Naturalis Historia

[*](Pallad. VII 2, 2–4. (Varro I 50, 2). Col. II 20, 3.) Messis ipsius ratio varia.Galliarum[*](an Galliarum in?cfr. XVII 192.) latifundis valli praegrandes, dentibus in margine insertis[*](infertis U 377. infestis ll. v. a. D.), duabus rotis per segetem inpelluntur, iumento in contrarium iuncto; ita dereptae[*](direptae F2v.a. Brot.) in vallum cadunt spicae. stipulae alibi mediae[*](mediae C. cfr. § 261. -ia ll. v.) falce praeciduntur, atque inter duas mergites[*](mergas P.) spica destringitur [*](spica destringitur (dist- dBas.) D2dv. spicandi (-de E) stringitur r.). alibi ab radice caeduntur[*](caeduntur (ced- D2) alibi cum radice D2D. om. rv.), alibi cum radice velluntur[*](uelluntur D. uellunt F1dEG. euellunt F2v. euelluntur D. sed cfr. § 165. XIX 7. 27. 149.XXVII 120.), quique id faciunt, proscindi ab se obiter agrum interpretantur, cum extrahant sucum. differentia haec: ubi stipula domos contegunt, quam longissimam servant; ubi feni inopia[*](inopia e ego. -piae DF1E. -pia F2dT. -pia est v.), e stramento paleam quaerunt. panici culmo non tegunt, milii culmum fere inurunt, hordei stipulam bubus gratissimam servant. panicum et milium singillatimi pectine manuali legunt Galliae.

[*](Varro I 52, 1. 2. Col. II 20, 4. 2. cfr. Geop. II 25, 2. 1.)Messis[*](an messa spica?) ipsa alibi tribulis in area[*](area D2v. arta D1F1dE. arta- tur F2.),alibi equarum gressibus [*](gressibus F2dEv. grecibus D1F1. gregibus D2.) exteritur, alibi perticis flagellatur. triticum quo serius metitur, copiosius invenitur; quo celerius vero, hoc[*](hoc copiosius F2D.) speciosius ac robustius. lex aptissima[*](apertissima F2D.): antequam granum indurescat et cum iam traxerit colorem; oracullum

vero: biduo celerius messem facere potius quam biduo[*](biduo quam d.) serius[*](serius D2v. seritur D1F1dE. celerius seri F2.). siliginis et tritici eadem[*](eadem P. etiam ll. v. a. S.) ratio in area horreoque. far, quia difficulter excutitur, convenit cum palea sua condi, et stipula tantum et aristis liberatur. palea plures gentium pro feno utuntur.[*](Cato 54, 2. Col.VI 3 3,) melior ea[*](ea quae F2v. a. S.), quo tenuior minutiorque et pulveri propior; ideo optima[*](optima e F2v. -ma d. -me r.) e milio, proxima ex hordeo, pessima ex tritico, praeterquam iumentis opere laborantibus. culmum saxosis locis, cum inaruit, baculo frangunt substraturi[*](substraturi ego. -rata d. -racta E. -ratu v. sub strata J. subtracta DFD (cum sequenti- bus iungens).) animalibus[*](animalibus DFD. -lium rv.). si palea defecit[*](deficit dTEv.a.G.), et culmus teritur. ratio haec:[*](Verg. Georg. I 85.) maturius desectus, muria dura sparsus[*](dura sparsus D2S. duras partus (-tos F1) D1FE. tur aspartus d. diu respersus Lugd.) , dein siccatus[*](siccatis DF.) in manipulos convolvitur atque ita pro feno bubus datur. sunt qui accendant in arvo et stipulas, magno Vergili praeconio. summa autem eius ratio, ut herbarum semen exurant. ritus diversos [*](diuersos D2F2dTS. -so D1F1. -sa E. -sitatem v.) magnitudo facit messium et caritas[*](caritas DF1dEG.cfr.Varro 1,53. raritas F2Tv.) operarum[*](operarum DF1dG. operariorum F2Ev.).

[*](Pallad. I 19, 1. (Geop. II 27). Varro I 57, 1. Col. I 6, 10. Vitruv. VI 9, 4. Th. C. IV 16, 1. H. VIII 11, 1.) Conexa est ratio frumenti servandi.horrea operose[*](operose H. -sae D2. -si D1F1dTE. -siora F2. -sa v. -se et S.) tripedali[*](trepedali D1F1. pedali F2.) crassitudine parietis[*](parietis D2D. pariter D1F1dE2. -ter ut E2. opere F2. pariete v.) laterici[*](latericio F2v.a.D.) exaedificari[*](exaedificare E1.) iubent aliqui, praeterea superne impleri nec adflatus admittere aut fenestras habere ullas; alii[*](alii F2dv. alia r.) ab exortu tantum aestivo aut septentrione, eaque sine calce construi, quoniam sit frumento inimicissima; nam quae de amurca praeciperentur[*](praeciperentur DFTD. -rent d. praeceperunt ES. -erint v.)[*](15,33)

indicavimus.[*](Varro I 57, 3. Col. I 6, 17. Pallad. 1 19, 3.) alibi contra suspendunt granaria lignea co- 302 lumnis et perflari undique malunt, atque etiam a[*](a v. om. ll.) fundo. alii omnino pendente[*](pendente (-dante DF1) tabulato DF1dG. pendant et ab flato E. pendunt et ab afflatu v. perire et flatu F2.) tabulato extenuari granum arbitrantur et, si tegulis[*](tegulae subaceant F2.) subiaceat, confervescere. multi ventilare[*](uentilari C.) quoque vetant; curculionem enim non descendere infra quattuor digitos, nec amplius periclitari.[*](Col. II 20, 5. Geop. II 27, 1.) Columella et favonium ventum confecto[*](confecto ll.J (pro extrito accipiens). conferre v. an conlecto vel coniecto (sc. in acervum)?) frumento praedicit[*](praedicit ll. v. cfr. § 44. XXVI 24. -icat J. praecipit Bas.), quod miror equidem, siccissimum alioqui. sunt qui rubeta rana[*](rubetam ranam F2Ev. a. Bas.) in limine horrei pede e longioribus suspensa[*](suspensam F2v. a. Bas.) invehere iubeant. nobis referre plurimum tempestivitas condendi videbitur. nam si parum tostum atque robustum collectum sit aut calidum conditum, vitia[*](uitia D2F2dTS. initia r. inimica v.) innasci necesse est.

