Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

haec etiam in eculeum coiciuntur,[*](coitiuntur GKR aspir. V) quo vita non adspirat beata.

Quid igitur? solane beata vita, quaeso, relinquitur extra ostium[*](hostium GK) limenque carceris, cum constantia gravitas fortitudo sapientia reliquaeque virtutes rapiantur ad tortorem nullumque recusent nec[*](prius nec add. G2 ) supplicium nec dolorem?

Tu, si quid es facturus,[*](facturas G1 ) nova aliqua conquiras oportet; ista me minime movent, non solum quia pervulgata sunt, sed multo magis, quia, tamquam levia quaedam vina nihil valent in aqua, sic Stoicorum[*](istoicorum V) ista magis gustata quam potata delectant. velut iste chorus[*](corus X (corr. V1?)) virtutum in eculeum impositus imagines constituit ante oculos cum amplissima dignitate, ut ad eas cursim perrectura[*](perrecturas G1 ) nec eas beata vita a se desertas passura videatur;

cum autem animum ab ista pictura imaginibusque virtutum ad rem veritatemque traduxeris, hoc nudum relinquitur, possitne quis beatus esse, quam diu torqueatur. quam ob rem hoc nunc quaeramus; virtutes autem noli vereri[*](verereri X) ne[*](ne nec K) expostulent et querantur[*](quaerantur GVKc ) se a[*](a add. G2 ) beata vita esse relictas. si enim nulla virtus prudentia vacat, prudentia ipsa hoc videt, non omnis bonos esse etiam beatos, multaque de M. Atilio[*](dematilio (ti in r. scr. et supra m add. Vc io ex corr. G2)) Q. Caepione M'. Aquilio[*](quinto caepionem (coep. K) aquilo (caepionemaquilo R) X aquilio e corr. V1 aut c M'. Aquilio Fabric. ) recordatur, beatamque vitam,

p.411
si imaginibus potius uti quam rebus ipsis placet, conantem ire in eculeum retinet ipsa prudentia[*](ipsa prudentia del. Ern. (Dav. 1)) negatque ei cum dolore et cruciatu quicquam esse commune.

Facile patior te isto[*](ito G1 ) modo agere,[*](agere Vc s egere GRV1 aegere K) etsi iniquum est praescribere[*](pscribere V) mihi te, quem ad modum a me disputari velis. sed quaero, utrum aliquid actum superioribus diebus an nihil arbitremur.

Actum vero, et aliquantum quidem.

Atqui, si ita est, profligata iam haec et paene ad exitum adducta[*](deducta Non. ) quaestio[*](questio GKV) est.[*](profligata... 10 est Non. 160, 28 )

Quo tandem modo?

Quia motus turbulenti iactationesque animorum incitatae et impetu[*](impetu V1 ) inconsiderato elatae[*](aelatae G (exp. 2) aelate KRV) rationem omnem[*](omnem add. G2 ) repellentes vitae beatae nullam partem relinquunt. quis enim potest mortem aut dolorem metuens, quorum alterum saepe adest, alterum semper impendet, esse non miser? quid, si idem, quod[*](quod si K) plerumque fit, paupertatem ignominiam infamiam[*](infamia X (om. G1 add. 2) corr. Vc ) timet, si[*](si ex sed R1 ) debilitatem caecitatem, si denique, quod non singulis[*](non modo sing. V 2 Non. ) hominibus, sed potentibus[*](potentissimis Non. contingit G1 Non. B A D A ) populis saepe contigit,[*](quod... 20 contigit Non. 268, 10 ) servitutem?

potest ea timens esse quisquam beatus? quid, qui non modo ea futura timet, verum etiam fert sustinetque praesentia—adde[*](adde V atde GKR) eodem exilia luctus orbitates: qui rebus his fractus aegritudine eliditur, potest tandem esse non miserrimus?[*](qui ... 25 esse non miser? Non. 292, 36 ) quid vero? illum, quem libidinibus inflammatum et furentem videmus, omnia rabide adpetentem cum inexplebili cupiditate, quoque affluentius voluptates undique hauriat,[*](quo fluentius voluntates ... hauriret Non. ) eo gravius ardentiusque

