Naturalis Historia

Fagi glans nucleis similis triangula cute includitur . folium tenue atque e levissimis, populo[*](populeo D2D.) simile,

[*](milaces: Th. H. III 16, 2.—Homerus K 242. Th. H. III 8, 1.) Glandem, quae proprie intellegitur, ferunt robur, quercus, aesculus, cerrus, ilex, suber. continent hispido calyce per genera plus minusve[*](minusue D2dS. -nus ite D1G. -nus item Ev. minus C. -nus cutem G. -nusve cutem J.) complectente. folia praeter ilicemn gravia, carnosa, procera, sinuosa lateribus, nec, cum cadunt, flavescentia, ut fagi, pro differentia generum breviora vel longiora.

Ilicis duo genera. ex his in Italia folio non[*](non v. non t D2. non ut rS. non ita J.) multum ab oleis distant milaces a quibusdam Graecis dictae; in provinciis[*](dist. Salm. exerc. 192a G.) aquifoliae sunt ilices[*](ilices D2 Salm. -cis dEv. a. D. -ci r.). glans utriusque brevior et gracilior[*](et gracilior dv. e (del. E2) grac- E.om.DG.), quam Homerus aculon appellat eoque nomine a glande distinguit. masculas ilices negant ferre.

[*](ibid. 2. 3.) Glans optima in quercu atque grandissima, mox aesculo. nam robori[*](robori D2dD. -ris rv.) parva, cerro tristis, horrida[*](horrid d.), echinato[*](echinato v. ecyn- DGd. cin- E.) calyce ceu[*](ceu EVerc. seu r.) castaneae. sed et in querna alia dulcior, molliorque feminae, mari spissior. maxime autem probantur latifoliae ex argumento dictae. distant inter se magnitudine et cutis tenuitate, item quod aliis subest tunica robigine scabra, aliis protinus candidum corpus. probatur et ea, cuius in balano utrimque ex longitudine extrema lapidescit duritia[*](duritiam E. in dur- v. a. G.), melior cui in cortice quam cui in corpore , utrumque non nisi mari. praeterea aliis ovata, aliis

[*](ibid. 5. 7 extr. V 9, 1. 4.) Ab hac[*](hac dv. haec r.) proxima latifoliae proceritas, sed minus utilis aedificiis atque carboni: dolata[*](dotata D1GEv. a. H.) vitiis obnoxia est, quamobrem solida utuntur; carbo in[*](11 carbo in H. -oni ll. G. -one v. -one in U 257.) aerariorum[*](aerariorum dv. -iarum E. era- r.) tantum officinis compendio, quoniam desinente flatu protinus emoriens saepius recoquitur, cetero plurimus scintillis. idem e novellis melior. acervi consertis taleis[*](paleis D2v. a. B.) recentibus luto caminantur , accensa strue contis pungitur durescens calyx[*](calix E (ut semper) D.) atque ita sudorem emittit.

[*](Th. H. II 8, 5. 7 init.) Pessima et carboni et materiae haliphloeos dicta, cui crassissimus cortex atque caudex et plerumque cavus fungosusque. nec alia[*](an nec alia pariter (vel ita)? cfr. Theophr. h. pl. III 8, 5.) putrescit ex hoc genere, etiam cum vivit. quin et fulmine saepissime icitur[*](icitur v. iacitur ll. D. cfr. II 146. XV 134.), quamvis altitudine non excellat. ideo ligno eius nec ad sacrificia uti fas habetur[*](habetur om. d.). eidem rara[*](rare E. raro v.a.S.) glans et, cum tulit, amara, quam praeter sues nullum attingat[*](atongat G. attingit Ev.a.G.) animal, ac ne hae quidem , si aliud pabulum habeant. hoc quoque inter reliqua neglectae religionis est, quod emortuo carbone sacrificatur.