[*](Th. C. IV 15, 3.)Diuturnitatis causae plures: aut in ipsius grani corio, cum est numerosius, ut[*](ut F2dv. aut r Lugd.) milio, aut suci pinguedine, qui pro umore sufficiat[*](sufficiat D2D. -cit F2dEv. -ci D1. om.F1.) tantum, ut sesimae, aut amaritudine, ut lupino et cicerculis[*](cicerculis F2TS. -ulus DF1. -ulo E. -ulae dv.). in tritico maxime nascuntur animalia , quoniam spissitate sua concalescit et furfure crasso vestitur[*](uestitur F2v. uertitur r.). tenuior hordeo palea, exilis et legumini; ideo non generant. faba crassioribus tunicis operitur; ob hoc effervescit.[*](Varro I 57, 1. 2. Th. H. VIII 11, 7. (Col. I 6, 15).) quidam ipsum triticum diuturnitatis gratia adspergunt amurca, mille modios quadrantali, alii Chalcidica aut Carica creta aut etiam absinthio. est et Olynthi ac Cerinthi[*](Cerinthi B e Theophr. perinthi et D. -thi d. -ti F. -te E.) Euboeae terra, quae corrumpi non sinat. nec fere condita in spica laeduntur, utilissime tamen[*](tantum (pro tamen) E.) servantur in scrobibus, quos siros vocant, ut in Cappadocia ac

Threcia[*](thracia Ev. a. J.) et Hispania, Africa[*](Africa, et ego; de asyndeto cfr. Müller de stilo Plin. p. 69. africae ll. D (puncto ante posito cum seqq. iungens). -ca v. et Africa C. et in parte Africae coni. S.), et ante omnia ut sicco solo fiant curatur[*](curatur F2v. -antur DF1E. -ant dC.), mox ut palea[*](paleae F2.) substernantur; praeterea cum spica[*](dist. ego.) sua conduntur ita frumenta. si nullus spiritus penetret , certum est nihil maleficum nasci.[*](Varro 158.—Th. C. IV 16, 2.) Varro auctor est,sic conditum triticum durare annis L, milium vero C, fabam et legumina in oleariis cadis oblita cinere longo tempore servari. idem[*](idem refert F2D.) fabam[*](fabam a Fv. fabam d. faba r.) a Pyrrhi regis aetate ins quodam specu Ambraciae usque ad piraticum Pompei Magni bellum durasse annis circiter cCXX[*](CCXX Pontedera. CXX ll. v. a. S.).[*](Col. II 10,16. Cato 116.) ciceri tantum nullae bestiolae in horreis innascuntur. sunt qui urceis cinere[*](cineri dEBrot.) substratis et inlitis[*](et pice inlitis S cum vet. Dal.), acetum habentibus, leguminum acervos superingerant, ita non nasci maleficia[*](maleficia dv. malif- r.) credentes, alii[*](alii qui v. alii ll.S. an aut? cfr. supra § 305.)qui in salsamentariis cadis gypso inlinant[*](inlinunt S.), alii qui[*](ali- qui et respergunt S.) lentem aceto laserpiciato[*](laserpici odore spergant D2.) respergant siccatamque oleo unguant [*](ungant dE2. ungunt E1S. inungant v.). sed brevissima observatio, quod vitiis carere velis, interlunio legere. quare plurimum refert, condere quis malit an vendere. crescente enim luna frumenta grandescunt .

[*](schol. Germ. p. 207, 14—p. 208, 16. Col. XI 2, 67. 65.) Sequitur ex divisione temporum autumnus a fidiculae occasu ad aequinoctium ac deinde vergiliarum occasum initiumque hiemis. in[*](in om.dTv. a. G.) his intervallis significant prid. id. Aug. Atticae equus[*](equos DFD.) oriens vespera[*](uespera D2v. -ri dcod. Urb. G. -ro r cod. Strozz. schol. Germ.), Aegypto et Caesari delphinus occidens. XI kal. Sept. Caesari et Assyriae stella, quae vindemitor [*](uindemiator D2v. a. H. anteuindemiator schol. Germ. (etiam infra).) appellatur, exoriri mane

incipit vindemiae maturitatem promittens. eius argumentum erunt acini colore mutati. Assyriae v kal. et sagitta occidit et etesiae[*](et etesiae (etaesie H) Hv. etesiae r. -siaeque schol. Germ. cfr. infra § 311.) desinunt. vindemitor[*](uindemior H. -iator D2v. a. H.) Aegypto nonis exoritur , Atticae arcturus matutino, et sagitta occidit mane. v id. Sept. Caesari capella[*](caesari capella (capp- D2 ) oritur D2dv. caesariae appellat oritur D1FH. caesarie appellatur itur E.) oritur vesperi, arcturus vero medius[*](medius EG. modius H. modios r. Medis v. om. schol. Germ.) prid. id. vehementissimo significatu terra marique per dies quinque. ratio eius haec traditur: si delphino occidente imbres fuerint, non futuros[*](futuros dEv. -ro D2. -rus r cod. Strozz. schol. Germ. defuturos S cum Pontedera.) per arcturum. signum orientis eius sideris servetur hirundinum abitus[*](abi- tus dalt. man. cod. Strozz. v. habitus DF2Ecod. Urb. schol. Germ. -tur F1. -tum H.); namque deprehensae intereunt. XVI kal. Oct. Aegypto spica, quam tenet virgo, exoritur matutino etesiaeque desinunt. hoc idem Caesari XIIII kal., XII Assyriae significant, et[*](et dv. ex r.s ) XI kal. Caesari commissura piscium occidens ipsumque aequinocti sidus VIII kal. Oct.[*](312. 313: schol. Germ. p. 209, 1–11. Col. XI 2, 65. 66. 74. 84.) dein consentiunt, quod est rarum, Philippus, Callippus, Dositheus, Parmeniscus , Conon, Criton, Democritus, Eudoxus IV[*](IV dTH. iun??? D1F. iunt H. ip???n D2. ion E. Ion IIII v.) kal. Oct. capellam matutino exoriri et III kal. haedos. VI non. Oct. Atticae corona exoritur mane, Asiae et Caesari V[*](v D. v. k. FH. v k???l. D. v cal. dEv. v non. Oct S.) heniochus[*](eniochus DFH.) occidit matutino. IV[*](IV D. IV k. H. III k???. F. III k???l. D. III. cal. dEv. IIII. non. Oct. S.) Caesari corona exoriri incipit, et postridie[*](post pridie E. pridie non. schol. Germ.) occidunt haedi vespere. VIII id. Oct. Caesari fulgens in corona stella exoritur, et VI[*](VI Pontedera. III ll. schol. Germ. v. a. S.) id. vergiliae vesperi, idibus corona tota. XVII[*](XVII Pontedera. XVI DFHTcod.Strozz. schol.Germ. VI dEv. a. S.) kal. Nov. suculae vesperi exoriuntur. prid. kal. Caesari arcturus occidit et suculae exoriuntur cum sole. IIII non. arcturus occidit vesperi. V id[*](VII id. Nouembres Atticae uergiliae occasu suo hiemem incohant post uesperi habet schol. Germ.). Nov. gladius Orionis occidere incipit. dein III id. vergiliae occidunt.

[*](Col. XI 2, 71. 72.) In his temporum intervallis opera rustica: rapa, napos[*](rapa, napos P. panaphos (paphanos E raphanos DF1HdTE. napos raphanos F2v. a. S.) serere quibus diximus diebus. vulgus agreste rapa post[*](131) ciconiae discessum male seri putat, nos omnino post Vulcanalia, et praecocia cum panico, a fidiculae autem occasu viciam[*](uiciam dC. uitiam DFHv. uitium E.), passiolos[*](faseolos C. phasiolos S.), pabulum. hoc silente[*](incipiente (pro hoc silente) F2in ras.) luna seri iubent. et frondis praeparandae tempus hoc est. unus frondator quattuor frondarias fiscinas complere in die iustum habet. si decrescente luna praeparetur, non putrescit . aridam colligi non oportet.

