Tusculanae Disputationes

1. Qui/s homo te exsupera/vit usquam[*](usquam Bentl. (s?) umquam) ge/ntium impu/dentia?[*](Enn. Iph. 222)

1. Quis au/tem malitia/ te?—

1. Maio/r mihi[*](mihi om. V) moles, ma/ius miscendu/mst[*](miscendumst de orat. 3, 219, nat. deor. 3, 68 miscendum hic W ) malum,[*](Acc. Atr. 200. 229)
2. Qui illi/us acerbum co/r contundam et co/mprimam

1. Ipsus[*](ipsum W ipsus de orat. 3, 217 lg. 69 (ipsius M ipse L)) hortatu/r me frater, u/t meos mali/s miser[*](Acc. Atr. 200. 229)
2. Ma/nderem[*](manderem de orat. 3, 219 ML (cf. Sen. Thy. 779) mandarem (con- ferunt Lucr. 2, 638; sed Saturnus liberos katapi/nei, non katabibrw/skei)) nato/s—

His aut subtrahendi sunt ei, in quos impetum conantur facere, dum se ipsi[*](se ipsi V3 s ipse ipsi X) conligant, —quid est autem se ipsum colligere nisi dissupatas[*](dissipatas e corr. in G et R) animi partis rursum in suum locum cogere?—aut rogandi orandique sunt, ut, si quam habent ulciscendi vim, differant in tempus aliud, dum defervescat[*](fervescat G1 ) ira. defervescere autem certe significat ardorem animi invita ratione excitatum. ex quo illud laudatur Archytae, qui cum vilico factus esset iratior,

quo te modo

accepissem, nisi iratus essem!

Ubi sunt ergo isti, qui iracundiam utilem dicunt —potest utilis esse insania?—aut naturalem? an[*](an s hanc X) quicquam

Et si fidentia, id est firma animi confisio, scientia quaedam est et opinio gravis non temere adsentientis, metus quoque est diffidentia[*](loco desperato sententia tole- rabilis efficiatur, si scribas: metus quoque qui est diffidentia inbecilla est adsensio (cf. p. 368, 26) expectati et impendentis mali. propter haec ultima autem verba proximum enuntiatum et si spes — metum ante et si fidentia — imp. mali ponen- dum videtur. ut igitur metus — in malo = w(/ste e)n tw=| fau/lw| (gen. masc. cf. St. fr. 3, 548 p. 147, 9 to\n sofo\n ou)k a)pistei=n th\n ga\r a)pisti/an ei/(nai Yeu/dous u(po/lhYin, th\n de/ pi/stin a)stei=on u(pa/rxein, ei/)nai ga\r kata/lhWin i)sxura/n ktl.) ei/)nai to\n fo/bon, a(sau/tws de\ kai\ ta\ loipa\ pa/qh pa/nta? sed quid Cicero peccauerit quid librarii, incertum. ) [*](difidentia KV3 (itiae V1) defidentia GR) expectati et impendentis[*](inp. V) mali, et si spes est expectatio boni, mali expectationem esse necesse est metum. ut igitur metus,[*](metum mecum G1V1 ) sic reliquae[*](reliqui K1 ) perturbationes sunt in malo. ergo ut constantia scientiae, sic perturbatio erroris est. Qui autem natura dicuntur iracundi aut misericordes aut invidi aut tale quid, ei sunt constituti quasi mala valetudine[*](valitudini V) animi, sanabiles[*](sanabiles s sanabile est) tamen,

ergo ut optuma quisque valetudine adfectus[*](aff. KR) potest videri ut natura ad aliquem morbum[*](del. Tr.) proclivior, sic animus alius ad alia vitia propensior. qui autem non natura, sed culpa vitiosi esse dicuntur, eorum vitia constant e falsis opinionibus rerum bonarum et malarum, ut sit alius ad alios motus perturbationesque proclivior. inveteratio autem, ut in corporibus, aegrius depellitur quam perturbatio,[*](perturbatione K1 ) citiusque repentinus oculorum tumor[*](tumor add. Vc mg. tuorum K1 ) sanatur quam diuturna lippitudo depellitur.[*](depellitur del. Dav. sed cf. Mue. )