Glans fagea suem hilarem facit, carnem cocibilem[*](coquibilem dG.) ac levem et utilem stomacho; iligna suem angustam, nitidam,

[*](Th. H. III 8, 6.) Quae glandem ferunt, omnes et gallam alternisque annis glandem, sed gallam hemeris optimam et coriis perficiendis aptissimam, similem huic latifolia, sed leviorem multoque minus probatam. fert et nigram—duo enim genera sunt—; haec tinguendis lanis[*](lanis D2Pe Theophr. om. r v. a. S.) utilior.[*](Th. H. III 5, 2 (Diosc. I 146).)

nascitur autem galla sole de geminis exeunte erumpens noctu semper universa. crescit uno die candidior et, si aestu excepta est, arescit protinus neque ad iustum incrementum pervenit, hoc est ut nucleum fabae magnitudine habeat . nigra diutius viret crescitque, ut interdum mali compleat magnitudinem. optima Commagena, deterrima ex robore. signum eius quod cavernae[*](cauernae v. -na ll. D.) tralucent[*](tralucent D1G. -cet D2D. translucent rv.).

[*](Th. H. III 7, 4. 5.) Robur praeter fructum plurima et alia gignit. namque fert et gallae utrumque genus et quaedam[*](quaedam v. quae iam ll. S.) veluti mora, ni distarent arida duritie, plerumque et[*](et ego. om. ll. v. cfr. Theophr.) tauri caput imitantia, quibus fructus inest nucleis[*](nucleis dv. -eus r.) olivae similis. nascuntur in eo et pilulae nucibus non absimiles, intus habentes floccos molles, lucernarum luminibus aptos. nam et sine oleo flagrant, sicuti galla nigra. fert et aliam inutilem pilulam cum capillo, verno tamen tempore melliginis suci[*](suci plenam U 258.). gignunt et alae[*](alae Be Theophr. aliae ll. C. alii v.) ramorum eius pilulas corpore , non pediculo adhaerentes, candicantes[*](candicantibus D2D.) umbilicis, cetera nigra varietate dispersa; media cocci colorem

[*](Th. H. III 5, 5.)Ferunt[*](ferunt v. ferunt ll.), robora et cachrym; ita vocatur pilula in medicina urendi vim habens. gignitur et in abiete, larice, picea, tilia, nuce, platano, postquam folia cecidere, hieme durans. continet nucleum pineis similem. is crescit hieme[*](uero D1G.)[*](dist. D coll. Theophr.), aperitur vere. pilula tota cadit, cum folia coepere[*](coeperit E. -rint v. a. H.) crescere.[*](Hesiodus ἔργα καὶ ἡμ. 233. Th. H. III 7, 6.) tam multifera sunt, tot res praeter glandem pariunt robora, sed et boletos suillosque—gulae novissima inritamenta—, qui circa radices gignuntur, quercus probatissimos[*](probatissimos D2v. -mum rS.), robur autem et cupressus et pinus noxios. robora ferunt et viscum et mella, ut auctor est Hesiodus, constatque rores melleos e caelo, ut diximus,[*](11,30) cadentes non aliis magis insidere frondibus. crematoque[*](crematoque ego. craemato (crem- D) quoque D2D. cremati (craem- D1. graem- G) quoque rv.) robore[*](robore D2D robi r. roboris v.) cinerem nitrosum esse certum est.

Omnes tamen has eius dotes ilex solo provocat cocco. granum hoc[*](hic GED.) primoque ceu scabies[*](scabies dTH. scaptes r. scapus G. spectes v.) fruticis[*](fruticis G. -ces ll. v.), parvae[*](paruae G. parua DdE. -ui G. -uos v.) aquifoliae ilicis[*](ilices GdEv. a. G.). cusculium[*](cusculium DGG. cuscolium EJ. esciiscolium d. quis- quilium v. scolecium D coll. XXIV 8.) vocant. pensionem alteram tributi pauperibus Hispaniae donat. usum eius ac[*](ac rationem D. grationem DG. -iorem dv. generationem E.an grani et ratio- nem?) rationem