p.412
sitientem,[*](cum ... 412, 1 sitientem Non. 319, 17 ) nonne recte miserrimum dixeris? quid? elatus[*](elevatus KR) ille levitate inanique laetitia exultans et temere[*](temere RxV2 timere X) gestiens nonne tanto miserior, quanto sibi videtur beatior? ergo ut hi[*](ut mihi K1 ) miseri, sic contra illi beati, quos nulli metus terrent, nullae aegritudines exedunt, nullae libidines incitant, nullae futtiles laetitiae exultantes[*](exultantes G1 ) languidis liquefaciunt voluptatibus. ut maris[*](matris K1 ) igitur tranquillitas intellegitur nulla ne minima quidem aura fluctus commovente, sic animi quietus et placatus status cernitur, cum perturbatio nulla est, qua moveri queat. quodsi est qui vim fortunae, qui omnia humana, quae cuique[*](quae cuique X (cf. Mue.) quaecumque s ) accidere possunt, tolerabilia[*](toller. G) ducat, ex quo nec timor eum nec angor attingat, idemque si nihil concupiscat, nulla ecferatur[*](ecfer. haec feratur K) animi inani voluptate, quid est cur is non beatus sit?

et si haec virtute efficiuntur, quid est cur virtus ipsa per se non efficiat beatos?[*](beatus R1 )

Atqui alterum dici non[*](non add. G1 ) potest, quin i, qui nihil metuant, nihil angantur,[*](agantur KV1 ) [*](agant Non. ) nihil concupiscant, nulla impotenti laetitia ecferantur,[*](qui nihil metuant ... 18 nulla inpotentia ecferantur Non. 129, 7 ) [*](ecferantur V2 s Non. ecferant X (hęc ferant Kc)) beati sint, itaque id tibi concedo; alterum autem iam integrum non est. superioribus enim disputationibus effectum est vacare[*](vacare V2 s vacari X) omni animi perturbatione[*](perturbatione V) sapientem.

Nimirum igitur confecta res est;

videtur enim ad exitum venisse quaestio.

Propemodum id quidem.

Verum tamen mathematicorum iste mos est, non est philosophorum. nam geometrae cum aliquid docere volunt, si quid ad eam rem pertinet eorum quae ante docuerunt, id sumunt pro concesso et probato,

p.413
illud modo explicant, de quo ante nihil scriptum est; philosophi quamcumque rem habent in manibus, in eam quae conveniunt, congerunt omnia, etsi alio loco disputata sunt. quod ni ita esset, cur Stoicus, si esset[*](essent V1 ) quaesitum, satisne ad beate vivendum virtus posset, multa diceret? cui satis esset respondere se ante docuisse[*](se ... docuisse s sed ... docuisset X si... docuisset Vc s non recte ) nihil bonum esse nisi quod honestum esset, hoc probato consequens esse beatam vitam virtute esse contentam,[*](contemptam, -a KR) et quo modo hoc sit consequens illi, sic illud huic, ut, si beata vita[*](vita V2 s om. X) virtute contenta[*](contemptam, -a KR) sit, nisi honestum quod[*](quod o e corr. Kc ) sit, nihil aliud sit bonum.

sed tamen non agunt sic; nam et de honesto et de summo bono separatim libri sunt, et cum ex eo efficiatur satis magnam in virtute ad beate vivendum esse vim, nihilo minus[*](nihilhominus GR) [*](nihil ominus K) hoc agunt separatim. propriis enim et suis argumentis et admonitionibus[*](amon. G ammon. V) tractanda quaeque res est, tanta praesertim. cave enim putes ullam in[*](in a Vc (sed cf. 404, 10)) philosophia vocem emissam clariorem ullumve[*](ullumve ex ullave G2 ) esse philosophiae promissum uberius aut maius. Nam quid profitetur? o dii boni! perfecturam se, qui legibus suis paruisset, ut esset contra fortunam semper armatus, ut omnia praesidia haberet in se bene beateque vivendi, ut esset semper denique beatus.

sed videro, quid efficiat; tantisper hoc ipsum magni[*](magi G1KR) aestumo, quod pollicetur. nam Xerxes quidem refertus omnibus praemiis donisque[*](Val. Max. 9, 1 ext. 3) fortunae, non equitatu, non pedestribus copiis, non navium[*](non avium GRV1 ) multitudine, non infinito pondere auri contentus praemium proposuit, qui[*](quiex cui R1?) invenisset novam voluptatem[*](voluntatem GKV1 (corr. 1 aut c))—qua[*](quia K) ipsa non fuit[*](fuit fuisset Bentl. ) contentus; neque enim umquam finem inveniet libido—, nos vellem praemio

p.414
elicere possemus, qui nobis aliquid attulisset,[*](adtulisset GV1 (att. V2) atullisset K) quo hoc firmius[*](firmus G1K) crederemus.

