Naturalis Historia

Ex[*](ex D. et ll. G. est et in v.) frugibus ostentum semel, quod equidem invenerim [*](inuenerim F2v. -rit r.), accidit P. Aelio Cn. Cornelio cos., quo anno superatus est Hannibal. in arboribus enim tum nota produntur frumenta.

Et quoniam de frugum terraeque generibus abunde diximus, nunc de arandi ratione dicemus, ante omnia Aegypti facilitate conmemorata. Nilus ibi coloni vice fungens evagari incipit, ut diximus, a[*](a dEv.om.FHJ.) solstitio[*](solstitie F1.) ac[*](ac ego. aut F1dEv. del.F2P. a J. et vet. Dal. H. cfr. V 57 et XVII 130. 5,57) nova luna, primo[*](primo dTBrot. a primo F2E. oprimo F1. ac primo v.) lente, dein vehementius, quamdiu in leone sol est. mox pigrescit in virginem transgresso atque in libra residit[*](residit S coll. V 57. -det ll. v.).[*](Herodot. II 14 extr.) si XII cubita non excessit, fames certa est; nec minus si XVI exsuperavit[*](exsuperauit dG. -abit r.). tanto enim tardius decedit, quanto abundantius crevit, et sementem arcet[*](arget F1. arcere F2.). vulgo credebatur a[*](a dS. ac r. ab v.) decessu eius serere solitos[*](solitus E.), mox sues inpellere vestigiis semina deprimentes in[*](in dv. et r.) madido solo, et credo antiquitus factitatum,[*](Th. C. III 20, 9) nunc quoque non multo graviore [*](grauiore Fv. -ora dTEHack.) opera; sed tamen inarari certum est abiecta prius semina in limo degressi[*](digressi dv.a.Brot.) amnis. hoc fit[*](fit FTED. eft dv.) Novembri mense incipiente, postea pauci[*](pauci runcant FJ. pauci runcant pauci dE. pauci runcant quod v.) runcant—botanismon vocant—, reliqua pars non nisi cum falce arva visit paulo ante kal. Apriles. peragitur[*](peragitur F2v. peragitatur F1ES. agitatur d.) autem messis[*](messes E.an peraguntur messes?) mense[*](mense dTv. om. rG.) Maio, stipula numquam cubitali, quippe sabulum subest granumque limo tantum continetur.[*](Th. C. III 20, 5. Verg. Georg. I 63. Col. I praef. 22.) excellentius[*](excellentius dv. -ibus r.) Thebaidis regioni[*](regionis d.) frumentum , quoniam palustris Aegyptus. similis ratio, sed felicitas maior[*](maior et d.) Babyloniae[*](babyloniae ac dv.a.B. -loni ac G. cfr. VI 122.) Seleuciae, Euphrate atque Tigri restagnantibus, quoniam rigandi modus ibi manu temperatur . Syria quoque tenui sulco arat[*](arat dv. om. r.) , cum multifariam[*](multifaria E.) in Italia octoni boves ad singulos vomeres anhelent. in omni

[*]((v. Schneider. ad Col. II 4, 6 et Varr. I 29, 2).) Vomerum plura genera: culter vocatur inflexus[*](inflexus S. infelix ll. inferius Brot. ex ed. pr. locus nondum sanatus. an infixus prae dentali?) praedensam[*](praedensa E2.), priusquam[*](priusquam F2dv. prius r.) proscindatur, terram secans futurisque sulcis vestigia praescribens incisuris, quas resupinus in arando mordeat vomer. alterun genus est volgare rostrati[*](rostrati G. rostra uti dE. rostratum uti FvD. -rati uti S.) vectis. tertium in solo facili, nec[*](nec F1dEv. non F2D.) toto porrectum dentali, sed exigua cuspide in rostro. latior haec quarto generi et acutior in mucronem fastigata eodemque gladio[*](glandio FE.) scindens solum et acie laterum radices herbarum secans[*](secans v. se- cant ll.). non pridem inventum in Raetia[*](retia E.) Galliae duas[*](duas FEv. ut duas dH.) addere[*](addere tali ego. -erent alii (ali F1) ll. -erent tali H. addiderunt (tali add. G) v.) tali rotulas, quod genus vocant plaumorati[*](plaumorati ll. Brot. planarati v. plaustrarati coni. H. ploum Raeti Baist apud Wölfflin. (Archiv III 285).). cuspis effigiem palae habet[*](habet v. -ent ll.). serunt ita[*](ita FEv. tamen d.) non nisi culta terra[*](culta terra dv. cultatra FE2. cultratatra E1. cultrata vel cultro arata terra Strack. inculta terra Frobeen quaest. Plin. p. 91. an fulcata terra?) et fere[*](an fere nouali?) nova. latitudo vomeris caespites versat. semen protinus iniciunt cratesque dentatas supertrahunt. nec sarienda sunt hoc modo sata, sed protelis[*](porcellis B.) binis ternisque sic arant. uno boum iugo censeri[*](conseri T.) anno facilis[*](facili Fd.) soli quadragena iugera, difficilis tricena iustum est.

