Naturalis Historia

[*](Th. H. V 5, 6. 6, 1.) Apud nos materiae finduntur aliquae sponte, ob id architecti eas fimo inlitas[*](inlaetas DG.) siccari iubent, ut adflatus ne[*](ne ego. non (ortum e no) ll. v.) noceant. pondus sustinere validae abies, larix, etiam in traversum positae[*](posita et D2.). robur, olea incurvantur ceduntque [*](ne dT.) ponderi. illae renituntur nec temere rumpuntur[*](rumpantur dTES.), priusque carie quam viribus deficiunt. et palmae arbor valida[*](arbor ualida dH. -orum ual- rv. -or inual- G.)[*](uncos posui cum Brot. et Schneidero ad Theophr. h. pl. V 6, 1. at populus v.a.H.); in diversum enim curvatur[*](curuatur dv. -tus r.), [et populus] cetera[*](cetera H. contra ll. v.)

omnia in[*](in P.om. ll. v. a. J. cfr. XVIII 178.) inferiora pandantur, palma ex contrario fornicatim . pinus et cupressus adversus cariem tiniasque firmissimae . facile pandatur iuglans, fiunt enim et ex ea trabes. frangi se praenuntiat crepitu[*](crepitu dTD. screp- G. strep- rv.), quod et in Antandro [*](Antandro B e Theophr. andro ll. v. antro T.)accidit, cum e balineis territi sono profugerunt. pinus , piceae, alni ad aquarum ductus in tubos[*](in tubos D2dB. intobos D1G. intus E.) cavantur; obrutae[*](dist. ego.)[*](no DG.) terra[*](obru- tae terra D2v. -ta uerra D1G. -ta terra r.) plurimis duraturae[*](duraturae D. -ra- tur DG. -rantur E. -rant dv.) annis eaedem, si non integantur[*](tegan- tur ES.), cito senescunt, mirum in modum fortiores, si umor extra quoque supersit.

[*](Th. H. V 6, 2 (IV 1, 2).) Firmissima in rectum abies, eadem valvarum paginis et ad quaecumque libeat intestina opera aptissima sive Graeco sive Campano sive Siculo fabricae artis genere [*](dist. ego.), spectabilis ramentorum crinibus, pampinato semper orbe se volvens ad incitatos runcinae[*](runcinae D2dTBrot. -nam r. -narum v.) raptus, eadem e cunctis[*](e cunctis D. e curris DGd. et curris E. et curribus v.) maxime sociabilis glutino[*](glutino dv. -nos r. | findatur dv -antur r.) in tantum, ut findatur ante, qua[*](qua dB. quam rv.) solida est.

[*](Th. H. V 7, 2.) Magna autem et glutinatio propter ea, quae sectilibus laminis aut[*](aut ego. aut in D2Dal. ac in rv.) alio genere operiuntur. stamineam in hoc usu probant venam, et vocant ferulaceam[*](ferulaceam Brot. -cea D2. fertile eam r. feruleam H.) argumento [*](dist. Brot.) similitudinis, quoniam lacunosa[*](lacunosa et EBrot. -osae dPalm. -ose rv. lacrimose B. laciniose H.) et crispa in omni genere[*](genere et DG.) glutinum abdicant[*](abdicant v. -cat ll.). quaedam et inter se et cum aliis insociabilia glutino, sicut robur[*](robur D2dv. robius r.), nec fere cohaerent nisi similia[*](ni similia G. dis- similia U 295.) natura, ut si quis lapidem lignumque coniungat

[*](coniungat D2v. -git rS.). cornum maxime odit[*](odit d2TBrot. audit rv.) sorbus, carpinus, buxus, postea tilia[*](tilia D2v. talia r.).[*](Th. H. V 6, 2. 3.) cuicumque operi facilia flexilia omnia, quae lenta diximus, praeterque morus et caprificus. forabilia[*](forabilia D2J. fUr r. ferrabilia H col. Theophr.) ac sec- [*](209) tilia[*](fectilia D2dv. fect- D1G. fecti E.), quae modice umida. arida enim latius quam teras cedunt, viridia praeter robur et buxum pertinacius resistunt serrarumque dentes replent aequalitate inerti. qua de causa alterna inclinatione egerunt scobem.

