Tusculanae Disputationes

quis enim potest, in quo libido cupiditasve sit, non libidinosus et cupidus esse? in quo ira, non iracundus? in quo angor, non anxius? in quo timor, non timidus? libidinosum igitur et iracundum et anxium et timidum censemus esse sapientem? de cuius excellentia[*](excelentia R1V1 ) multa quidem dici quamvis fuse[*](fuse om. V possunt B1 e corr. s possit X) lateque possunt,

Sed quoniam suspicor te non tam de sapiente quam de te ipso quaerere—illum enim putas omni perturbatione esse liberum, te vis—, videamus, quanta sint[*](sint V3 s sit X) quae a [*](a B2M2 s om. X) philosophia remedia morbis animorum adhibeantur. est enim quaedam medicina certe, nec tam fuit hominum generi infensa atque inimica natura, ut corporibus tot res salutaris, animis nullam[*](nulla GKR nullas V sed s fort. postea additum nullam s ) invenerit; de quibus hoc etiam est[*](est om. R1 ) merita melius, quod corporum adiumenta adhibentur extrinsecus, animorum salus inclusa in is ipsis est. sed quo maior est in eis praestantia et divinior, eo maiore indigent[*](indigent s indiget X) diligentia. itaque bene adhibita ratio cernit, quid[*](quod K1 ) optumum sit, neglecta[*](neclecta hic X) multis implicatur[*](implicabitur K (def. Ro b b. p. 100 ft. recte)) erroribus.

ad te[*](at V1 ) igitur mihi iam convertenda omnis

Earum[*](eorum s earum X) igitur perturbationum, quas exposui, variae sunt curationes. nam neque omnis aegritudo una ratione sedatur[*](sadatur V) (alia est enim lugenti, alia miseranti aut invidenti adhibenda[*](adhibenda add. G2 ) medicina); est etiam in omnibus quattuor perturbationibus illa distinctio, utrum ad universam perturbationem, quae est aspernatio rationis aut[*](aut V) adpetitus vehementior, an ad singulas, ut ad metum lubidinem[*](libid. K1V) reliquas[*](reliquas V1 (que add. 3) reliquias GKR) melius adhibeatur oratio, et utrum illudne non videatur aegre ferundum, ex quo suscepta sit aegritudo, an omnium rerum tollenda[*](tollenda s toleranda X) omnino[*](omni V1 ) aegritudo, ut, si quis aegre ferat se pauperem esse, idne disputes, paupertatem malum non esse, an hominem aegre ferre nihil oportere. nimirum hoc melius, ne, si[*](si add. Kc ) forte de paupertate non persuaseris, sit aegritudini concedendum; aegritudine autem sublata propriis rationibus, quibus heri usi sumus, quodam modo etiam paupertatis malum tollitur.

sed omnis eius modi perturbatio animi[*](animi enim V1 ) placatione abluatur illa quidem, cum doceas nec[*](nec sV3 et X) bonum illud esse, ex quo laetitia aut[*](aut V et G1 ) libido oriatur, nec malum, ex quo aut metus aut aegritudo; verum tamen haec est certa et propria sanatio, si doceas ipsas perturbationes per se esse vitiosas nec habere quicquam aut naturale aut necessarium, ut[*](ut aut R1V) ipsam[*](ipsa GRV1 ) aegritudinem leniri videmus, cum obicimus[*](obicibus GKR) maerentibus imbecillitatem[*](inbecilitatem G) animi ecfeminati, cumque eorum gravitatem constantiamque[*](gravitate constantiaque GRV1 ) laudamus, qui non turbulente humana patiantur. quod quidem solet eis etiam accidere, qui