Vellem id quidem, sed habeo paulum, quod requiram. ego enim adsentior[*](assentior KR) eorum quae posuisti alterum alteri consequens esse, ut, quem ad modum, si, quod honestum sit, id solum sit bonum, sequatur vitam beatam virtute confici, sic, si vita beata in virtute sit, nihil esse nisi virtutem bonum. sed Brutus tuus auctore Aristo[*](aristone X (aristhone 9 G) sed cf. fin. 5, 8 Brut. 332 Att. 5, 10, 5 ) et Antiocho non sentit hoc; putat enim,[*](si post etiam om. G1 ) etiamsi sit bonum aliquod praeter virtutem.[*](pose virtutem add. Vc: tamen ad beate vivendum satis pose (S add. rec) virtutem (quae sane propter homoioteleuton facile excidere poterant; cf. etiam 413, 5))

Quid igitur?

contra Brutumne me[*](brutum nec me X corr. V1 aut c ) dicturum putas?

Tu vero, ut videtur; nam praefinire non est meum.

Quid cuique igitur consentaneum sit, alio loco. nam ista mihi et cum Antiocho saepe et cum Aristo[*](aristone X (aristhone 9 G) sed cf. fin. 5, 8 Brut. 332 Att. 5, 10, 5 ) nuper, cum Athenis imperator apud eum deversarer,[*](diversarer V) dissensio fuit. mihi enim non videbatur quisquam esse beatus posse, cum in malis esset;[*](in mali esset V1 ) in malis autem sapientem esse posse, si essent ulla corporis aut fortunae mala. dicebantur haec, quae scripsit[*](scriptasit V (corr. 1 aut c) scriptasit GRK (ex scripsit?) scripta sunt s ) etiam Antiochus locis pluribus, virtutem ipsam per se beatam vitam efficere posse[*](posse add. R1 ) neque tamen beatissimam; deinde ex maiore parte[*](patre G1 ) plerasque res nominari, etiamsi quae pars abesset,[*](abisset K1 abesse V1 ) ut vires, ut valetudinem,[*](valetitudinem K) ut divitias, ut honorem, ut gloriam, quae genere, non numero cernerentur; item beatam vitam, etiamsi ex aliqua parte clauderet,[*](claudicaret ex clauderet V1 auat c ) tamen ex multo maiore parte optinere[*](obt. K) nomen suum.

haec

p.415
nunc enucleare non ita necesse est, quamquam non constantissime dici mihi videntur.[*](videntur Bs videtur X) nam et, qui beatus est, non intellego quid requirat, ut sit beatior—si est enim quod[*](quod (priore loco)] qui K) desit, ne beatus quidem est—, et quod ex maiore parte unam quamque rem[*](rem s partem X) appellari[*](appellarique G1 (corr. 2)) spectarique dicunt, est ubi id isto modo valeat; cum vero tria genera[*](ista tria G (exp. 2)) malorum esse dicant, qui duorum generum malis omnibus urgeatur, ut omnia advorsa[*](adversa V) sint in fortuna, omnibus oppressum corpus et confectum doloribus, huic paulumne ad beatam vitam deesse dicemus, non modo ad beatissimam?

Hoc illud est, quod Theophrastus[*](teophrastus X (ex teopharastus K)) sustinere non potuit. nam cum statuisset verbera, tormenta, cruciatus, patriae eversiones,[*](eversionis V) exilia, orbitates magnam vim habere ad male misereque vivendum, non est ausus elate et ample loqui, cum humiliter demisseque sentiret.[*](non ... 16 loqui, humiliter dimisseque sentire Non. 286, 10 ) quam bene, non quaeritur, constanter quidem certe. itaque mihi placere non solet consequentia reprehendere, cum prima concesseris. hic autem elegantissimus[*](eligantissimmus K) omnium philosophorum et eruditissimus non magnopere reprehenditur, cum tria genera dicit[*](dici X corr. V1 ) bonorum, vexatur autem ab omnibus primum in eo libro quem scripsit de vita beata, in quo multa disputat, quam ob rem is, qui torqueatur qui crucietur, beatus esse non possit. in eo etiam putatur dicere in rotam— id est genus quoddam tormenti apud Graecos[*](id est Graecos del. Er. vix recte. troxo\s ante hunc locum a Romanis non commemoratur. (in R his verbis linea subducta est, sed s. XVII/XVIII demum sec. Stroux) ge- nus R)—beatam vitam non escendere.[*](escenderet GRV1 (t postea eras.) ascendere K) non usquam[*](non usquam nusquam V2 ) id quidem dicit omnino, sed quae dicit, idem valent.