[*](Th. H. III 8, 6.) Galliarum glandiferae maxime arbores agaricum ferunt. est autem fungus candidus, odoratus, antidotis[*](antidotus DGd.) efficax, in summis arboribus nascens, nocte relucens. signum hoc eius, quo[*](quo G. que DG. quae E.om.dT. quod v. an qui?) in tenebris decerpitur. e glandiferis sola quae vocatur aegilops[*](aegilops v. cfr. § 22. aezops (ez- d) ll.) fert pannos arentes, muscoso villo canos, non in cortice modo, verum et e ramis dependentes cubitali magnitudine, odoratos[*](odoratos v. -tus ll.), uti[*](uti D. ut Ev. ubi r.) diximus[*](12,108) inter unguenta.[*](Th. H. III 17, 1. 16, 3.) suberi minima arbor, glans pessima, rara[*](et rara D2D.), cortex tantum in fructu, praecrassus ac renascens atque etiam in denos pedes undique explanatus. usus eius ancoralibus maxime navium piscantiumque tragulis et cadorum obturamentis, praeterea in hiberno feminarum calceatu. quamobrem non infacete Graeci corticis[*](cortices arborum EVerc.) arborem appellant . sunt et qui feminam ilicem vocent atque, ubi non nascitur ilex, pro ea subere utantur in carpentariis praecipue fabricis, ut circa Elim et Lacedaemonem. nec in Italia tota nascitur aut in Gallia omnino.

Cortex et fagis, tiliae, abieti, piceae in magno usu agrestium. vasa eo[*](eo D2D.om. rv.) corbesque ac patentiora quaedam messibus convehendis vindemiisque faciunt atque protecta[*](protecta D2dTS. -exta D1G pretexta E. praet- v. proiecta coni. H coll. Vitruv. IV 2, 1.) tuguriorum. scribit in recenti[*](recenti v. -tia ll.) ad duces explorator incidens litteras a suco. nec non et in quodam usu sacrorum religiosus est fagi cortex. sed non durat arbor ipsa.

Scandula[*](scandulae... aptissimae dv. a. S.) e robore aptissima, mox e glandiferis aliis fagoque, facillima[*](facillima fS. -me DGE. -mae dv.) ex omnibus, quae resinam

Peregrinae tum videbantur, quoniam non erant suburbanae, pinus atque abies omnesque, quae picem[*](pice DG.) gignunt.[*](dist. ego. cfr. Pliniana p. 30.) de quibus nunc dicemus, simnul ut tota condiendi vina origo cognoscatur, quae ferunt[*](quae ferunt v. quae ferrunt DG. quae ferrent dES. quaedam ferunt Bas.) in Asia aut[*](14,122) oriente praedictis.[*](praedictis ll. v. e praed- B.)

Picem in Europa sex genera cognatarum arborum ferunt. ex his pinus atque pinaster[*](pinastri DG.) folium habent capillamenti modo praetenue longumque et mucrone aculeatum. pinus fert minimum resinae, interdum et nucibus ipsis, de quibus dictum est, vixque ut adscribatur generi.

Pinaster nihil est aliud quam pinus silvestris minor[*](minor D. miror DG. mira rv.) altitudine et a medio ramosa, sicut pinus in vertice . copiosiorem dat haec resinam quo dicemus modo.[*](57 sqq.) gignitur et in planis. easdem arbores alio nomine esse per oram Italiae quas[*](quas D2v. quos rG.) tibulos[*](stibulos E.) vocant,plerique arbitrantur, sed graciles succinctioresque et enodes liburnicarum ad usus, paene sine resina.

Picea montes amat atque frigora, feralis arbor et funebri indicio ad fores posita ac rogis virens, iam tamen et in domos recepta tonsili facilitate. haec plurimam fundit interveniente candida gemma, tam simili turis, ut mixta visu[*](uisu D2v. a uisu r Lugd.) discerni non queat; unde fraus Seplasiae[*](seplasiae TB. sepra- r.).

Similiter[*](dist. Külb.) abieti expetitae navigiis situs in excelso montium, ceu maria fugerit, nec forma alia.[*]((Th. H. III 9, 5).) materies vero praecipua est[*](praecipua est fS. -puaes G. -pues D. -pue E. -pua dv.) trabibus et plurimis vitae operibus. resina[*](resina in ea ego. resinae ll. -na ei v. -na est D.) in ea vitium, unde fructus piceae, exiguumque sudat aliquando contactu solis. e diverso materies, quae abieti pulcherrima, piceae ad fissiles scandulas cupasque et pauca alia secamenta.

[*](Vitruv. II 9, 14.) Quinto generi est[*](est coni. J. et DGET.om.dv.) situs idem, facies eadem. larix vocatur. materies praestantior longe, incorrupta aevis[*](incorrupta aeuis ego. cfr. XXIV 17.XVI 6. Pliniana p. 31. -ptae uis DGd. -pte uis E. -pta uis v. -pta ei uis J. -pta est usu S.), umori[*](umori DGEv. u maiori d mori Verc. umore J.) contumax, rubens praeterea et odore acrior. plusculum huic erumpit liquoris melleo colore atque lentore [*](lentore coni. S. -tiore dv. ren- tiore D1G. recentiore D2ED.), numquam[*](dist. J.) durescentis.[*](durescenti coni. S. durascentis Ev. a. Bas.)