Oboedientissima quocumque in opere fraxinus, eademque hastis corylo melior, cornu levior, sorbo lentior, Gallica vero etiam ad currus flexili[*](flexili ego. -ibili ll.v.) levitate[*](leuitate D. uita ll. uitem v. cui coni. S.). aemularetur ulmus, ni pondus esset in culpa. facilis et fagus, quamquam fragilis et tenera[*](et tenera D2B. -ro E. e tenore rv.). eadem sectilibus[*](fectilibus D2v. fict- r.) lamnis[*](laminis DGD.) in tenui flexilis capsisque ac scrineis sola utilis. secatur in lamnas praetenues et ilex, colore quoque non ingrata, sed maxime fida iis, quae terantur, ut rotarum axibus, ad quos lentore fraxinus sicut duritia ilex et utroque legitur ulmus[*](taxus P coll. Theophr. h. pl. V 7, 6.).[*](Th. H. V 9, 8. Cato 31, 1.) sunt vero et parvi usus fabriliium ministeriorum insignes, ideoque[*](insignes ideoque ll. v. an insigneque? cfr. § 113.) proditum, terebris vaginas ex oleastro, buxo, ilice, ulmo, fraxino utilissimas fieri, ex iisdem malleos , maioresque e pinu et ilice. et his autem maior ad firmitatem causa tempestivae caesurae quam inmaturae[*](inmaturae v. in nat- DG. mat- dT. in natura E.), quippe cum[*](cum dv. eum r.) ex olea, durissimo ligno, cardines in foribus diutius immoti plantae modo germinaverint. Cato vectes aquifolios, laureos, ulmeos fieri iubet, Hyginus manubria rusticis carpinea, iligna, cerrea.

Quae in lamnas secentur[*](secentur U 295. -cantur ll. v.) quorumque operimento vestiatur alia materies, praecipua sunt citrum, terebinthus,

aceris genera, buxum, palma, aquifolium, ilex, sabuci radix , populus. dat et alnus, ut dictum est, tuber[*](tuber Gv. su- r.) sectile, [*](69) sicut citrum acerque. nec aliarum tuber iam[*](tuber iam ego. tuberia G. -era rv. tuber tam D.) in pretio. media pars arborum crispior et, quo propior radici, minoribus magisque flexilibus[*](flexilibus dv. -lis E. -les r.) maculis. haec prima origo luxuriae[*](luxu- riae dv. -iam r.) arborum, alia integi et vilioris ligni[*](uiliores ligni ES. -res ligno v.) e[*](e GD. ae D.om. rv.) pretiosiore[*](pretiosiores v.) corticem[*](corticem DGD. -ce rv.) fieri. ut una arbor saepius veniret, excogitatae sunt et ligni bratteae. nec satis, coepere tingui animalium cornua, dentes secari lignumque ebore distingui, mox operiri[*](operiri dv. -ire r.). placuit deinde materiem et in mari quaeri. testudo in hoc secta, nuperque portentosis ingeniis principatu Neronis inventum, ut pigmentis perderet[*](penderet G.) se[*](se om.DG.) plurisque veniret imitata lignum. sic lectis pretia quaeruntur, sic terebinthum vinci iuvat[*](iu- uat dT. iubant DG. iubent Ev.), sic citrum pretiosius fieri, sic acer decipi. modo luxuria non fuerat contenta ligno, iam lignum et e[*](et e Salm. exerc. 296bA. et D2D. eme G. emi D1Ev. enim e dTH.) testudine[*](testudinem D2V.) facit.

Vita arborum quarundam inmensa credi potest , si quis profunda mundi et saltus inaccessos cogitet[*](cogitet D2dG. -ite D1G. -itat Ev.). verum ex iis, quas memoria hominum custodit, durant[*](durat D2.) in Liternino Africani prioris manu satae olea[*](satae olea ego. sata olea D2. satae oliuae rv.), item myrtus eodem loco conspicuae magnitudinis—subest specus, in quo manes eius custodire draco traditur—, Romae vero lotos in Lucinae area, anno, qui fuit sine magistratibus, CCCLXXIX[*](CCCLXXIX Pigh. ann. 1, 254. (cfr. Liv. VI 35, 10). CCCLXIX II. V. a. H.) urbis aede condita. incertum, ipsa quanto[*](quanto ipsa dT.) vetustior ; esse quidem vetustiorem non est dubium, cum ab eo luco Lucina nominetur. haec nunc D[*](D D2D. cfr. index libri. om. r. CCCCL V.) circiter annum habet. antiquior[*](antiquiorem E. -ior est S. -ior illa est G.), sed incerta eius aetas, quae capillata

dicitur, quoniam Vestalium virginum capillus ad eam defertur.