[*](Col. XI 2, 67. cfr. Cato 112, 2.) Vindemiam antiqui numquam existimavere maturam ante aequinoctium; iam passim rapi cerno. quamobrem et huius tempora notis argumentisque signentur. leges ita se habent: uvam caldam[*](calidam Ev. a. D. calcaridam T. calcandam d.) ne[*](ne D2Tv. nec r.) legito, hoc est nimia[*](nimia ego. in nimia F2D. in ea r. in eius v. in aestiua J. malim continua, ut XXI 82.) siccitate ac nisi imber intervenerit. uvam[*](uuam S. quam uuam D2. quam r. hanc v.) rorulentam ne[*](nec E.) legito, hoc est si ros nocturnus fuerit nec prius quam sole discutiatur. vindemiare incipito, cum ad palmitem pampinus procumbere coeperit[*](coeperit v. coepit ll.S.) aut cum exempto acino ex densitate intervallum non[*](non del.F2.) conpleri[*](conpletur et F2.) apparuerit ac[*](ac iam J. acinam D1FH. -num rv.) iam non augeri acinos[*](acinos ll.H -no v.). plurimum refert[*](plurimum refert v. plurime fert DF1dTH. -mum fert F2. -mos fert EH.), si contingat crescente luna vindemiare. pressura[*](pressura—p. 231,11 congeriem om.H.) una culleos XX implere debet. hic est pes iustus. ad totidem culleos et lacus XX iugeribus

unum sufficit torculum. premunt aliqui singulis, utilius binis, licet magna sit vastitas singulis. longitudo in his refert, non crassitudo. spatiosa[*](spatiosa (spaci- D2) D2dv. speci- r.) melius premunt. antiqui funibus vittisque loreis ea detrahebant et vectibus. intra c annos inventa Graecanica, mali rugis per cocleam[*](cocleam ego. -eas ll. v.) ambulantibus[*](ambulantibus D2D. bulantibus (buba- F1 ) D1FE. bullantibus dv.) , ab[*](ab aliis D2D. balis D1F. palis dEv.) aliis adfixa arboris[*](arboris d. -res r. -ri v.) stella, aliis[*](aliis ego. ab alis (aliis F2 ) DFD. a palis dEv.) areas[*](argas DF.) lapidum adtollente secum arbore, quod maxime probatur. intra XXII hos annos inventum parvis prelis et minore torculario[*](dist. D.) aedificio, breviore malo in media[*](medio v. a. D.) derecto[*](derecto ego. decreto ll. v. a. J. directo coni. S.), tympana inposita vinaceis superne toto pondere urguere et super prela construere congeriem. hoc et poma colligendi tempus, observato[*](obseruato ego. -tio (-tur F2D) ll. v.) cum aliquod maturitate, non tempestate , deciderit; hoc et faeces exprimendi, hoc et defrutum coquendi silente luna noctu aut, si interdiu, plena, ceteris diebus aut ante exortum lunae aut post occasum, nec de novella vite aut palustri, nec nisi e matura[*](e matura D2dTEv. ematur r.) uva. si[*](uua si HdT. quasi D1FE. uua quia si D2D. uua nec nisi foliis despuman- dum quia si v. at cfr. Column. XII 19, 5.)[*](dist. ego.) ligno contingatur vas, adustum et fumosum fieri putant. [*](Col. XII 19, 2. 5. Varro I 34, 2. (28, 2).)iustum vindemiae tempus ab aequinoctio ad vergiliarum occasum dies XLIIII. ab eo die oraculum occurrit frigidum picari pro nihilo ducentium. sed iam et kal. Ian. defectu vasorum vindemiantes vidi piscinisque musta condi aut vina effundi priora, ut dubia reciperentur[*](reciperentur D2dv. -retur r.). hoc non tam saepe proventu nimio evenit quam segnitia[*](saeuitia dTC.) aut avaritia[*](aut auaritia (-icia D2 ) D2S. om. rv.) insidiantium caritati[*](caritati v. -atis ll.). civilis[*](ciuili Fv.)[*](dist. P.), aequi[*](et aequi P (cfr. XIV 56). sed aequi v. a.D.) patrisfamilias modus est annona[*](est annona HdTG. etiam nona r.) cuiusque anni uti. id peraeque etiam lucrosissimum . reliqua[*](reliqua dv. -iquia E. teliqua D1FH. rei qua D2.) de vinis[*](de uinis v. diuinis ll.) adfatim dicta sunt, item[*](14,59 sqq. 15,5 sqq. 49) vindemia facta olivam esse rapiendam et quae ad oleum pertinent quaeque a vergiliarum occasu agi debent.

[*](Verg. Geo. 1276 sqq. Th. H. V 1, 3. Varro 137,1. 2.) His quae sunt necessaria adicientur de luna ventisque et praesagiis, ut sit tota sideralis ratio perfecta. namque Vergilius etiam in numeros lunae digerenda quaedam putavit Democriti secutus ostentationem; nos legum utilitas, quae in toto opere, in hac quoque movet parte.

Omnia, quae caeduntur, carpuntur, tondentur[*](tondentur F2D. cfr. XVI 194. Varr. r. r. I 37, 1. 2. tonduntur DF1dEv. tund- HPar. cond- G.), innocentius decrescente luna quam crescente fiunt.[*](Geop. II 21, 12. Mago ap. Col. VI 26, 2. Col. VIII 5, 9. diximus: cfr. XVI 190.) stercus nisi decrescente luna ne tangito, maxime autem[*](autem om.dG.) intermenstrua dimidiaque stercorato, verres, iuvencos, arietes, haedos decrescente luna castrato. ova luna nova supponito. scrobes luna plena noctu facito[*](iacito E.). arborum radices luna plena operito. umidis locis interlunio serito et circa interlunium quadriduo[*](quadriduo E. quatr- rv.). ventilari quoque frumenta ac legumina et condi circa extremam lunam iubent, seminaria, cum luna supra terrain sit[*](sit D2v. est F2. om.d. se r.), fieri[*](efferri d.), calcari musta, cum luna sub terra, item materias[*](materias D2dBrot. -ries v. -ria ex H. marias D1F1E. areas F2.) caedi quaeque alia suis locis diximus. neque est facilior observatio ac iam dicta nobis secundo volumine, sed quod intellegere vel rustici[*](2,41 sqq.) possint: quotiens ab occidente sole cernetur[*](cernetur HdC. cernitur rv.) prioribusque horis noctis lucebit, crescens erit et oculis dimidiata iudicabitur ; cum vero occidente sole orietur ex adverso, ita ut[*](ut DF2dHv. et r.) pariter aspiciantur[*](aspiciantur F2d2v. -ciebantur r.), tum erit plenilunium. quotiens ab ortu solis orietur prioribusque noctis horis[*](horis et detrait E.) detrahet lumen

et in diurnas extendet[*](extendit E.), decrescens erit iterumque dimidia ; in coitu vero, quod interlunium vocant, cum apparere desierit. supra terras autem erit, quamdiu et sol, interlunio et prima toto[*](tota Hdv.) die, secunda horae[*](horae Hv. hora r.) noctis unius dex- tante[*](dextante B. destante DFH. distante dEv.) sicilico[*](sicilico B. silico ll.), ac deinde tertia et usque XV multiplicatis horarum isdem portionibus. XV tota supra terras nocte[*](nocte ego. noctu ll. v.) erit eademque[*](eadem dT.) sub terris toto[*](toto d. tota rv.)die. XVI ad primae horae nocturnae dextantem[*](dextantes E.) sicilicum[*](sicilicum dB. silicum r.) sub terra aget easdemque portiones horarum per singulos dies adiciet usque ad interlunium , et quantum primis partibus noctis detraxerit, quod[*](an quoad? quando anonymus ap. Dal.) sub terris aget[*](aget ego. agat ll. v.), tantundem novissimis ex die adiciet[*](adiiet C. adicit ll.S.) supra terram. alternis autem mensibus XXX implebit numeros , alternis vero detrahet singulos. haec erit ratio lunaris; ventorum paulo scrupulosior.