[*](Th. H. III 9, 3. 5. Vitruv. l. l.)Sextum genus est taeda proprie dicta, abundantior suco quam reliqua, parcior liquidiorque quam picea, flammis ac lumini sacrorum etiam grata. hae, mares dumtaxat , ferunt et eam, quam Graeci sycen vocant, odoris gravissimi. laricis morbus est ut taeda fiat.

Omnia autem haec genera accensa fuligine inmodica carbonem repente exspuunt cum eruptionis crepitu eiaculanturque longe, excepta larice, quae nec ardet nec carbonem facit nec alio modo ignis vi consumitur quam lapides . omnia ea perpetuo virent nec facile discernuntur in fronde etiam a peritis;[*](a peritis v. apertis ll.) tanta natalium mixtura est.

Similis his etiamnunc aspectu est, ne quid praetereatur, taxus minime virens gracilisque et tristis ac dira, nullo[*](nullus DG.) suco, ex omnibus sola bacifera.[*](bacifera mas D2v. bacis fera mas D1G. bacis fert ramos d. bacas fert. Mas ES.) mas noxio fructu; letale quippe bacis in Hispania praecipue venenum inest,[*](uas DG.) vasa etiam viatoria ex ea vinis in Gallia facta mortifera fuisse compertum est.[*](Diosc. IV 80.) hanc Sextius milacem[*](milacem DGdG. cfr. § 19. smillacem E. smilacem B coll. Diosc. IV 80.) a Graecis vocari dicit et esse in Arcadia tam praesentis veneni, ut qui obdormiant sub ea cibumve capiant moriantur . sunt qui et taxica hine appellata dicant venena— quae nunc toxica dicimus—, quibus sagittae tinguantur. repertum[*](reperto DGD.an re- perio?) innoxiam fieri, si in ipsam arborem[*](ipsa arbore dES.) clavus aereus adigatur.[*](adicatur d. addicatur Ev.a. C.)

[*](Herodotus 1187.) Pix liquida in Europa e[*](e v. om. ll.) taeda coquitur, navalibus muniendis multosque alios ad usus. lignum eius concisum furnis undique igni extra circumdato fervet.[*](feruet dG. fero (ferro D2 ) ex DG. ferro- ut Ev. a. C.) primus sudor aquae modo fluit canali. hoc in Syria cedrium [*](cedrium B e Vitruv. II 9,13 (ubi nunccedreum legitur). cedrum ll.) vocatur, cui tanta vis est, ut in Aegypto corpora hominum defunctorum perfusa eo serventur.

[*]((Dion. Halic. frgm. XX 15 [20, 6] Kiess].).) Sequens liquor crassior iam picem fundit. haec rursus in cortinas aereas coniecta aceto spissatur ut coagulo [*](ut coagulo et dTS. et coagulo et DGf. et coagulat E. -lata v.) et Bruttiae cognomen accepit, doliis dumtaxat vasisque ceteris utilis, lentore[*](lento E.) ab alia pice differens, item colore[*](dist. ego. cfr. XIV 127.) rutilante et quod pinguior est reliqua omni. illa[*](omni illa D2. illa omni D1GdfD. illa omnia TEAruncd. v.)

[*](Diosc. 193. 91. Th. H. IX 2, 2.)Huius expressum pingue praecipua resina fit atque rara nec nisi paucis in locis subalpinae Italiae, conveniens medicis. resinae albae congium in II[*](II ego. duobus ll. v.nonne binis?) aquae pluviae cocunt . alii utilius putant sine aqua coquere lento igne toto die, utique[*](utrique DGdv. a. Bas.) vase aeris albi, item terebinthinam in sartagine [*](sartagine v. cart- ll.) cinere ferventi[*](cinere feruenti dTBrot. ref- rv.), hanc ceteris praeferentes. proxima e[*](e ego. et ll. ex v.) lentisco.[*](Th. H. IX 2, 7.)[*](Diosc. I 98.)