Verum altera[*](altera v. -ter ll.) lotos in Volcanali, quod Romulus constituit ex victoria de[*](de om.GdE.) decumis, aequaeva urbi intellegitur , ut auctor est Masurius. radices eius in forum usque Caesaris per stationes municipiorum penetrant. fuit cum ea cupressus aequalis, circa suprema Neronis principis prolapsa atque neglecta.

Vetustior autem urbe in Vaticano ilex, in qua titulus aereis[*](aereus Hiib-ner.) litteris Etruscis religione arborem iam turn dignam fuisse significant. Tiburtes quoque originem multo ante urbem Romam habent. apud eos extant ilices tres etiam Tiburno coinditore eorum vetustiores, apud quas inauguratus traditur. fuisse autem eum tradunt filium Amphiarai, qui apud Thebas obierit una aetate ante Iliacum bellum.

[*](Th. H. IV 13, 2.) Sunt auctores et Delphicam platanum Agamemnonis manu satam et alteram in Caphya[*](in Caphya ego. -phiae ll. v. -phyis B e Theophr. Caphyae in D.) Arcadiae loco[*](loco U 297. luco ll.v.). sunt hodie ex adverse Iliensium urbis iuxta Hellespontum in Protesilai[*](protesilai D2v. -liai D1G. -lia dE.) sepulchre[*](sepulchro D2v. in sep- d. ipse p-D1. ipsae p- G. ipsa pulchre E.) arbores, quae omnibus ex eo[*](ex eo aeuis D2S. aeuis H. ex foaebis D1G. exfebis d. ephebis E. -biis eius v.) aevis, cum in tantum adcrevere, ut Ilium aspiciant[*](aspi- ciunt (ads- E)DGE.), inarescunt rursusque adolescunt. iuxta urbem autem quercus in Ili tumulo tunc satae dicuntur, cum coepit Ilium vocari.

Argis olea etiamnum durare dicitur, ad quam in tauram[*](tauram U 298. -rum ll. J. vaccam v.) mutatam Argus alligaverit. in Ponto citra[*](citra D. cytra DG. circa rv.) Heracleam arae sunt Iovis στρατίου[*](στρατίουS. Stratiu DG. -atiui E. -tii dB. Statiui v.) cognomine, ibi quercus duae ab Hercule satae. in eodem tractu portus Amyci

est, Bebryce[*](bebryce fv. Bebrice D2. hebrice D1GE. thebe rice d.) rege interfecto clarus. eius tumulus a supremo die lauro tegitur, quam insanam vocant, quoniam, si quid ex ea decerptum inferatur navibus, iurgia fiunt, donec abiciatur.[*](Th. H. IV 13, 2. 3. 5.) regionem Aulocrenen[*](aulotrenen DGE.) diximus, per quam Apamea in Phrygiam itur. ibi platanus ostenditur, ex [*](5, 106) qua pependerit Marsuas victus ab Apolline, quae iam tum magnitudine electa est. nec non palma Deli ab eiusdem dei aetate conspicitur, Olympiae oleaster, ex quo primus Hercules coronatus est, et nunc custoditur religio . Athenis quoque olea durare traditur in certamine edita[*](edito DGEv. a. Bas.) a Minerva.

Ex diverso brevissima vita est punicis, fico, malis , et ex his praecocibus brevior quam serotinis, dulcibus quam acidis[*](acidis P. acutis ll. v. acerbis U 299. at v. XIII 113 coll. Diosc. I 151. XVII 259. XXIII 109.), et dulciori[*](dulciori codd. G. -ior ll v.) in punicis, item in[*](item in ll. v. a. D. item U 299. at cfr. Theophr. h. p1. IV 13, 2καὶ ἀμπέλων ἔνια γένη.) vitibus, praecipueque fertilioribus. Graecinus auctor est sexagenis annis durasse vites. videntur et aquaticae celerius interire. senescunt quidem velociter, sed e radicibus repullulant laurus et mali et punicae. firmissimae ergo ad vivendum[*](uiuendum dv. uide- r.) oleae, ut quas durare annis cc inter auctores conveniat.