quaedam autem sunt aegritudines, quas levare illa[*](ulla Vrec ) medicina nullo modo possit, ut, si quis aegre ferat nihil in se esse virtutis, nihil animi, nihil officii, nihil honestatis, propter mala is[*](is ex si G2 agatur G1 ) quidem angatur, sed alia quaedam sit ad eum admovenda curatio, et talis quidem, quae possit esse omnium etiam de ceteris rebus discrepantium philosophorum. inter omnis enim convenire oportet commotiones animorum a recta ratione aversas esse vitiosas,[*](vitiosas om. V3 ) ut, etiamsi vel mala sint illa, quae[*](quaeex quem V3 ) metum aegritudinemve, vel[*](vel ...17 vel Bentl. nec ... nec) bona, quae cupiditatem laetitiamve moveant, tamen sit vitiosa ipsa commotio. constantem enim quendam volumus, sedatum, gravem, humana omnia spernentem[*](spernentem Anon. ap. Lb. ) illum esse, quem[*](prementem (praem. GKH)X (vix Cice- ronianum, licet Sen. de ira 3, 6, 1 dicat: animus quietus semper, omnia infra se premens cf. Tusc. p. 405, 20 omnia subter se habet) praemeditantem Se. ) magnanimum et fortem virum[*](virum add. G 3 ) dicimus. talis autem nec maerens nec timens nec cupiens nec gestiens esse quisquam potest. eorum enim haec sunt, qui eventus[*](quae ventus G1 (corr. 1) V1 (corr. 3)) humanos superiores quam suos animos esse ducunt.[*](ducunt s di- cunt X)

Quare omnium philosophorum, ut[*](aut V (exp. 3)) ante dixi, una[*](St. fr. 3, 488 cf. 474) ratio est medendi, ut nihil, quale sit illud quod perturbet animum, sed de ipsa sit[*](sit add.G2 ) perturbatione dicendum. itaque primum in ipsa cupiditate, cum id solum agitur ut ea tollatur, non est quaerendum, bonum illud necne sit quod lubidinem[*](lib. H (bis) K1 priore loco ) moveat, sed lubido ipsa tollenda est, ut, sive,[*](sive ex sine V3 ) quod honestum est, id sit summum bonum sive voluptas sive horum utrumque coniunctum sive tria illa genera bonorum, tamen, etiamsi[*](etiamsi si H virtus KRH) virtutis ipsius vehementior adpetitus sit, eadem sit[*](sit add. G1 ) omnibus ad deterrendum adhibenda oratio. continet autem omnem sedationem animi humana in conspectu posita natura; quae quo facilius expressa cernatur, explicanda est oratione communis condicio lexque vitae.[*](constantem ... 393, 15 vitae H)

itaque non sine causa, cum Orestem fabulam doceret[*](doceret s Prisc. diceret X) Euripides,[*](non ... 16 Euripides Prisc. GL. 2, 246, 2 ) primos tris versus revocasse dicitur Socrates:

1. Neque ta/m terribilis u/lla fando ora/tio[*](oratio s (e0/pos) ratio X Prisc. ) est,
2. Nec fo/rs[*](fors X (sor G1 fors G2) Prisc. (audacter dictum pro eo quod fors fert, ut saepe fortuna; sed vix spernendum cf. Forsdeus Att. 4, 10 forte-divinitus Liv. 1, 4, Ov. trist. 5, 3, 13, Vell. 2, 66 al.) sors vulgo (pa/qos Eur.)) nec ira cae/litum invectu/m[*](invectum edd. inventum X invictum Prisc. ) malum,
3. Quod no/n[*](non add. G2 ) natura huma/na patiendo e/cferat.[*](neque ... 20 ferat Prisc. GL.3, 426, 7 )

Sed aegritudini, de qua satis est disputatum, finitimus est metus, de quo pauca dicenda sunt. est enim metus, ut[*](ut V1 ) aegritudo praesentis, sic ille[*](illi X corr. V3 s ) futuri mali. itaque non nulli aegritudinis partem quandam metum esse dicebant, alii autem metum praemolestiam[*](praemolestia X corr. Vrec s ) appellabant, quod esset[*](esset Bentl. est) quasi dux consequentis molestiae. quibus igitur rationibus instantia feruntur, eisdem contemnuntur sequentia. nam videndum est in utrisque, ne quid humile summissum molle ecfeminatum fractum abiectumque faciamus.[*](sed... 13 faciamus H) sed quamquam de ipsius metus inconstantia inbecillitate levitate dicendum est, tamen multum prodest ea, quae metuuntur, ipsa contemnere. itaque sive casu[*](casu causa V) accidit sive consilio, percommode factum est, quod eis de rebus quae maxime metuuntur, de morte et de dolore, primo et proxumo die disputatum[*](disputandum K) est. quae si probata sunt,[*](disputata sunt G (-a sunt e corr.)) metu magna ex parte liberati sumus.