possum igitur,

p.416
cui concesserim[*](cui non cesserim K1 ) in malis esse dolores corporis, in malis naufragia fortunae, huic suscensere[*](succensere G) dicenti non omnis bonos esse beatos, cum in omnis bonos ea, quae ille in malis numerat, cadere possint? vexatur idem Theophrastus[*](theofr. V thephr. G1 teophar. K) et libris et scholis omnium philosophorum, quod in Callisthene[*](calisthene R1 ) suo laudarit illam sententiam:
  1. Vita/m regit[*](tu/xh ta\ qnhtw=n pra/gmat', ou)k eu)bouli/aChaeremon Tr. gr. p. 782 gerit K) fortu/na, non sapie/ntia.
negant ab ullo philosopho quicquam dictum esse languidius. recte id quidem, sed nihil intellego dici potuisse constantius. si enim tot sunt in corpore bona, tot extra corpus in casu atque fortuna, nonne consentaneum est plus fortunam, quae domina rerum sit et externarum et ad corpus pertinentium, quam consilium valere?

An malumus Epicurum imitari? qui multa praeclare[*](Epic. p. 89, 7) saepe dicit; quam enim sibi constanter convenienterque dicat, non laborat.[*](laborant G1 ) laudat tenuem[*](lauda tenuem GRV (corr. Vc) laudetenuae K Ep. fr. 459 ) victum. philosophi id quidem, sed si Socrates aut[*](aut ex ant R ant tisthenes K1 (corr. c)) Antisthenes diceret, non is[*](is his K) qui finem bonorum voluptatem esse[*](esse add. G2 ) dixerit. negat quemquam iucunde[*](iocunde V1 ) posse vivere, nisi idem honeste[*](Epic. s. s. V) sapienter iusteque[*](que om. K) vivat. nihil gravius, nihil philosophia[*](philosophiae K) dignius, nisi idem hoc ipsum

honeste sapienter iuste
ad voluptatem referret. Quid[*](quid V2 qui X) melius quam: fortunam exiguam[*](exiguam -guā in r. Kc ) intervenire sapienti? sed hoc isne[*](Epic. s. s.XVI) [*](isne V2 hisne X) dicit, qui, cum dolorem non modo[*](modum V1 ) maxumum malum, sed solum malum etiam dixerit, toto[*](ut ante toto add. V2 ) corpore opprimi possit doloribus[*](doloribus bus in r. V2 Epic. fr. 122 ) acerrumis tum, cum maxime contra
p.417
fortunam glorietur? quod idem melioribus etiam verbis Metrodorus:

occupavi[*](quod... 2 occupavit (sic) Non. 355, 5 ) te[*](occupa vite K1 )
inquit,
Fortuna,[*](Metr. fr. 49) atque cepi[*](coepi GRV cé Kc (cepi1)) omnisque[*](que add. G2 asp.G) aditus tuos interclusi, ut ad me adspirare non posses.
praeclare, si Aristo Chius[*](aristocchius KR aristhochius G) aut si Stoicus[*](sthoicus G stholchus K1 ) Zenon[*](zeno V2 sed cf. nat. deor. 1, 70 ) diceret, qui, nisi quod turpe esset, nihil malum duceret; tu vero, Metrodore, qui omne bonum in visceribus medullisque condideris et definieris summum bonum firma corporis[*](corpori X corr. V2 add. Lb. (cf. off. 3,117)) adfectione explorataque eius [*](exspoliari potes V2 expoliare potest X) spe contineri, Fortunae aditus interclusisti? quo modo? isto enim bono iam exspoliari potes.