Est in suburbano Tusculani agri colle, qui Corne appellatur, lucus antiqua religione Dianae sacratus a Latio , velut arte tonsili coma fagei nemoris[*](fagei nemoris D2B. fagenei moris D1GE. faginei mori (moris v)dv.). in hoc arborem eximiam[*](arbore eximia EX.) aetate nostra amavit Passienus Crispus bis cos., orator, Agrippinae matrimonio et Nerone privigno clarior postea, osculari conplectique eam solitus, non modo cubare sub ea vinumque illi adfundere. vicina luco est ilex, et ipsa nobilis XXXIV pedum ambitu caudicis, decem[*](decem ceu Müller emend. III p. 13.)

arbores[*](arboris D2D. arbo D1G.) emittens[*](emittens D2D. mittens dG. mitiens r. metiens v.) singulas magnitudinis visendae silvamque sola faciens[*](faciens D2dTS. -ent D1E. fatient G. facit v.).

[*](Th. C. V 15, 4.) Hedera necari arbores certum est. similem quidam et in visco, tametsi tardiorem, iniuriam earum arbitrantur . namque et hoc praeter fructus adgnascitur[*](adgnascitur Müller l. l. p. 14. adgnosc- ll. v.), non in novissimis mirabile.[*](Th. C. II 17, 1. 3. 4. 18, 3. Diosc. IV 160 (cfr. Plin. XXVII 92).) quaedam enim in terra gigni non possunt et in arboribus nascuntur. namque cum suam sedem non habeant, in aliena vivunt, sicut viscum et in Syria herba quae vocatur cadytas[*](cadytas B e Theophr. castas ll. cassytias v.), non tantum arboribus, sed ipsis etiam spinis circumvolvens sese, item circa Tempe[*](Tempe B. templi ll. -pla v.) Thessalica[*](thessalica dv. etess- D1GE. edess- D2.) quae polypodion vocatur et quae dolichos ac serpyllum. oleastro quoque deputato quod gignatur , vocant phaunos[*](phaunos ll. v. phaulias Salm. exerc. 911bD. cfr. Theophr. h pl II 2, 12. c. pl. VI 8, 3. 5.); quod vero in spina[*](spina B. hispiria DGdv. hi- spania E.) fullonia, hippopha eston[*](hippophaeston G. -sto B e Diosc. hypo- phacto (-ofa- d) in ll.v.), cauliculis[*](cauliculis D2S. calli- dEv. galli- r. calyc- C. capitulis H.) inanibus, foliis parvis, radice alba, cuius sucus ad detractiones in comitiali morbo utilissimus habetur.

[*](Th. C. 11 17, 1 (cfr. Th. H. III 16, 1 et Plin. XVI 120).) Visci tria genera. namque in abiete, larice stelin dicit Euboea nasci[*](nasci del. B.), hyphear[*](hyphear v e Theophr. hypear DGE. -pea d.) Arcadia, viscum autem in quercu, robore, ilice, piro[*](piro D2coni. H. primo DGE. pruno dv. a. D.) silvestri, terebintho, nec non et[*](nec non et ego. nec ll. v. cfr. Theophr.καὶ ἐν ἑτέροις πλείοσιν.) aliis arboribus adgnasci plerique[*](an plerisque?). copiosissimum in quercu quod hyphear[*](quod hyphear ego. adhisphear D2. adhasphear D1Gd. ada- ES. quod dryos hyphear v. Arcades hyphear U 300.) vocant. in omni arbore, excepta