Observato[*](obseruatio E.) solis ortu quocumque die libeat stantibus hora diei sexta sic, ut ortum eum a sinistro umero habeant, contra mediam faciem meridies[*](meridies et ES. -die sed DH. -dies sed F. -dies dv.) et a vertice septentrio erit. qui ita limes per agrum curret[*](curret ego. currit ll. v.), cardo appellabitur[*](appellatur Ev. a. D.). circumagi deinde melius est, ut umbram suam quisque cernat; alioquin post hominem erit. ergo permutatis lateribus, ut ortus illius diei ab dextro umero fiat, occasus a sinistro, tune erit hora sexta, cum minima umbra contra medium fiet hominem. per huius mediam longitudinem duci sarculo sulcum vel cultro[*](cultro ego. cinere ll. v. an uomere?) liniam verbi gratia pedum XX conveniat[*](conueniet F2v. a. S. D.) mediamque mensuram, hoc est in decimo pede[*](decumo pede DFH. desinopide E.), circumscribi circulo parvo, qui vocetur umbilicus .[*](cfr. Col. III 12,5. (Plin. XVII 20).) quae pars fuerit a vertice umbrae, haec erit venti[*](uenti F2D. uentis D2. uentris D1F1H. uentus dEv.)

septentrionis[*](septentriontis E. -onalis d(?)v.a.D.). illo tibi, putator, arborum plagae ne spectent , neve arbusta vineaeve[*](uineaeue dv. uineaeuet F1. uel uinetaeuet F2. uinea et r.) nisi in Africa, Cyrenis, Aegypto. illinc flante ne arato[*](flante uento F2D.),quaeque alia praecipiemus[*](praecipiemus P coll. § 334. -cipimus Hdv. -cepimus C.).quae [*](334) pars liniae fuerit a pedibus umbrae meridiem spectans, haec ventum austrum dabit, quem a Graecis notum diximus [*](2,119) vocari.[*](Cato 31, 2. cfr. Plin. XVI 193. XIV 135. II 126. 127. XVII 11. 18. 112.) illinc flatu veniente materiam vinumque[*](uineamque v. a. D. cfr. XIV 135.), agricola, ne tractes. umidus aut aestuosus[*](autem aest nothus F2.) Italiae est[*](est del.F2.), Africae quidem incendia cum serenitate adfert[*](adfers D1FH. adferens F2.). in hunc Italiae palmites spectent[*](spectent F2dHv. -tant r.), sed non plagae arborum vitiumve. hic[*](hic oleae timeatur dTD. hicolae (icule H. incolae F2) timeatur DFH. hic (hunc v) oliueti me- tator (m&uator E1) Ev.a.S.) oleae timeatur vergiliarum quadriduo, hunc caveat insitor calamis gemmisque inoculator.[*](Col. XI 2, 55. VII 3, 24. Varro II 2, 11. 12. Pallad. XII 13, 5. (cfr. Plin. VIII 199). Col. VII 3, 25, 12. Pallad. VIII 7. Geop. XVII 6, 3. (cfr. Plin. VIII 189).) de ipsa regionis eius hora praemonuisse conveniat[*](conueniet dv.a.S.). frondem medio[*](media dG.) die, arborator, ne caedito. cum meridiem adesse senties[*](sentias DFE.) , pastor, [aestate][*](aestate F2dv. -atem r. uncos ego posui.) contrahente se umbra[*](umbra solis T.), pecudes a[*](pecudes a F2dD. -des T. -de DF1H. -dem E. -dem a (e S)v.) sole[*](sole om.T.) in opaca cogito. cum aestate pasces, in occidentem spectent[*](spectent ante F2dTHD. spectante r. specta ante v.) ante meridiem, post meridiem in orientem[*](oriente E.); aliter noxium, sicut hieme et vere[*](uere si in d(?)C.) in rorulentum[*](rorulentum Ev. -ente DF1dH. -ento F2.) educere[*](educere D. (duc- S). duceret d. -rent H. ducet DE. duces F1J. die F2. duceres v.): [nec[*](ne H. uncos ego posui.) contra septentrionem paveris[*](paueris; sit praedictum D e coni. H.) supra dictum] cluduntur[*](cluduntur ego. cludantur D2d. clodantur D1FHJ. dotantur E. clodunt v. cruciantur D.) ita lippiuntque[*](lip- piuntque D. -untquae D2. -untuae F. -umtue E. -untue rv.) ab adflatu et alvo cita pereunt. qui feminas concipi voles, in hunc ventum spectantes iniri cogito.

Diximus ut in media linia designaretur [*](327) umbilicus. per hunc medium transversa currat alia. haec erit ab exortu aequinoctiali ad occasum aequinoctialem, et limes, qui ita secabit agrum, decumanus vocabitur. ducantur deinde aliae duae liniae in decussis[*](decussis D2in ras. v. decus his F. decusis r. -sses B.) obliquae, ita ut ab[*](ab DFHD. a dv.om.E.) septentrionis dextra[*](dextra ac laeua d.) laevaque ad austri dextram ac laevam descendant[*](descendat E.). omnes[*](omnes Ev. omne D2. omni D1FdH. et omnino F2.) per eundem currant umbilicum , omnes inter se pares sint, omnium intervalla paria. quae ratio semel in quoque agro ineunda erit vel, si saepius libeat uti, e[*](uti e dEC. uite DH. uitae F1del.F2.) ligno facienda, regulis paribus in tympanum exiguum, sed circinatum adactis. ratione, qua doceo occurrendum ingeniis quoque[*](quoquo E.) inperitorum esse[*](esse ego. est ll. v. dist. ego.),[*](cfr. Seneca quaest. nat. V 16, 3.) meridiem excuti[*](excuti ll v. an exigi?) placet, quoniam semper idem est, sol autem cotidie ex alio caeli momento[*](momento prius quam F2.) quam pridie oritur, ne quis forte ad exortum capiendam[*](capiendum DFH.) putet liniam.

