VIIII kal. Mai[*](mai. D2C. maii d(?). mar. D1F. mar??? E. Marci T. mart. schol. Germ. Martii v.). degustandis vinis instituta, nihil ad fructus attinent, nec quae adhuc diximus ad vites oleasque, quoniam earum conceptus exortu[*](ab exortu F2schol. Germ. D. sed cfr. § 280.) vergiliarum incipit a. d. I id. Mai., ut docuimus. aliud hoc quadriduum[*](16, 104 17,11) est, quo[*](quo cod. Urb. schol. Germ. PD. quod ll.v.) neque rore[*](rorare D2. rorem cod. Urb. schol. Germ. rura P. rura rore D.) sordidas[*](sordidas ego. -dae D1. sorbide (-dae D2F) r. sorberi cod. Urb. schol. Germ. herbida P. sorbile J. sordida esse D. sordere v.) velim[*](uelint v. a. J.)—exurit[*](exurit DS. exaurit F1. exa- ruit E. exhaurit dT. quo exaurit sata F2in marg. exhorrent v.) enim frigidum sidus[*](si (pro et multo minus) F2.) arcturi postridie occidens —, et multo minus plenilunium incidere[*](inciderit F2. -dit cod. Urb. schol. Germ.). <4> IIII non. Iun. iterum aquila exoritur vesperi, decretorio die florentibus oleis vitibusque, si plenilunium in eum incidat. equidem et solstitium VIII kal. Iul. in[*](in om.dDal.) simili causa duxerim et canis ortum post dies a solstitio XXIII, sed interlunio accidente[*](accidente dcod. Strozz. schol. Germ. v. occ- r.), quoniam vapore constat culpa acinique praecocuntur in callum. rursus plenilunium nocet a. d. IIII non. Iul., cum Aegypto canicula exoritur, vel certe XVI kal. Aug., cum Italiae, item XII kal. Aug., cum aquila occidit, usque in X kal. easdem[*](earundem F2.). extra has causas sunt Vinalia altera, quae aguntur a. d. XIII kal. Sept. Varro ea[*](ea J. et a ll. del. Brot. ea a S.) fidicula incipiente occidere mane determinat, quod vult initium autumni esse et hune diem festum tempestatibus leniendis[*](leniendis v. liniendis d (cum ras.) E. finiendis r. inhibendis (inhie- cod. Strozz.) schol. Germ.) institutum. nunc fidiculam occidere[*](obseruatur Tcod. Urb.schol. Germ.) a. d. vi id. Aug. servatur.

<5> Intra haec constat caelestis sterilitas,neque negaverim posse ea[*](ea dT. eam r schol. Germ. v.) permutari[*](permutari E. -are r schol. Germ. S. -ari arbitrio v.)algentium[*](algentium P. legentium ll. schol. Germ. v. a. S.) locorum et[*](et J. om. ll. v.) aestuantium [*](aestuantiumque P. aestimantium v. a. S.) natura[*](natura. set ego. cfr. XVII 93. -ras et ll. schol. Germ. J. -ras sed v. -ras D.). set a nobis rationem demonstratam esse satis est; reliqua observatione cuiusque constabunt. alterutrum quidem fore in causa, hoc[*](hoc est reliqua obseruatione plenilunium dEschool. Germ. cfr. v. 11.) est plenilunium aut interlunium, non erit dubium. et in hoc mirari[*](mirari P (e cod.T). -abilem r cod. Strozz. -abilem admirari v. a. H. mirabili F2cod. Urb. schol. Germ. an mirari incredi- bilem? cfr. § 250 extr.) benignitatem[*](benignitate natura F2. nature benigni- tate cod. Urb. schol. Germ.) naturae succurrit: iam primum hanc iniuriam omnibus annis accidere non posse propter statos[*](statutos F2dEcod. Urb. schol. Germ.) siderum cursus, nec nisi paucis noctibus anni, idque quando sit futurum facile nosci ac, ne per omnes menses timeretur[*](timeretur F2dcod. Strozz. temeretur DF1. teneretur Ecod. Urb. schol. Germ.), earum[*](an eorum (sc. mensium)? horarum P.) quoque[*](quoque dv. que DF1E.del.F2schol. Germ.) lege divisum[*](diuisa F.an potius prouisum?dist.ego.): aestate interlunia praeterquam biduo secura esse, hieme plenilunia, nec nisi aestivis brevissimisque noctibus metui, diebus non idem[*](idem DFEschol.Germ. G. ita dT. item v.) valere;[*]((cfr. Plin. X 87. XVII 222).) praeterea tam facile intellegi , ut formica, minimum animal, interlunio quiescat,