ilice[*](lac. ego indicavi. excidit acini.) et quercu, differentiam facit.. odor virusque, et folium non iucundi odoris, utroque[*](utriusque v. in utroque G.) visci amaro et lento[*](uiscum amarum et lentum v. a. H.). hyphear ad saginanda pecora utilius.[*](Th. C. II 17, 6. 2. 5. 8. 9.) vitia[*](uicia DGD (puncto posito ad utilius referens).) modo purgat primo, dein pinguefacit quae suffecere[*](sufficere dE.) purgationi; quibus sit aliqua tabes[*](labes P.) intus, negant durare. ea medendi ratio aestatis[*](aestatis D2dG. aetatis rv.) quadragenis diebus. adiciunt discrimen: visco[*](uisco D2G. uiso r. del. v.) in iis, quae folia amittant[*](amittant C. mittant ll. S.), et ipsi decidere, contra inhaerere nato in aeterna fronde. omnino autem satum nullo modo nascitur nec nisi per alvum avium redditum, maxime palumbis ac turdi[*](turdi C. -dis ll. v.). haec est natura, ut nisi maturatum in ventre avium non proveniat. altitudo eius non excedit cubitalem, semper frutectosi ac viridis. mas fertilis, femina sterilis, nisi quod et fertilis[*](nisi quod et fertilis D2S. om. rv.) aliquando non fert.

Viscum fit[*](fit D2V. cum fit E. confit rG.) ex acinis, qui colliguntur messium tempore inmaturi. nam si accessere imbres, amplitudine quidem augentur[*](augetur DGE.), visco vero marcescunt. siccantur deinde et aridi tunduntur ac conditi in aqua putrescunt duodenis fere diebus, unumque hoc rerum putrescendo gratiam invenit. inde in profluente, rursus malleo[*](malleo v. a malleo ll. Brot. aqua malleo Müller emend. III 15.) tusi, amissis corticibus interiore came lentescunt. hoc est viscum pinnis avium tactu ligandis[*](ligandis D2dTH. liglandis D1G. iugl- E. ligandis iuglandis v.) oleo subactum, cum libeat insidias moliri.

Non est omittenda in hac[*](hac D2S. ga r. ea v.) re et Galliarum admiratio . nihil habent Druidae—ita suos appellant magos[*](magis E.) -visco et arbore, in qua gignatur, si modo sit robur, sacratius. iam[*](iam iam d.an cum iam?) per se roborum eligunt lucos nec ulla

sacra sine earum fronde conficiunt, ut inde appellati[*](appellati dG. -atio r. -ari v.) quoque interpretatione Graeca possint Druidae videri. enimvero [*](an tum vero?) quidquid adgnascatur illis e caelo missum putant signumque esse electae ab ipso deo arboris. est autem id rarum admodum[*](admodum D2v. ad morum r.) inventu et repertum magna religione petitur et ante omnia sexta luna, quae principia mensum annorumque his facit et saeculi[*](secula E.) post tricesimum annum, quia iam virium abunde habeat nec sit sui dimidia. omnia sanantem appellant[*](appellant ego. -antes (ortum ex iterata littera s) ll.v. U. chrest. p. 217 omnia—vocabulo transposuit post arboris (v. 4).) suo vocabulo. sacrificio epulisque rite sub arbore conparatis duos admovent candidi coloris tauros , quorum cornua tum primum vinciantur. sacerdos candida veste cultus arborem scandit, falce aurea demetit , candido id excipitur sago. tum deinde victimas immolant precantes, suum donum deus prosperum faciat iis quibus dederit. fecunditatem eo poto dari cuicumque animalium sterili arbitrantur, contra venena esse omnia remedio . tanta gentium in rebus frivolis plerumque religio est.

Natura arborum terra marique sponte sua provenientium dicta est; restat earum, quae arte et humanis ingeniis fiunt verius quam nascuntur. sed prius mirari[*](mirari v. cfr. index libri. arari ll.) succurrit, quae[*](quae fv. qua ll. H.) retulimus[*](abstulimus v. a. H.) paenuria pro indiviso possessa[*](possessa ego. -essa a D2v. -essas a rH.)[*](16, 1 15.) feris, depugnante cum his homine circa caducos fructus, circa pendentes vero et cum alitibus, in tanta