Ita caeli exacta parte quod fuerit liniae[*](liniae caput v. linea caput E. linae capud D2. lineae et apud d. lina et apud r.) caput septentrioni [*](septentrionem F2dE.) proximum a parte exortiva, solstitialem habebit exortum , hoc est longissimi diei, ventumque aquilonem, borean Graecis dictum.[*](cfr. Plin. XVII 10. 23. 85.) in hunc ponito arbores vitesque. sed hoc flante ne arato, frugem ne serito, semen ne iacito. praestringit animam[*](animam ego. enim ll. v. cfr. XVI 93. XVII 153.14. XXXI 3. an vim?) atque praegelat[*](praegelat dTHD. praecellat DF. praecellit Ev J. percellit C.) hic radicibus[*](radicibus ll.J. -ices v.) arborum , quas positurus adferes. praedoctus[*](praedoctus G. -dictos E. -dictus r. -dictum D cum U 379. praemonitus v.) esto: alia robustis

prosunt, alia infantibus.[*](cfr. Plin. 11 120. Seneca quaest. nat. V 16, 4. Aristot. meteor. II 6. Plin. II 124)—(Nec sum oblitus in hac parte ventum Graecis poni, quem caecian[*](caecian v. calcian DF2dH. caltian F1E.) vocant. sed idem Aristoteles, vir inmensae subtilitatis, qui id[*](qui id v. quid DFH. quid. quod E.) ipsum fecit , rationem convexitatis mundi reddit[*](reddidit dT.) , qua contrarius aquilo Africo flat).—nec tamen eum toto anno in praedictis timeto[*](timet Ev.a.D.) agricola. mollitur sidere[*](siderea E. (mollit sidera v.a.H.)) aestate media mutatque [*](dist.ego. et etesias v.) nomen—etesias vocatur—; ergo cum frigidum senties, caveto, ad quaecumque[*](ad quaecumque ego. ad quecumque (quemc- H. atque c- F) DFTH. at quic- E. ac quac- dv. atque cum D.) aquilo praedicetur[*](praedicetur ego. -icitur ll.v.): tanto perniciosior septentrione[*](septentrione ego. -trio ll.v.) est.[*](cfr. Plin. XVII 23. VIII 189. Col. VII 3, 12. Aristot. gen. an. IV 2 p. 767a, 12. hist. an. VI 19.) in hunc Asiae, Graeciae,Hispaniae, maritimae Italiae, Campaniae, Apuliae[*](apuleiae dE.) arbusta vineaeque spectent. qui mares concipi voles, in hunc pascito, ut sic ineuntem ineat. ex adverso aquilonis ab occasu brumali Africus flabit[*](flabit dHBas. flauit DF1E. flat F2. om.v.), quem Graeci liba vocant. in hunc ad coitum[*](ad coitum d. a coitu rv. cfr. Aristot.ὀχευόμενα.) cum se pecus circumegerit, feminas conceptas esse scito.

[*](cfr. Plin. § 33. II 119. 123. 126. Seneca 1. 1. § 4. Cato 6, 2. cfr. Plin. XV 21. XVI 93. XVII.91. 57. XV 12.) <2> Tertia a septentrione linia, quam per latitudinem umbrae duximus[*](duximus dHE2v. dix- r.) et[*](et om.DF.) decumanam vocavimus, exortum habebit aequinoctialem ventumque subsolanum, Graecis aphelioten [*](aphelioten HT. ape- d(?)v. ephe- r.) dictum. in hunc salubribus locis villae vineaeque spectent[*](dist.ego.an pluuius, tepidus tamen?). ipse leniter pluvius tamen est, siccior favonius, ex adverso eius ab aequinoctiali occasu, zephyrus Graecis nominatus. in hunc spectare oliveta Cato iussit. hic ver inchoat aperitque terras tenui frigore saluber, hic vites putandi frugesque curandi, arbores serendi, poma inserendi

, oleas tractandi ius dabit adflatuque nutricium exercebit .[*](cfr. Plin. II 119. 126. XXI 80. Col. IX 5, 1. Seneca 1.1. § 4. 5. Th. de sign. 2, 11.) quarta a septentrione linia, eadem austro ab exortiva parte proxima, brumalem habebit exortum ventumque volturnum, eurum[*](eurum v. eorum DGF1HE.eoum dT. a F2.) Graecis dictum, sicciorem et ipsum tepidioremque[*](tepidiorem quia in E.). in hunc apiaria[*](apiaria D2dv. appa- FE. apa- r.) et vineae Italiae Galliarumque spectare debent[*](debent F2dv. debeat H. -eant r.). ex adverso volturni flabit[*](flabit dEv. flauit DF1H. flauiti G. flat F2.) corus, ab occasu solstitiali et occasu lateris[*](occasu lateris dTE. occasu latere r. occidentali latere v.an occasuro latere? cfr.II 92 in occasura parte caeli.) septentrionis, Graecis dictus argestes, ex frigidissimis et ipse, sicut omnes qui a septentrionis parte spirant.[*](Th. 1.1. 2, 5. de ventis 58.) hic et grandines infert, cavendus et ipse non secus ac septentrio. volturnus si a serena caeli parte coeperit flare, non durabit[*](durabit GF2dv. -auit r.) in noctem[*](nocte DGF.), at[*](ad D1GF1H.) subsolanus[*](subsolanus D2dG. -num H. subisolanos D1GF1. ubi solanus F2. ubi subsolanus Ev.) in maiorem partem noctis extenditur[*](extenditur dv. -dit r.). quisquis erit ventus, si fervidus sentietur, pluribus diebus permanebit . aquilonem praenuntiat terra siccescens[*](siccescens v. siccre- ll.) repente, austrum umescens[*](umescens /// (hu- dv) DdS. iime- G. mume- H. /// mescens F1. inmiscens F2E.) rore[*](rore DdHG. sorore GF. in rore Ev.) occulto[*](occulto ll.v.an nocturno?).

[*](Verg. Geo. I 318.)[*](Diog. Laert. IX 7, 7.) Etenim[*](Et iam T.) praedicta ventorum ratione[*](rationem H.), ne[*](ne F2v. om. r.) saepius eadem dicantur, transire convenit ad reliqua tempestatum praesagia, quoniam et hoc placuisse Vergilio magno opere video, siquidem in[*](in Tv. om. r.) ipsa messe saepe concurrere proelia ventorum damnosa imperitis refert. tradunt eundem Democritum metente fratre eius Damaso ardentissimo aestu orasse, ut reliquae segeti parceret raperetque desecta sub tectum, paucis mox horis saevo imbre[*](saeuo imbre v. seua imbre dE. seu cimbrae DGF. seu humore H.) vaticinatione

adprobata. quin immo et harundinem[*](harundinem dEv. -ine (aru- H) DGFH.) non nisi inpendente pluvia[*](pluuia dHEv. -ias r.) seri iubent et fruges insecuturo imbre. quamobrem et haec breviter attingemus[*](attingemus Bas. -gimus DGFdHS. -igimus E.), scrutati[*](scrutati dv. -tim DGFE. seruatim H.) maxime[*](an maxime ad usum vitae pertinentia? cfr.XXIX 2. XIX 2.) pertinentia, primumque a sole capiemus praesagia.