[*](Cato 61, 1. (cfr. Th. C. III 20, 2. Pallad. II 3, 1).) <1> In arando magnopere servandum[*](reseruandum FE.) est Catonis oraculum: quid[*](quod est F2E2. quid est primum v. a. S.) est bene agrum colere? bene[*](bene arare del. v. a. S.) arare[*](arare S e Cat. om. ll. bene arare v.). quid secundum? arare. quid tertium

[*](Col. II 4, 5. Pallad. II 3, 2. (cfr. Varro I 44, 2. 29, 1. 2).)<2> Sunt et huic[*](huic ego. cfr. § 192. 254. hic ll. v. his U 360.) suae leges: lutosam terrain ne tangito. vi[*](ui dv. ut r.) omni arato. prius quam ares[*](ares dv. aras rS.) proscindito. hoc utilitatem habet, quod inverso caespite herbarum radices necantur. quidam utique ab aequinoctio verno proscindi volunt.—quod vere semel aratum est, a temporis argumento vervactum[*](uerum actum E.) vocatur. hoc in novali aeque[*](aeque F2TH. atque r.) necessarium est[*](est om.ES.).[*](Col. II 2, 22. Cato 54, 4. Col. II 2, 28. 27.) novale est quod alternis annis seritur.—araturos boves quam artissime iungi oportet, ut capitibus sublatis arent—sic minime colla contundunt —; si inter arbores vitesque aretur, fiscellis[*](fistellis dE.) capistrari[*](capistrari dv. -rati E. -ratu F1. -rantur F2D.), ne germinum tenera praecerpant; securiculam[*](securiculam dv. sericulam r. serri- Brot.) in stiva[*](in stiua P. insitiuam ll. v. a. S.) pendere, qua intercidantur radices—hoc melius quam convelli aratro bovesque luctari —; in arando versum peragi nec strigare [*](striare B.) in actu[*](actu saepius B.) spiritus.[*](Verg. Georg. I 95. Col. II 2, 25. 4, 10.) iustum est proscindi sulco dodrantali iugerum uno die, iterari sesquiiugerum, si sit facilitas

[*](Varro I 29, 2. Pallad. VI 4, 1.)<3> Aratione per traversum[*](trauersum d. trans- v. tracta uersum r.) iterata occatio sequitur [*](sequitur dv. seritur r.), ubi res poscit, crate vel rastro, et sato semine iteratur[*](iteratur Schneider ad Varr. I 29, 2 p. 325. iteratio ll. v.) haec quoque, ubi consuetudo patitur, crate contenta [*](contenta ll. Brot. dentata v.) vel tabula aratro adnexa—quod vocant lirare — operiente[*](operiente coni. Dal. -tes FTv. a. H. -tis r. del. D.) semina[*](semina ni operiantur quae ego. semina operianturque (quae d) ll. se- mina nnde v. operianturque semina unde D. dist. ego.); ni operiantur, quae primum appellata, deliratio est.[*](Verg. Georg. I 47.) quarto seri sulco Vergilius existimatur voluisse, cum dixit optimam esse segetem, quae bis soles[*](soles FdTJ. solem Ev. cfr. § 184.), bis frigora[*](figura E.) sensisset. spissius solum, sicut plerumque in Italia, quinto sulco seri melius est, in Tuscis vero nono. at[*](at Fdv. ad E.) fabam et viciam non proscisso serere sine damno conpendium operae est.

<4> Non omittemus unam etiamnum arandi rationem in transpadana[*](trapadana E.) Italia bellorum iniuria excogitatam. Salassi[*](Salassi v. salsasi ll.) cum subiectos Alpibus depopularentur agros, panicum miliumque iam excrescens temptavere. postquam respuebat natura, inararunt. at illae messes multiplicatae docuere quod nunc vocant artrare, id est aratrare, ut credo, tune dictum. hoc fit vel incipiente culmo, cum[*](cum iam ll. G. uel tum v.) iam se[*](se ego. si ll. v. is G.) ad[*](ad dTS. at F. aut Ev. del. G.) bina ternave emiserit folia. nec recens[*](recens dv. recesis F. recisis E.) subtrahemus exemplum in Treverico agro tertio ante hunc annum conpertum. nam cum hieme praegelida[*](praegelida v. -dae dE. pregelide F.) captae segetes essent, reseverunt etiam[*](etiam dTS. et scient r. an scili- cet? resarrientes v.) campos mense Martio uberrimasque messes habuerunt.