deliciarum pretia venisse, clarissimo, ut equidem arbitror, exemplo L. Crassi atque Cn. Domiti Ahenobarbi. Crassus orator fuit in primis nominis Romani. domus ei magnifica, sed aliquanto praestantior in eodem Palatio Q. Catuli, qui[*](quę E.) Cimbros cum C. Mario fudit, multo vero pulcherrima consensu omnium aetate ea in colle Viminali C. Aquili, equitis Romani clarioris illa etiam quam iuris civilis scientia, cum tamen[*](an tum tamen?) obiecta Crasso sua est.[*](cfr. Valer. Max. IX 1, 4.) nobilissimarum gentium ambo[*](post ambo ll. v. habent Crassus est (est om.dEv) atque Domitius; glossema cognovit U 301.) censuram post consulatus simul gessere anno conditae urbis DCLXII frequentem iurgiis propter dissimilitudinem morum. tum Cn. Domitius, ut erat vehemens natura, praeterea accensus odio[*](ira odio d.), quod ex aemulatione avidissimum[*](audissimum E.an acidissimum?) est, graviter increpuit tanti censorem habitare, |LX[*](|LX| HSego coll. § 4 et Val. Max. his d. tis G. //is D. is E. milla nummorum v. sestertium milies G. sestertium sexagies Brot. (post eius). HSS. M??? HS D.)| HSpro domo eius identidem promittens , et Crassus, ut praesens ingenio semper, ut faceto lepore sollers, addicere se respondit exceptis sex arboribus . ac ne uno quidem denario, si adimerentur, emptam volente Domitio, Crassus: Utrumne igitur ego sum, inquit, quaeso, Domiti, exemplo gravis et[*](et GD. et ab rv.) ipsa[*](an ipse?) mea censura notandus, qui domo, quae mihi hereditate obvenit, comiter[*](comiter dv. cumiter (-tor D1) r. conmuniter S.) habitem, an tu, qui sex arbores |LX[*](|LX] ego. cx D1. om. rv. HS milies G. sestertio sex- agies Brot. (ante sex). |HS| S (post aestimes).M??? D.)| aestimes? haec[*](haec DGE. eae dv. hae D. cfr. XVI 195.) fuere lotoe patula ramorum opacitate lascivae, Caecina Largo e proceribus crebro iuventa nostra eas in domo sua ostentante, duraveruntque —quoniam et de longissimo aevo arborum diximus—[*](16, 234 sqq.) ad Neronis principis incendia[*](incendia D. in- cendia quibus cremauit urbem annis (CLXXX add. v) postea ll. v.) cultu virides iuvenesque, ii princeps ille adcelerasset etiam arborum mortem. ac ne quis vilem de cetero Crassi domum nihilque in ea iurganti[*](iurganti U chrest. p. 219. -nte ll. v. a. D.) Domitio fuisse licendum[*](licendum ego. dic- ll.v.) praeter arbores iudicet, iam columnas VI[*](VI (pro IV) U chrest. l. l. cfr. XXXVI 7. quat- tuor ll. v.) Hymetti marmoris, aedilitatis gratia ad scenam ornandam advectas, in atrio eius domus statuerat, cum in publico nondum essent ullae marmoreae. tam recens est opulentia, tantoque tunc plus honoris arbores domibus adferebant, ut sine illis ne inimicitiarum quidem pretium servaverit Domitius.

Fuere ab his et cognomina antiquis: Frondicio[*](fronditio dEv. a. D.) militi illi, qui praeclara facinora Volturnum transnatans fronde[*](fronde DGED. fronde capiti d(?)v.) inposita adversus Hannibalem edidit, Stolonum Liciniae genti. ita appellatur in ipsis arboribus fruticatio inutilis, unde[*](inde dT.) et pampinatio inventa primo Stoloni dedit nomen. fuit et arborum cura legibus priscis, cautumque est XII tabulis ut, qui iniuria cecidisset alienas, lueret in singulas aeris xxv. quid existimamus? venturasne[*](futurasne Ev. a. H.) eas credidisse [*](credidisse v. -set ll.) ad supra dictam aestimationem illos, qui vel[*](uel om.Ev. a. S.) frugiferas tanti taxaverant[*](taxauerant v. tuex- E1. uex- r.)? nec minus miraculum in porno est multarum circa suburbana fructu annuo addicto binis milibus nummum, maiore[*](maiore dv. -res r.) singularum reditu quam erat apud antiquos praediorum. ob hoc insita et arborum quoque adulteria excogitata sunt, ut nec poma pauperibus nascerentur . nunc ergo dicemus[*](dicemus dv. dicimus r.), quonam[*](quonam TS.quoE. quo dv. Qm??? D. qu G.) maxime modo tantum ex his vectigal contingat, veram colendi rationem absolutamque prodituri, et ideo non volgata tractabimus[*](tractauimus EX.) nec quae constare animo advertimus, sed incerta atque dubia, in quibus maxime fallitur vita. nam diligentiam supervacuis[*](in superuacuis d.v. a. D.) adfectare non nostrum est. ante omnia autem [in[*](uncos ego posui.) universum et] quae ad cuncta arborum genera pertinent in commune de caelo terraque dicemus[*](dicimus D1GE.).