Sed cognita iam causa perturbationum, quae omnes oriuntur ex iudiciis opinionum et voluntatibus, sit iam huius disputationis modus. scire autem nos[*](nos s vos X) oportet cognitis, quoad[*](quoad R1Vrec quod ad GKR2V1 cognosci ab homine R1 (corr. c?) K) possunt ab homine cognosci, bonorum et malorum finibus nihil a[*](a om. K) philosophia posse aut maius aut utilius optari quam haec, quae a nobis hoc quadriduo disputata sunt. morte enim contempta et dolore ad patiendum levato adiunximus sedationem aegritudinis, qua nullum homini malum maius est. etsi enim omnis animi perturbatio gravis est nec multum differt ab amentia, tamen ita [*](del. Lb. tamen ita ut ditt. verbi amentia del. Nissen fort. rectius ) ceteros, cum sunt in aliqua perturbatione aut metus aut laetitiae[*](laetitia V (-ae3)) aut cupiditatis, commotos[*](commotus V1 ) modo et perturbatos dicere solemus,

itaque non fortuito factum videtur, sed a te ratione propositum, ut separatim de aegritudine et de ceteris perturbationibus disputaremus; in ea est enim fons miseriarum et caput. sed et[*](alt. et om. V) aegritudinis et reliquorum animi morborum una sanatio est, omnis opinabilis esse et voluntarios ea reque[*](requae GKR (quae ... videatur in r. K1)) suscipi, quod ita rectum esse videatur. hunc errorem quasi radicem malorum omnium stirpitus[*](stirpitus Statil. Max. ap. Char. GL. 2, 219, 25 ) philosophia se extracturam pollicetur.

demus igitur nos huic excolendos patiamurque nos sanari. his enim malis insidentibus non modo beati, sed ne sani quidem esse possumus. aut igitur negemus quicquam ratione confici, cum contra nihil sine ratione[*](ratione V2 s rationi X) recte fieri possit, aut, cum philosophia ex rationum conlatione[*](collatione KR consolatione V) constet, ab ea, si et boni et beati volumus esse, omnia adiumenta et auxilia petamus bene beateque vivendi.

Quintus[*](Quintus om. KR1 spatio rubricatori relicto (add. Rrec)) hic dies, Brute, finem faciet Tusculanarum disputationum, quo die est a nobis ea de re, quam tu ex omnibus maxime[*](maxime add. G2 ) probas, disputatum. placere enim tibi admodum sensi et ex eo libro, quem ad me accuratissime scripsisti, et ex multis sermonibus tuis virtutem ad beate vivendum se ipsa[*](ipsam Hs ) esse[*](se ipsa esse in r. V1 contemptam G1H) contentam. quod[*](quod ex quo V2 ) etsi difficile[*](difficili G2 (dific. G1)RV) est probatu propter tam varia et tam multa tormenta fortunae,[*](quod ... 8 fortunae Non. 163, 7 ) tale tamen est, ut elaborandum sit, quo[*](quo ex quod G2 ) facilius probetur. nihil est[*](est add. Kc ) enim omnium quae in philosophia tractantur, quod gravius magnificentiusque dicatur.

nam cum ea[*](ea aliqua Bentl. sed cf. Phil. 13, 23: eam tibi causam belli gerendi proponis, ut senatum funditus deleas) causa impulerit eos qui primi se ad philosophiae studium contulerunt, ut omnibus rebus posthabitis totos se in optumo vitae statu exquirendo conlocarent, profecto[*](profecit K1 ) spe beate vivendi tantam[*](totam H (alt. loco ex tantam1) s ) in eo studio curam operamque posuerunt. quodsi ab is inventa et perfecta virtus

equidem eos casus, in quibus me fortuna vehementer exercuit,[*](equidem meos ...9 exercuit Non. 295, 6 ) mecum ipse considerans huic incipio sententiae diffidere interdum et humani generis imbecillitatem fragilitatemque[*](fragillit. K) extimescere. vereor enim ne natura, cum corpora nobis infirma dedisset[*](infirma dedisset om. H) isque et morbos insanabilis et dolores intolerabilis[*](intollerabilis X (praeter H)) adiunxisset, animos quoque dederit et corporum doloribus congruentis et separatim suis angoribus et molestiis implicatos.