Nunc reliqua cultura tradetur per genera frugum.

[*](extr.: Col. II 11, 8. (1). 4. 7. Pallad.II 9,2.) Siliginem, far, triticum, semen, hordeum occato , sarito, runcato quibus dictum erit diebus. singulae[*](§ 240 sqq.) operae[*](operi d.) cuique generi in iugero sufficient. sarculatio induratam hiberno rigore soli tristitiam laxat temporibus[*](teporibus P.) vernis novosque soles admittit. qui sariet[*]( sarit d.), caveat ne frumenti radices[*](radicem d.) subfodiat. triticum, semen, hordeum, fabam bis sarire melius.[*](Col. II 11, 9. 6. (XI 3, 19). ib. 6. 5. 4.) runcatio, cum seges[*](seges dv. sex F. sexto E.) in articulum[*](articulū ego. -culo ll. v.) exiit[*](exiit euolsis ego. esse in molsis ll. est euul- sis v. esse incepit (-cipit J) euolsis (uolsis J) SJ. cfr. Colum. II 11, 9 et Plin. § 159. XVII 173. XIX 114; de mendo § 191 (p. 195, 17. 18).), evolsis inutilibus herbis, frugum radices vindicat segetemque discernit a caespite. leguminum cicer eadem quae far[*](far FEv. faba dT.) desiderat [*](dist. H coll. Colum. II 11, 6. 5.). faba runcari non gestit. quoniam evincit herbas lupinum , occatur[*](occatur F2S. uocatur F1E. runcatur dv.) tantum. milium et panicum[*](et panicum FEH. panicum dv.) occatur et saritur[*](seritur Ev. a. C. de singulari numero cfr. § 53 med.),

Civitas Africae in mediis harenis petentibus[*](patentibus E.) Syrtis Leptimque Magnam[*](Magnam G. magna ll. v.) vocatur Tacape, felici super omne miraculum riguo solo. ternis fere milibus passuum in omnem partem fons abundat, largus quidem, sed[*](sed v. sed et ll. S.) certis horarum spatiis dispensatur inter incolas. palmae ibi praegrandi[*](praegrandi v. pregnandi FE. prae- gnanti d.) subditur[*](subditus E.) olea, huic ficus, fico punica, illi[*](illi dv. illis r.) vitis, sub vite seritur frumentum, mox legumen, deinde olus, omnia eodem anno, omniaque aliena umbra aluntur. quaterna cubita eius soli in quadratum, nec ut a porrectis

[*](cfr. Th. H. VIII 6, 3.) Si fuerit illa terra[*](tenera E.), quam appellavimus teneram,[*](17,36) poterit sublato hordeo seri milium[*](milium seri dv. a. S.) , eo condito rapae [*](rapae F2. rapa rH.), his sublatis hordeum rursus vel triticum, sicut in Campania, satisque talis terra aratur, cum saritur[*](saritur Strack. seritur ll. v. a. D.). alius ordo ut, ubi adoreum fuerit, cesset quattuor mensibus hibernis et vernam fabam recipiat[*](recipiat. ante ego. -pi ut aut ante Fd. -piat aut ante v. -pi (-piat H) ita ut ante EH.). ante hiemalem ne cesset. nimis pinguis alternari potest ita, ut frumento sublato legumen tertio seratur. gracilior et in[*](et in annum F2v. etiamnum dT. et an- num F1E.) annum tertium cesset[*](ne cesset v. nec exiet ll.). frumentum seri quidam vetant nisi in ea, quae[*](in ea quae F2dv. sin ea quae F1. sine aqua E.) proximo anno quieverit.

[*](Th. H. VIII 6, 4. Col. II 9, 15. Th. H. VIII 7, 2. Col. II 10, 5. XI 2, 85.) Maximam huius loci partem stercorationis optinet[*](optinet dv. optinet (-nent F2 ) et r.) ratio, de qua et priore diximus volumine. hoc tantum[*](17, 50)nemini[*](nemini inconpertum ego. cfr. XVII 30 (p. 73, 8). enim in conpessum (-ensum d) ll. unum (enim H) in confesso v. an nemini incon- fessum?) inconpertum est, nisi stercorato seri non oportere, quamquam et huic[*](huic ED. hic rv.) leges sunt propriae. milium, panicum,