[*](Th. H. IV 1, 4. (V 1, 11). Colum. IV 16, 3. Varro r. r. I 26. Th. H. IV 14, 1. Th. C. II 1, 2. 3.)

Aquilone maxime gaudent, densiores ab adflatu eius laetioresque et materie[*](materie D. -riae D2dEv. maturia ore G2. -uriore r.) firmiores[*](firmioris v. a. S.). qua in re plerique falluntur, cum in vineis pedamenta non sint a vento eo[*](ea E.) opponenda[*](ponenda d.) et id tantum a septentrione servandum. quin immo tempestiva frigora plurimum arborum firmitati conferunt, et sic optime germinant, alioqui[*](alioqui dv. alio qua DG. alia qua ES.), si blandiantur austri, defetiscentes[*](defatiscentes Ev. a. D.), ac magis etiam in flore[*](flore G. florem ll. v.).[*](Th. C. II 2, 1. 2. 3. 2. 3. Verg. G. I 100. 101.) nam si, cum defloruere, protinus sequantur imbres, in totum poma depereunt , adeo ut amygdalae et piri, etiam si omnino nubilum fuit[*](fuerit d.) austrinusve flatus, amittant fetus. circa vergilias quidem pluvere[*](pluuere S. puluere DGE. pluere dv.) inimicissimum viti et oleae, quoniam tum coitus est earum. hoc est illud quadriduum oleis decretorium , hic articulus austrinus nubili spurci, quod diximus. fruges quoque peius maturescunt austrinis diebus, [*](16,109) sed celerius. illa sunt noxia frigora, quae septentrionibus aut praeposteris fiunt horis. hiemem[*](hiemem dv. -mes D2E. -nes r.) quidem aquiloniam esse omnibus satis utilissimum. imbres vero tum expetendi evidens causa est, quoniam arbores fetu exinanitas et foliorum quoque amissione[*](amis- sione v. emiss- ll. J.) languidas naturale est avide esurire, cibus autem earum imber. quare tepidam esse hiemem, ut absumpto partu arborum sequatur protinus conceptus, id est germinatio, ac deinde alia florescendi exinanitio, inutilissimum experimentis creditur. quin immo si plures ita continuentur anni, etiam ipsae moriuntur[*](moriuntur v. -iantur ll. H.) arbores, quando nemini dubia poena est in fame laborantium. ergo qui dixit hiemes serenas optandas , non pro arboribus vota fecit;[*](Verg. G. ib. Th. C. II 1, 3. 4. 5. 6. 7. Cato 40, 4.) nec per solstitia imbres vitibus conducunt; hiberno quidem pulvere laetiores fieri