[*](schol. Germ. p. 215, 15—p. 216, 14. Th. de sign. 4, 1. Verg. Geo. I 446 sqq. 458. 441. 454. Th. de sign. 1, 10. 11. 2, 2. 1, 13. 2, 1. 1, 13. 1, 11. 3, 1.) Purus oriens atque non fervens serenum diem nuntiat , at[*](at HEmv. ad r.) hibernam[*](hibernam Gv. -num DFdTEm. -nus schol. Germ. hiuernum H.) pallidus grandinem[*](grandines dT.an hibernum (sc. diem) pallidus grandine?). si et occidit pridie serenus[*](uncos ego posui.) [et oritur], tanto certior fides serenitatis. concavus oriens pluvias praedicit; idem ventos[*](uentos autem E1.), cum ante exorientem [*](ante oriuntur E1.) eum nubes rubescunt; quod si et nigrae rubentibus intervenerint, et pluvias; cum occidentis aut orientis [*](aut orientis ll.v. aut occidentis m.) radii videntur coire[*](uidentur coire ll.mschol. Germ. S. rubent, coire v. locus adhuc mendosus.), pluvias. si circa occidentem rubesc ent[*](rubescent ego. -scunt ll.mschol. Germ. v.) nubes, serenitatem et[*](et om.Emschol.Germ. etiam F2.) futuri diei spondent. si in exortu spargentur[*](spargantur dT. -guntur m.) partim ad austrum, partim ad aquilonem , pura circa eum serenitas sit licet, pluviam tamen ventosque[*](uentosam m.at cfr.Theophr.) significabunt; si in ortu aut in occasu contracti cernentur[*](cernuntur dTschol.Germ.) radii, imbrem. si in occasu[*](occasum d.) eius pluet aut radii nubem in se trahent, asperam in proximum diem tempestatem significabunt. cum oriente radii non inlustres eminebunt, quamvis circumdatae nubes non sint, pluviam portendent[*](portendunt dT.). si ante exortum nubes globabuntur, hiemem asperam denuntiabunt; si ab ortu repellentur et ad occasum abibunt[*](abibunt GF2dmv. habebunt r.), serenitatem. si nubes solem circumcludent[*](circumcludent HEv. -udunt DGFm. -userint dT.),

quanto minus luminis relinquent[*](relinquunt dTm.), tanto turbidior tempestas erit; si vero etiam duplex orbis fuerit, eo[*](eo F1dEv. ea r.) atrocior. [*](schol. Germ. p. 216, 14–22. Th. de sign. 1, 10. 2, 6. 4, 2. 1, 11. 2, 6.)quod si in exortu aut in occasu fiet[*](fiat dT.), ita ut[*](ita ut D2F2dHmv. ut aut r.) rubescant nubes, maxima[*](maxima F2dHmv. -mae F1. -me r.) ostendetur tempestas. si non ambibunt[*](abibunt Ev.a.G.), sed incumbent, a quocumque vento fuerint, eum portendent ; si a meridie, et imbrem. si oriens cingetur[*](cingitur dTv. a. Verc.) orbe, ex qua parte is se ruperit[*](se ruperit D2Hschol. Germ. S. eruperit F2. se roperit D1GF1. se operit dE. se aperit v.), expectetur ventus. si totus defluxerit aequaliter, serenitatem dabit. si in exortu longe radios per nubes porriget[*](porrigat dT.) et medius erit inanis[*](medius inanis fuerit dT.) , pluviam significabit[*](significauit E. -cat m.); si ante ortum radii se ostendent[*](ostendent FHmv. -dunt r school. Germ.), aquam et ventum; si circa occidentem candidus circulus erit, noctis lenem[*](leuem Hv. lenen F1. linet E.) tempestatem; si nebula, vehementiorem; si candente sole, ventum; si ater[*](fi ater DGdHmv. fiat F1. fiat E. fi autem F2.) circulus fuerit, ex qua regione is ruperit se[*](ruperit se dHmv. ruperisi DGF1. ruperit E. eruperit F2.), ventum magnum.

[*](schol. Germ. p. 217, 1—p. 218, 4. Verg. Geo. I 432. 430. 428. (cfr. Plin. II 128). Th. de sign. 4, 2. 2, 2. (Verg. Geo. I 395). Th. de sign. 1, 8. 2, 6. 1, 8.) Proxima sint iure lunae praesagia. quartam eam maxime observat Aegyptus. si splendens exorta puro nitore fulsit, serenitatem; si rubicunda, ventos; si nigra, pluvias[*](dist. ego coll. Theophr. de sign. 3, 1. 2, 2:μέχρι διχομηνίας.) portendere creditur in XV[*](in xv DGFHm. usque in quinta decima schol. Germ. in quinta dE(?)v.). cornua eius obtusa pluviam, erecta et infesta ventos semper significant, quarta tamen maxime. cornu superius[*](superius ego coll. Theophr. de sign. 2, 2; infra § 349 et II 58. eius ll.v.) acuminatum septentrionale m[*](acuminatum septentrionalem ego. septentrionale acuminatum ll. v.) atque rigidum illum praesagit ventum, inferius

austrum, utraque[*](utrimque F2. utrumque D.)erecta[*](erecta ego. recta dEmschol.Germ. v. rectam DGF1H. rectum F2D.) noctem ventosam[*](noctem uentosam ll.v. an in octauam uentos? cfr. Theophr. de sign. 1, 8.). si quartam orbis rutilus cinget, et[*](cinget et dTS. cingebat e DGF1H. -ebat E. -ebit et F2m. -ebit schol. Germ. cinget v. -git G.) ventos et imbres praemonebit. apud Varronem ita est: Si quarto die luna erit directa, magnam tempestatem in mari praesagiet[*](praesagit et E.), nisi si[*](nisi si F2d.schol. Germ. v. nisi sit D1GF1HE. et nisi D2. nisi m.) coronam circa se habebit et eam sinceram, quoniam illo modo non ante plenam lunam hiematurum ostendit. si plenilunio per dimidium pura erit, dies serenos significabit; si rutila, ventos; nigrescens imbres. si caligo orbisve[*](caligo orbisue ego. caligo orbis ll.v. aliquo orbis schol. Germ. aliquo orbe m.) nubium[*](nubium ego. nubem ll.mschol. Germ. v. aliquo orbe nubes vel caligo aliquo orbe lunam coni. Oehmichen. cfr. Theophr. l. l. 2, 6.) incluserit , ventos, qua[*](quo dschol. Germ.) se ruperit; si gemini orbes[*](orbe F2. orbem H.) cinxerint, maiorem tempestatem, et magis[*](magis om.dT. maiorem m.), si tres erunt aut nigri, interrupti atque distracti. nascens luna si cornu superiore obatrato[*](obatratto schol. Germ. abatrato m. obrecto F2. adtrato D2. obatro v.a.Brot.) surget, pluvias decrescens dabit; si inferiore, ante plenilunium ; si in media nigritia illa fuerit, imbrem in plenilunio. si plena circa se habebit orbem, ex qua parte is maxime splendebit, ex ea ventum ostendet; si in ortu cornua crassiora fuerint, horridam tempestatem. si ante quartam non apparuerit vento favonio flante, hiemalis toto mense erit. si XVI vehementius flammea apparuerit, asperas tempestates praesagiet. sunt et ipsius lunae VIII[*](VII dT.) articuli, quotiens in angulos solis incidat[*](inciderit d. -dit v.a.S. accidit schol.Germ.), plerisque inter[*](intra m.) eos tantum observantibus praesagia eius, hoc est III, VII, XI, XV, XVII, XXIII, XXVII et interlunium.