sed in hoc me ipse castigo, quod ex aliorum et ex nostra fortasse mollitia, non ex ipsa virtute de virtutis robore existumo.[*](sed ... 18 existimo Non. 251, 31 ) [*](existumem V2 ) illa enim, si modo est ulla virtus,[*](virtus ex virtutis G2 ) quam dubitationem avunculus tuus, Brute, sustulit, omnia,[*](omnia ex omum Kc ) quae cadere in hominem[*](homine GRV1 ) possunt, subter se habet eaque despiciens casus contemnit humanos culpaque omni carens praeter se ipsam[*](praeter se ipsam bis G1 ) nihil censet ad se pertinere. nos autem omnia adversa cum[*](cum Dav. tum) venientia metu augentes, tum maerore praesentia rerum naturam quam errorem nostrum damnare[*](damnare add. G2 ) malumus.[*](rerum ... 25 malumus Non. 277, 15 )

Sed et huius culpae et ceterorum vitiorum peccatorumque nostrorum omnis a philosophia petenda correctio est.[*](est H (9 nihil est... 405, 8 videantur et 405, 18 illa ... 405, 29 est bis)) cuius in sinum cum a primis temporibus[*]((initio libere) ... 405, 29) aetatis nostra[*](nostram K1 ) voluntas studiumque nos compulisset,

cuius igitur potius opibus utamur quam tuis, quae et vitae[*](et ante vitae add. G2 ) tranquillitatem largita nobis es et[*](es et s et in r. V1? ) terrorem[*](terrorem terrorest K) mortis sustulisti? Ac philosophia quidem tantum abest ut proinde ac de hominum est vita merita laudetur, ut a plerisque neglecta[*](neclecta KR neglecta ex necleta V1 ) a multis etiam vituperetur. vituperare quisquam vitae parentem et hoc parricidio[*](paricidio K1V) se inquinare audet[*](audeat Lact. codd. praeter B ) et tam impie ingratus esse,[*](quisquamne vituperare vitae... 20 ingratus esse Lact. inst. 3, 14, 8 ) ut eam accuset, quam vereri deberet, etiamsi minus percipere potuisset? sed, ut opinor, hic error et haec indoctorum animis offusa caligo est, quod tam longe retro respicere non possunt nec eos, a quibus vita hominum instructa primis[*](primi G primisset R(Rc) primis est Ba. ) sit, fuisse philosophos

Quam rem antiquissimam cum videamus, nomen tamen esse confitemur recens. nam sapientiam quidem ipsam quis negare potest non[*](negare non p. K1 ) modo re esse antiquam, verum etiam nomine? quae divinarum humanarumque rerum, tum initiorum causarumque[*](rerum causarumque in mg. G2 cuiusque Vc s cuius X (cuiu G1)) cuiusque rei cognitione[*](cognitionem H) hoc pulcherrimum nomen apud antiquos adsequebatur.[*](o vitae ... 407, 7 assequebatur H) itaque et illos septem, qui a Graecis sofoi/,[*](COfOl X) sapientes a nostris et habebantur[*](habebantur V2 s habeantur X (et et h. G)) et nominabantur,[*](qui... 8 nominabantur del. Sauppe ) et multis ante saeculis Lycurgum,[*](lygurgum X (ex lygitur gum K1)) cuius temporibus Homerus etiam fuisse ante hanc urbem conditam traditur, et iam[*](et iam etiam W ) heroicis aetatibus Ulixem[*](ulixem i e corr. G ulyxem V) et Nestorem accepimus et[*](alt. et add. Vc ) fuisse et habitos esse sapientis.[*](sapientis ex -es Rc )

nec vero Atlans[*](atlans K athlans R1 (h del. c) V1 (n del. 2) G2(ex athalans)) sustinere caelum nec Prometheus adfixus Caucaso nec stellatus Cepheus cum uxore genero filia traderetur, nisi caelestium divina cognitio nomen eorum ad errorem fabulae traduxisset.[*](traduxisset G1 ( ss. 1) V2 s traduxissent KRV1 ) a quibus ducti deinceps omnes, qui in rerum contemplatione studia ponebant, sapientes et habebantur et nominabantur, idque eorum nomen usque ad Pythagorae manavit aetatem.[*](omnesque qui ... 20 aetate H) quem, ut scribit auditor Platonis Ponticus Heraclides, vir doctus in primis, Phliuntem[*](fr. 78 V.) [*](philuntem X) ferunt venisse, eumque cum[*](eumque cum cumque Dav. ) Leonte, principe Phliasiorum,[*](philiasiorum G1V) docte et copiose disseruisse quaedam. cuius ingenium et eloquentiam cum admiratus esset Leon, quaesivisse ex eo, qua maxime arte confideret; at illum: artem quidem se scire nullam, sed esse philosophum. admiratum Leontem novitatem nominis