messes luxuriantis ingenii fertilitate[*](an de fertilitate?) dictum est. alioqui vota arborum frugumque communia sunt nives diutinas sedere. causa non solum quia animam terrae evanescentem exhalatione includunt et conprimunt retroque agunt in vires frugum atque radices, verum quod et liquorem sensim praebent, purum praeterea levissimumque, quando nix aquarum caelestium spuma[*](puma D1G. pruina EU 302.) est. ergo umor ex his non universus ingurgitans diluensque, sed quomodo sititur destillans velut ex ubere, alit omnia, quia non[*](quia non ego. quae non ll. v. neque P.) inundat. tellus quoque illo[*](illo dv. ullo r. a del. D. ac v.) modo fermentescit, et sui plena, a lactescentibus satis non effeta, cum tempus aperit, tepidis adridet horis. ita maxime frumenta pinguescunt, praeterquam ubi calidus semper aër est, ut in Aegypto. continuatio enim et ipsa consuetudo idem quod modus aliubi efficit[*](efficit dv. effecti r.), plurimumque prodest ubicumque non esse quod noceat. in maiore parte orbis, cum praecoces excurrere germinationes evocatae indulgentia[*](indulgen- tia dv. -tiam r.) caeli, secutis frigoribus exuruntur. qua de causa serotinae hiemes noxiae, silvestribus quoque, quae magis etiam dolent urguente umbra sua nec adiuvante medicina, quando vestire teneras intorto stramento in silvestribus non est.[*](Th. C. II 2, 1. 3.) ergo tempestivae aquae hibernis primum imbribus[*](in imbribus ES.), dein germinationem [*](germinatio- nem dv. -ione et r.) antecedentibus; tertium tempus est, cum educant poma, nec protinus, sed iam valido fetu. quae fructus suos diutius continent longioresque desiderant cibos, his et serotinae aquae utiles, ut viti[*](ut uiti dv. ut uitio D. et uitio r.), oleae, punicis. hae tam en[*](tamen ego. iam ll. v.) pluviae generis cuiusque arboribus diverso modo desiderantur , aliis alio tempore maturantibus. quapropter eisdem imbribus aliqua laedi videas, aliqua iuvari, etiam in[*](dist. J.) eodem genere, sicut in piris alio die hiberna quaerunt pluvias, alio vero[*](alio uero v. uero alia ll.) praecocia, ut pariter quidem omnia desiderent [*](dist. J.) hibernum tempus, set[*](set ego. est ll. v. del. J.) ante germinationem.[*](ib. II 3, 1. II 2, 4.) quae aquilonem austro utiliorem facit ratio, eadem mediterranea maritimis praefert—sunt enim plerumque frigidiora — et montuosa planis et nocturnes imbres diurnis. magis fruuntur[*](fruuntur v. fruitur DGdE1. -tura E2S.) aquis sata non statim auferente[*](auferente dv. -rent r.) eas sole[*](solae E.).

[*](Verg. G. II 298. Colum. III 12, 5. 6.) Conexa et situs vinearum arbustorumque ratio est, quas in horas[*](horas v. (cfr. § 83. 84). oras dVerc. hora r.) debeant spectare. Vergilius ad occasus seri damnavit, aliqui sic maluere quam in exortus[*](exortus vet. Dal. -tu ll. v.). a pluribus meridiem probari adverto, nec arbitror perpetuum quicquam in hoc praecipi posse. ad soli naturam, ad loci[*](ad soli dv. ac soli r.) ingenium, ad caeli cuiusque mores dirigenda sollertia est. in Africa meridiem vineas spectare et viti[*](etsi uiti v. uiti H.) inutile et colono[*](et colono D. col- (eol- G) ll. v.) insalubre[*](salubre v. a. H.) est, quoniam ipsa meridianae subiacet plagae, quapropter ibi, qui in occasum aut septentriones conseret, optime[*](optimi D2G. -mu D1.) miscebit solum caelo. cum Vergilius occasus improbet, nec de septentrione relinqui[*](relinqui dv. -iqui DG. -iqua ES.) dubitatio videtur. atqui in cisalpina[*](an sub- alpina? cfr. XVI 55.) Italia[*](Gallia pro Italia coni. Strack.) magna ex parte vineis ita positis compertum est nullas[*](nulla E.) esse fertiliores. multum rationis optinent et venti. in Narbonensi provincia atque Liguria et parte Etruriae contra circium serere imperitia existimatur , eundemque oblicum accipere providentia. is namque aestates ibi[*](aestatem sibi E.) temperat, sed tanta plerumque violentia, ut auferat tecta.[*]((cfr. Colum. III 12, 6) [Pallad. II 13, 6]. Colum. III 1, 7.)

quidam caelum terrae parere cogunt, ut, quae in siccis serantur, orientem ac septentriones spectent, quae in umidis, meridiem. nec non ex ipsis

vitibus[*](uitis D.) causas mutuantur in frigidis praecoces serendo, ut maturitas antecedat algorem, quae poma vitesque rorem oderint, contra ortus, ut statim auferat[*](auferat D2dv. -ant r.) sol, quae ament[*](amant E.), ad occasus vel etiam ad septentriones, ut diutius eo[*](eo v. con d. com D2. eum E. cum r.) fruantur. ceteri fere rationem naturae secuti in aquilonem obversas[*](obuersas G. obseruas DE. obser G. -eruantes dT.) vites et arbores poni suasere. odoratiorem etiam fieri talem fructum Democritus putat.