Ac de malorum opinione hactenus;

videamus nunc de bonorum, id est de laetitia et de cupiditate. mihi quidem in tota ratione ea, quae[*](eaque KR) pertinet[*](pertinet s pertinent X) ad animi perturbationem, una res videtur causam continere, omnis eas esse in nostra potestate, omnis iudicio susceptas, omnis voluntarias. hic igitur error est eripiendus, haec detrahenda opinio[*](haec detrahenda opinio ne consererent Gr) atque ut in malis opinatis tolerabilia,[*](tollerabilia X (corr. Rc?)) sic in bonis sedatiora sunt efficienda ea quae magna

atque erat facile sequentem eam rationem, quae maxume[*](maxime VK1 (-mae)) probatur[*](probatur -obatur in r. Vc ) de bonis et malis, negare umquam laetitia adfici posse insipientem, quod nihil umquam haberet boni; sed loquimur nunc more communi. sint[*](sunt V) sane ista bona, quae putantur, honores[*](honore K1 ) divitiae voluptates cetera, tamen in eis ipsis potiundis[*](potiundus G1 ) exultans gestiensque laetitia turpis est, ut, si ridere concessum sit, vituperetur tamen cachinnatio. eodem enim vitio est ecfusio animi in laetitia quo in dolore contractio, eademque levitate cupiditas est in appetendo qua laetitia in fruendo, et ut nimis adflicti[*](adflicti s adflictio X) molestia, sic nimis[*](nimis s animis X (animi V3) dicantur V) elati laetitia iure iudicantur leves; et, cum invidere aegritudinis sit, malis autem alienis voluptatem capere laetitiae, utrumque immanitate et feritate quadam proponenda castigari solet; atque ut cavere[*](cavere Dav. e p. 367, 26 confidere s Non. (interpolatum ex p. 324, 1 sqq.) providere Tr. ) decet, timere non decet,[*](atque ... 22 timere non decet Non. 444, 7 ) sic gaudere decet, laetari non decet, quoniam docendi causa a gaudio laetitiam distinguimus;

illud iam supra[*](supra cf. p. 368, 2 ) diximus, contractionem[*](contractione X corr. V3 s ) animi recte fieri numquam posse, elationem posse. aliter enim Naevianus ille gaudet Hector:[*](Hect. profic. 15) [*](haector GK hoctor V(e2))

1. Lae/tus sum lauda/ri me abs te, pa/ter, a laudato/ viro,

1. Le/na deleni/ta argento[*](argento ex -tum V) nu/tum observabi/t meum,
2. Qui/d velim, quid stu/deam. adveniens di/gito impellam ia/nuam,[*](genuam K)
3. Fo/res patebunt. de i/nproviso Chry/sis ubi me aspe/xerit,
4. A/lacris ob via/m mihi veniet co/mplexum exopta/ns meum,
5. Mi/hi se dedet.[*](se dedit K sedet V)

1. Fo/rtunam ipsam antei/bo fortuni/s meis.

haec laetitia quam turpis sit, satis est diligenter attendentem penitus videre.

Et ut turpes sunt, qui ecferunt[*](haec 13 effe om. V 1, add. Vrec in mg., runt se eadem m. in r. ) se laetitia tum cum[*](hecferunt K haec ferunt G quiefferunt R (i et ef m. rec.)) fruuntur Veneriis voluptatibus, sic flagitiosi,[*](quiaesinflammato K1 inflamato GRV) qui eas inflammato animo concupiscunt. totus vero iste, qui volgo appellatur[*](appellantur V1 ) amor—nec[*](nec ex ne Vc ) hercule invenio, quo nomine alio possit appellari—, tantae levitatis est, ut nihil videam quod putem conferendum. quem Caecilius[*](fr. 259)

deum qui non summum putet, aut stultum aut rerum esse imperitum

1. Cui[*](cui Ciceroni trib. Mue. cuii Ribb. ) i/n manu sit, quem e/sse demente/m[*](demente GRV1 ) velit,
2. Quem sa/pere, quem sana/ri,[*](sanari Man. insanare K1 insanire GRVKc ) quem in morbum i/nici,
3. ---
4. Quem co/ntra amari, quem e/xpeti, quem arce/ssier.[*](hunc fere versum excidisse statuit Bentl.: quem odio esse, quem contemni, quem excludi foras arces sier Bentl. arcessiri (arcesciri V1)X)

rem[*](amore X (in K s in fine eras.)) flagitii et levitatis auctorem in concilio deorum

1. Tu/ me amoris[*](tumamoris K tum ea moris R) ma/gis quam honoris se/rvavisti[*](servavisti Crat. servasti) gra/tia.[*](Ennius Med. exul 278)

coniugem

illum, Amor quem dederat, qui plus pollet potiorque est[*](est G (exp. 1 est ss. 2)) patre.