Pythagoram autem respondisse similem sibi videri vitam[*](vita X (corr. Vrec)) hominum et mercatum eum, qui haberetur maxumo ludorum apparatu totius Graeciae celebritate; nam ut illic[*](illic s illi X (del. V2) cf. Neue 2, 655 (Cael. ap. Cic. epist. 8, 15, 2)) alii corporibus exercitatis gloriam et nobilitatem coronae peterent, alii emendi aut vendendi quaestu et lucro ducerentur, esset[*](esse V1 ) autem quoddam genus eorum, idque vel maxime ingenuum, qui nec plausum nec lucrum quaererent, sed visendi causa venirent studioseque perspicerent, quid ageretur et quo modo, item nos quasi in mercatus quandam celebritatem[*](celebritate X corr. V2 ) ex urbe aliqua[*](item (iter codd.) ... 12 aliqua Non. 431, 19 ) sic in hanc[*](hac K1 ) vitam ex alia vita et natura profectos alios gloriae servire, alios pecuniae, raros esse quosdam, qui ceteris omnibus pro nihilo habitis rerum naturam studiose intuerentur; hos se appellare sapientiae studiosos—id est enim philosophos—; et ut illic liberalissimum esset spectare nihil sibi adquirentem, sic in vita longe omnibus studiis contemplationem rerum cognitionemque[*](cognitionemque Vc s cogitationemque X) praestare.

Nec vero Pythagoras nominis solum inventor, sed rerum etiam ipsarum amplificator[*](amplicator G) fuit. qui cum post[*](cumpost (eras. q) K) hunc Phliasium sermonem in Italiam venisset, exornavit eam Graeciam, quae magna dicta est, et privatim et publice praestantissumis et institutis et artibus. cuius de disciplina aliud tempus fuerit fortasse dicendi. sed ab antiqua philosophia usque ad Socratem, qui Archelaum, Anaxagorae discipulum, audierat, numeri motusque tractabantur, et unde omnia orerentur[*](orarentur K) quove reciderent,[*](recederent X corr. V1 aut c s ) studioseque ab is siderum magnitudines intervalla cursus[*](currus G1 antiquirebantur G (alt. i e corr. 2)) anquirebantur et cuncta caelestia.

cuius multiplex ratio disputandi rerumque varietas et ingenii magnitudo Platonis memoria et litteris consecrata plura genera effecit[*](effecit s efficit X) dissentientium philosophorum, e quibus nos id potissimum consecuti[*](consecuti con del. V2 ) sumus, quo Socratem usum arbitrabamur,[*](arbitramur V2 s ) ut nostram ipsi sententiam tegeremus, errore alios levaremus et in omni disputatione, quid esset simillimum veri, quaereremus.[*](quaeremus G1K) quem morem[*](moyerem G2 ) cum Carneades acutissime copiosissimeque tenuisset, fecimus et alias saepe et nuper in Tusculano, ut ad eam[*](eam (del. c) R) consuetudinem disputaremus. et quadridui quidem sermonem superioribus ad[*](ad a R missimus G1K) te perscriptum libris misimus, quinto autem die cum eodem in loco consedissemus, sic est propositum, de quo disputaremus:

Non mihi videtur ad beate vivendum satis posse virtutem.

At[*](ad V1 ) hercule Bruto meo videtur, cuius ego iudicium, pace tua dixerim, longe antepono tuo.

Non dubito, nec id nunc agitur, tu illum quantum ames, sed hoc,[*](hoc s de hoc X) quod mihi dixi videri, quale sit, de quo a te disputari volo.

Nempe negas ad beate vivendum satis posse virtutem?

Prorsus nego.

Quid? ad recte honeste laudabiliter, postremo ad bene vivendum satisne est praesidi[*](praesidii KV2 ) in virtute?

Certe satis.

Potes igitur aut, qui male vivat, non eum miserum

Quidni possim?[*](possum K) nam etiam in tormentis recte honeste laudabiliter[*](laudabiliter V (ss. 2)) et ob eam rem bene vivi potest, dum modo intellegas, quid nunc[*](num K) dicam

bene.