[*](schol. Germ. p. 218, 6–9. Th. de sign. 2, 12. 1, 13. (Plin. II 100). 3, 7. 10.) Tertio loco[*](loci DG. locis F1.) stellarum observationem esse oportet. discurrere hae videntur interdum, ventique protinus sequuntur , in quorum[*](quarum Ev.a.H.) parte ita[*](ista F2.) praesagiere[*](praesagiuere dC.). caelum cum aequaliter totum erit splendidum articulis temporum, quos proposuimus, autumnum serenum praestabit[*](praestabit (pre- F2) et F2D. praestabitur (pre- GF1) DGF1. -abit ac S. praesagiabitur (-gab- d) rm. -gibunt et C.) et frigidum.[*](222) si ver et aestas non sine refrigerio[*](sine refrigerio dTHm (γκ) D. sine frigore m(αβ). sint regio r. sine rigore J. sine riguo v.) aliquo transierint[*](transierunt TE1.), autumnum serenum ac densum[*](tersum (pro densum) J cum Hoffio coll. Festo p. 363 B, 2 (ed. Müll.).) minusque ventosum facient. autumni serenitas ventosam hiemem facit.[*](schol. Germ. p. 218, 9–19. 219, 13. 14. Verg. Geo. I 365. Aratus diosem. 194. Th. de sign. 2, 12. 1, 23. 3, 6. 4, 2. 1, 22. Verg. Geo. 1380. Aratus diosem. 208.) cum repente stellarum fulgor obscuratur et id[*](et id G. ut id ll.mS. om. schol. Germ. uti v.) neque nubilo nec caligine [*](neque caligine dv.a.S.), pluvia aut[*](pluuia aut G. fluuiant D1GF1dHschol. Germ. fluuians E. fluitans v. fiant D2. fiat S. fiet, pluuia aut J. accidat F2m.litteris similius sit eue-niat.) graves denuntiantur tempestates. si volitare plures stellae videbuntur, quo ferentur albescentes, ventos ex is partibus nuntiabunt [aut[*](aut ll.mG. at v. una J. uncos ego posui.)]. si coruscabunt[*](coruscabunt ego. cura stabunt ll.m. circa purae stabunt v. cursitabunt G.), certos, si id in pluribus partibus fiet, inconstantes ventos et undique[*](et undique D2J. et untiti H1. et unditi m. et cun-diti H2. efunditi (eff- F1) GF1. effundit (efu- D1) D1ES. -dent v. effundi F2. effundi signat dT.). si stellarum[*](stellarum dv. stellam r. -las schol.Germ.) errantium aliquam[*](aliquam F2dHv. -quae E. -que r. -quas schol.Germ.) orbis[*](orbis ll.m (γ) schol. Germ. D. orbes v. morbus m(αβ).) incluserit [*](incluserit dTmschol.Germ. -rint rv.), imbrem[*](imbris ES. -res v.). sunt in signo cancri duae stellae parvae aselli appellatae, exiguum inter illas spatium obtinente nubecula, quam praesepia appellant. haec cum caelo sereno

apparere desiit[*](desiit D2dHm(γ)D. -init m(κ). desierit F2Ev. desesit r. desernit schol. Germ.), atrox hiems sequitur. si vero[*](si uero ego (scriptum si ū). sin D2S. si in D1GFHEmschol. Germ. si dv.) alteram earum, aquiloniam, caligo abstulit, auster saevit; si austrinam, aquilo. arcus cum sunt duplices, pluvias nuntiant , a pluviis serenitatem non perinde certam; circulus[*](circulus F2dTHmJ. -lis r. -li v.) nubis[*](nouis E. noui v.a.S.) circa sidera aliqua pluviam.

[*](schol. Germ. p. 219, 14–22. 23. 24. Th. de sign. 2, 7. 21. 1, 21.) Cum aestate vehementius tonuit quam fulsit, ventos ex ea parte denuntiat, contra si minus tonuit, imbrem. cum sereno caelo fulgetrae[*](fulgetrae Dm(γ) H. -getre GFm(αβ). -gere H. -gora dschol. Germ. -gura T. fulget pluuiae Ev.) erunt et tonitrua[*](tonitru D1G.), hiemabit[*](hiemabit D2D. abhiem- D1GdTHH. et hiem- v. abhiemauit Em. abhimanit schol. Germ.), atrocissime autem, cum ex omnibus quattuor partibus caeli fulgurabit[*](fulgurauit dS. -gorauit m.); cum ab aquilone tantum, in posterum diem aquam portendet; cum a septentrione, ventum eum. cum ab austro vel coro aut favonio nocte serena fulgurabit[*](fulgurabit F2D. -gurauit dS.-gorauit mschol. Germ. -gur ant DGF1. -gurant E. -gura H.-gurauerit v.) , ventum et imbrem ex isdem regionibus demonstrabit. tonitrua matutina ventum significant, imbrem meridiana.

Nubes cum sereno in caelum ferentur[*](ferentur m.cfr. § 345. feruntur ll.v.), ex[*](ex F2THmS. ea DGF1. a dv.) quacumque parte id fiet, venti expectentur. si eodem loco globabuntur adpropinquanteque[*](adpropinquanteque F2TD. -antique DGF1m(γ). -antisque E. -antibus m(β). -ati quae H.-atibus m(α). -ante dv. -antesque S.) sole[*](sole F2dTv. solo Hm. soli r S.) discutientur et hoc ab aquilone fiet[*](fiat dv.a.S.), ventos; si ab austro, imbres portendent. sole occidente si ex utraque parte eius caelum petent[*](petant dT. patet Ev.a.G.), tempestatem significabunt. vehementius atrae ab oriente in noctem aquam minantur, ab occidente in posterum diem.[*](schol. Germ. p. 219, 24. 25. Th. de sign. 1, 13. 3, 6. 4, 2. 3, 8. 6. Verg. Geo. 1 397. Aratus diosem. 206.) si nubes ut vellera lanae spargentur[*](spargantur dT.) multae ab oriente, aquam

in triduum praesagient. cum in cacuminibus montium nubes consident, hiemabit. si cacumina pura fient[*](fiant T.) , disserenabit [*](dies serenabitur dT.). nube gravida candicante, quod vocant tempestatem albam, grando imminebit. caelo quamvis sereno nubecula quamvis[*](quamuis F2Ev. quamuis a rm.) parva flatum procellosum dabit.

[*](Verg. Geo. I 401. Aratus diosem. 256. cfr. Th. de sign. 4, 2. Aristot. meteor. I 9. Th. de sign. 2, 9. 3, 5. Verg. Geo. I 392. Aratus dioesm. 244.) Nebulae montibus descendentes aut caelo cadentes vel in vallibus sidentes[*](sedentes Ev.a.H.) serenitatem promittent[*](promittunt dv.a.S.).