plenilunio operetur[*](operetur etiam noctibus dE. operetur et etiam noctibus cod. Urb. operetur etiam noctibus operetur cod. Strozz. schol. Germ. etiam noctibus operetur DFv.) etiam noctibus; avem parram[*](parram dC. paruam r.) oriente sirio ipso die non apparere et donec[*](et donec FEschol. Germ. donec DdG. donec et v.) occidat, e diverso chlorionem[*](chlorionem dTBrot. cfr. X 87. dori- DF1cod. Strozz. ori- rcod. Urb. schol. Germ. uireonem C.) prodire[*](prodire dv. -dere v.) ipso die solstitii; neutrum vero lunae statum noxium esse, ne[*](ne schol. Germ. C. nec ll. v.) noctibus quidem nisi serenis et omni aura[*](omni aura dv. omni ora D2. omnia uera r. -ere cod. Strozz.) quiescente, quoniam neque in nube neque in flatu cadunt rores, sic quoque non sine remedio.[*](Col. arb. 13. Pallad. I 36, 1. Geop. V 31,1. 33, 2. 6.) sarmenta aut[*](aut Dd schol. Germ. v. aput F1. apud r.) palearum acervos et evulsas herbas fruticesque per vineas camposque, cum timebis, incendito: fumus medebitur[*](an medebitur his (i. e. roribus)?)[*](dist.ego.) hic; e paleis et contra nebulas auxiliatur, ubi nebulae nocent. quidam tres cancros vivos cremari iubent in arbustis, ut carbunculus[*](carbunculus DdTschol. Germ. D. -lis F. -li Ev.) ne[*](ne ego. non (natum ex no vel n???) ll. v.) noceat[*](noceant Ev.a.D.); alii siluri carnem leniter[*](leuiter dv. a. D.) uri a vento, ut per totam vineam fumus dispergatur . Varro auctor est, si[*](est si D2Bas. et si r cod. Strozz.) fidiculae occasu, quod est initium autumin, uva picta consecretur inter vites, minus nocere tempestates. Archibius ad Antiochum Syriae regem scripsit, si fictili novo obruatur[*](obruatur D2dschol.Germ.G. obseruatur D1E. opseruatur F1. opseuatur F2. obserata obruatur v.) rubeta rana in media segete, non esse noxias tempestates.

[*](Col. XI 2, 54. 55.—Cato 91. 129. Verg. Georg. I 179. (Pallad. VII 1. Col. II 19, 1. Varro I 51, 1).) Opera rustica huius intervalli:terram[*](tempore (pro terram) F2.) iterare[*](iterari dE.), arbores circumfodere[*](circumfoderet D1F1.) aut, ubi[*](aut ubi D2dTD. aui ubi D1F1. aui et ubi F2. ubi Ev.) aestuosa regio poscat, adcumulare —germinantia nisi in solo luxurioso fodienda

non sunt—, seminaria purgare[*](purgare S. -ari ll.v.) sarculo, messem hordeaciam facere, aream messi[*](messi D2D. messem D1FE. messem creta d. ad (in coni.S) messem creta v.) praeparare, Catonis sententia amurca temperatam, creta[*](creta exdhic inserui; post operosius U 376.) Vergili operosius. maiore ex parte aequant tantum et fimo bubulo dilutiore inlinuunt. id satis ad pulveris remedium videtur.