Atqui his capiuntur imperiti, et propter huius[*](huius eius Vc? ) modi sententias istorum hominum est multitudo;

acute autem[*](autem add. G2 ) disputantis illud est, non quid quisque dicat, sed quid cuique dicendum sit, videre. velut in ea ipsa sententia, quam in hac disputatione suscepimus, omnis bonos semper beatos volumus esse. quos[*](quos V2 quod X) dicam bonos, perspicuum est; omnibus enim virtutibus instructos et ornatos tum sapientis, tum viros bonos dicimus. videamus, qui[*](qui ex quid Vc ) dicendi sint beati.

equidem eos existimo, qui[*](eos We.hos quid G1 ) sint in bonis nullo adiuncto malo; neque ulla alia huic verbo, cum beatum dicimus, subiecta notio est nisi secretis malis omnibus cumulata bonorum complexio. hanc assequi virtus, si[*](si sic V) quicquam praeter ipsam[*](ipsa GRV1 (˜ add. rec)) boni est,[*](est esse K1 ) non potest. aderit enim malorum, si mala illa ducimus,[*](dicimus K1 ) turba quaedam: paupertas, ignobilitas, humilitas, solitudo, amissio suorum, graves dolores corporis, perdita valetudo,[*](valitudo X) debilitas, caecitas, interitus[*](interius G1 ) patriae, exilium, servitus denique.

p.418
in his tot et tantis—atque etiam plura possunt accidere—potest esse sapiens; nam haec casus importat, qui in sapientem potest incurrere. at si ea mala sunt, quis potest praestare semper sapientem beatum fore, cum vel in omnibus is[*](his X sed cf.ea 3) uno tempore esse possit?

non igitur facile concedo neque Bruto meo neque communibus[*](commonibus GV) magistris nec veteribus illis, Aristoteli Speusippo Xenocrati Polemoni, ut, cum ea quae supra enumeravi in malis numerent, idem dicant semper beatum esse sapientem. quos[*](quos s quod X cf. 417,16 ) si titulus hic delectat[*](dilectat X) insignis et pulcher, Pythagora Socrate Platone dignissimus, inducant animum[*](inducantanimum G (eras. ĩ vel i) supra animum add. Vc ) illa, quorum splendore capiuntur, vires valetudinem pulchritudinem divitias honores opes contemnere eaque, quae is contraria[*](contria G1R1 V sint X sed cf. capiuntur) sunt, pro nihilo ducere: tum poterunt clarissima voce profiteri se neque fortunae impetu nec multitudinis opinione nec dolore nec paupertate terreri, omniaque sibi in sese esse posita, nec esse quicquam extra suam potestatem, quod ducant in bonis.

nunc[*](nunc We. nec hunc) et haec loqui, quae sunt magni cuiusdam et alti viri, et eadem, quae vulgus, in malis et bonis numerare concedi nullo modo potest. qua gloria commotus Epicurus exoritur; cui etiam, si dis[*](diis V2 ) placet, videtur semper[*](semper add. G2 ) sapiens beatus. hic dignitate huius sententiae capitur, sed numquam id diceret, si ipse se[*](se om. G se audiret scr. Vc in r. et in mg. ) audiret. quid est enim quod minus conveniat, quam ut is, qui vel summum vel solum malum dolorem esse dicat, idem[*](idem Vc (m in r.)s id est GKR) censeat

quam hoc suave est!
tum, cum dolore crucietur, dicturum esse sapientem? non
p.419
igitur ex singulis vocibus philosophi spectandi[*](expectandi G1 Non.L ) sunt,[*](non...419, 1 spectandi sunt Non. 402, 22 ) sed ex perpetuitate atque constantia.[*](non...419, 2 constantia H)

Adducis[*](aducis R) me, ut tibi adsentiar. sed tua quoque vide ne desideretur constantia.[*](adducis...4 constantia add. G2 in mg. )

Quonam modo?

Quia legi tuum nuper quartum[*](quarum V1 ) de finibus; in eo mihi videbare contra Catonem disserens hoc velle ostendere—quod mihi quidem probatur[*](probare KR)—inter Zenonem et Peripateticos nihil praeter verborum novitatem interesse. quod si ita est, quid[*](qui G1 ) est causae quin, si Zenonis rationi consentaneum sit satis magnam vim in virtute esse ad beate vivendum, liceat idem Peripateticis[*](peripatercis K1 ) dicere? rem enim opinor[*](opinior K) spectari oportere, non verba.