Ab his terreni ignes proxime significant. pallidi namque murmurantesque tempestatum nuntii sentiuntur, pluviae[*](et pluuiae F2.) etiam[*](etiam dv. iam rmS.), si in[*](si in m. in ll. v.) lucernis fungi, si flexuose volitet flamma.[*](Th. de sign. 1, 14. 3, 5. 1, 19. 3, 5.) ventum nuntiant[*](nuntiant ego. et ll.mv. Oehmichen coni. nuntiant (pro uentum) et lumina.) lumina, cum ex sese flammas elidunt aut vix accenduntur; item cum in aëno[*](aeno F2HmD. aeone D. eone GF1dT. eo Ev. aeneo J. coll. XXIX 35.) pendente[*](pendentes v.a.S.) scintillae coacervantur, vel cum tollentibus ollas carbo adhaerescit , aut cum contectus[*](contectus HC. -entus rmv.) ignis e se[*](e se v. e si H. est rm.) favillam discutit scintillamve emittit, vel cum cinis in foco concrescit et cum carbo vehementer perlucet.

[*](schol. Germ. p. 220, 1–4. Th. de sign. 2, 4. 3, 3. Verg. Geo. I 356.) Est et aquarum significatio: mare si tranquillum in portu cursitabit[*](cursitabit D2F2mPS. cursu (-sus H. a cursu v) stabit rv. cursu stabat schol. Germ.) murmurabitve[*](murmurabitue F2m(γ)S. -abit ut H. -auit ut DF1. -auitue m(αβ). -ant ut G. -auerit ut dT. -abit E1. -auit E2. et murmurabat schol. Germ.) intra se, ventum praedic et[*](praedicet ego. cfr. § 357. -cit ll.mv.); si id[*](si id DGFdTHm. si idem ES. si identidem et v.) hieme[*](hieme F2mS. hie G. hiemem rv.), et imbrem; litora ripaeque si resonabunt [*](si resonabunt F2dHEv. reson- D2m(γ). straeson- D1F1. extreson- G. son- m(αβ).) tranquillo[*](tranquillo F2mG. -illos r. -illa v.), asperam tempestatem, item maris ipsius

tranquillo[*](tranquillo HG. -illos DGF1. -illus rmv.) sonitus spumaeve dispersae aut aquae bullantes. pulmones[*](pulmonesue F2m.) marini in pelago plurium[*](plurium dHB. -imum DGF1Emv. -imorum F2.) dierum hiemem portendunt . saepe et silentio intumescit inflatumque[*](inflatumque m. -tur F2. fiatumque DGF1dJ. -tuque HEv.) altius solito[*](soliti m.) iam intra se esse ventos fatetur.

[*](Verg. Geo. I 357. 368. Aratus diosem. 189. Th. de sign. 2, 12.) Et quidam[*](et quaedam F2. equidem v.a.S.) et montium sonitus nemorumque mugitus praedicunt et sine[*](et est sine F2.) aura, quae sentiatur, folia ludentia , lanugo populi aut spinae volitans aquisque plumae[*](plumis H. -ma Ev.a.D.) innatantes [*](innatans Ev.a.D.), atque etiam in campanis[*](campanis (oamp- H) DGFdTHmD. -panus E. campis v. an compactis (sc. lignis)? cfr. Theophr. de sign. 2, 5.) venturam tempestatem praecedens suus fragor. caeli quidem murmur non dubiam significationem habet.

[*](Th. de sign. 1, 19. 3, 3. 1, 15. Verg. Geo. I 398.) Praesagiunt et animalia[*](animalia D2dHmv. -alia a D1GF1. -alia ac F2E.): delphini tranquillo mari lascivientes flatum, ex qua venient[*](ueniant d. -iunt Ev.a.D.) parte, item spargentes aquam, iidem[*](iidem J. idem DGFHmD. item dv. id est E.del. G.) turbato tranquillitatem[*](tranquillitate E.). lolligo volitans, conchae adhaerescentes, echini adfigentes sese aut harena saburrantes tempestatis signa sunt. ranae quoque ultra solitum[*](solitum dHmv. sonitum r.) vocales et fulicae matutino clangore[*](clangore significant tempestatem m(αβ).),[*](Cic. de divin. I 8, 14. Aratus diosem. 181. Verg. Geo. I 361. Th. de sign. 3, 3. 4, 3. 1, 16. Arat. 1. 1. 267. Verg. Geo. I 403. Arat. 1. 1. 231.) item mergi anatesque pinnas rostro purgantes ventum, ceteraeque aquaticae aves concursantes, grues in mediterranea festinantes, mergi, gaviae[*](gauiae P. cauiae DGF2THEm. -ia d. -icae F1. del.v.a.S.) maria aut stagna fugientes[*](fugientes tempestatem m(αβ).). grues silentio per sublime volantes serenitatem, sicut[*](sicut DGdTH. sicFm. sic Ev. sic et D.) noctua in imbre

garrula—at[*](at Hv. ant DGdTEm(γ). aūt F. ā m(αβ).) sereno tempestatem—, corvique singultu quodam latrantes seque concutientes, si continuabunt, serenum [*](serenum m(αβ). (diem add. Oehmichen). uentos d(?)v.om.ll.m(γ).an pluuiam? cfr. Theophr. de sign. 1,16.)diem; si vero carptim vocem resorbebunt, ventosum imbrem.[*](Th. de sign. 3, 2. 12. 1, 15. 3, 2. Arat. 1. 1. 212. Verg. Geo. I 377. (364).) graculi sero a pabulo[*](pabulo D2F2dTmD. pauulo H. fabulo D1F1. pabulis Ev.) recedentes hiemem, et albae aves cum congregabuntur et cum terrestres volucres contra aquam clangores dabunt perfundentque[*](perfundentque ego. -dentesque ll.mS. -dentes v. an potius uolucres currentes contra aquam? cfr. Verg. Georg. I 386.) sese, sed maxime cornix, hirundo tam iuxta aquam volitans, ut pinna[*](pinnis T.) saepe percutiat, quaeque in arboribus habitant, fugitantes in nidos suos[*](nidos suos vet.Dal.D. nidus suos m(αβ). nidis (idis H) suis ll.m(γ)v.lacunam indict. J.), et anseres continuo clangore intempestivi , ardea in mediis harenis tristis.

[*](Verg. Geo. I 375. Arat. 1. 1. 222. Cic. de divin. I 9, 15. Verg. Geo. 1 400. Th. de sign. 1, 15. 3, 9. 1, 22. Verg. Geo. I 379. Arat. 1.1. 229. Th. de sign. 3, 5.) Nec mirum aquaticas aut in totum volucres praesagia aëris sentire: pecora exultantia et indecora lascivia[*](lasciua E.) ludentia easdem significationes habent, et boves caelum olfactantes seque lambentes contra pilum[*](contra pluuiam EB.), turpesque porci alienos sibi manipulos faeni lacerantes, et apes operantes[*](et apes operantes ego.om.ll.mv.) segniter vel[*](segniter uel ego. -iterue (-uae F2 ) et F2dEm (γ). secniterue et H. signiterue (-uae F1) r. segniterque et v.) contra industriam suam absconditae[*](apes conditae J. apes abscon-ditae S.) , vel[*](uel om.ES.) formicae concursantes aut ova progerentes, item vermes terreni erumpentes.

Trifolium quoque inhorrescere et folia contra tempestatem subrigere certum est. nec non et in cibis[*](cibis D2F2dTHmS. ciuis E. cuius r. conuiuiis v.) mensisque nostris vasa, quibus esculentum additur, sudorem repositoriis[*](reposituris E.) relinquentia diras tempestates praenuntiant .