Sed poëtas ludere sinamus, quorum fabulis in hoc flagitio versari ipsum videmus Iovem: ad[*](at G1 ) magistros virtutis philosophos veniamus, qui amorem[*](quimorem quā orem K1 -i amorem in r. G2 ) negant stupri esse[*](St. fr. 3, 653 Epic. 483) et in eo litigant cum Epicuro non multum, ut opinio mea fert, mentiente. quis est enim iste[*](ista K1 ) amor amicitiae? cur neque deformem adulescentem quisquam amat neque formosum senem? mihi quidem haec in Graecorum gymnasiis nata consuetudo videtur, in quibus isti liberi et concessi sunt amores. bene ergo Ennius:[*](Ennius sc. 395)

1. Fla/giti[*](flagitii X cives G(?)Rrec ) princi/pium est nudare i/nter civis co/rpora.

atque, ut muliebris amores omittam, quibus maiorem licentiam natura concessit, quis aut de Ganymedi[*](ganumedi K nymedi G1 ganymedis Vrec ) raptu dubitat, quid poëtae velint, aut non intellegit, quid apud Euripidem et loquatur et cupiat[*](Eurip. Chrysippo p. 632 N.) Laius? quid denique homines doctissimi et summi poë- tae de se ipsis et carminibus edunt[*](edunt Lb. edant cf. praef. ) et cantibus? fortis vir in sua re p. cognitus quae de iuvenum amore scribit Alcaeus! nam Anacreontis quidem tota poësis est amatoria. maxume vero omnium flagrasse amore Reginum

Stoici vero et sapientem amaturum esse[*](St. fr. 3, 652) dicunt et amorem ipsum

conatum amicitiae faciendae ex pulchritudinis specie

si quidem sit quisquam[*](Turpil. 115) deus, cui[*](cuii Ribb. ad V) ego sim curae

at id erat deis[*](dehis X (deis V)) omnibus curandum, quem ad modum hic frueretur voluptate amatoria!

heu me infelicem!

sanusne es,[*](sanun es Wo. ) qui temere lamentare?

1. Te,[*](te s et X) Apo/llo sancte, fe/r opem, teque, amni/potens[*](tequea omnipotens GR tequeaomnipotens K te- queomnipotens V amnipotens Wölfflin ap. Ribb. omnip. vulgo )
Neptune, i/nvoco,
2. Vosque a/deo, Venti!

nam quid[*](quid add. Kc ) ego te appellem, Venus?

—sic igitur adfecto haec adhibenda curatio est, ut et illud quod cupiat ostendatur[*](ostendat s ostendatur Dav. ostendas Bouhier ) quam leve, quam contemnendum, quam nihili[*](nihil V) sit omnino, quam facile vel aliunde[*](vel aliunde bis K1 velaliende G (i in r. et u?)) vel alio modo perfici vel omnino neglegi

etiam novo quidam amore veterem amorem[*](Hier. epist. 125, 14) tamquam clavo[*](clavo clava V) clavum eiciendum putant; maxume autem admonendus[*](idmonendus V3 ) est, quantus sit furor amoris.[*](add. Bai.) omnibus enim ex animi perturbationibus est profecto nulla vehementior, ut, si iam ipsa illa accusare[*](accuss. K) nolis, stupra dico et corruptelas et adulteria, incesta denique, quorum omnium accusabilis[*](accuss. K) est turpitudo,—sed ut haec omittas,[*](omittas ex comitas V3 ) perturbatio ipsa mentis in amore foeda per se est.

nam ut illa praeteream, quae sunt furoris,[*](futuris K1 furoris ) haec ipsa per sese[*](sese V (exp. 3)) quam habent levitatem, quae videntur esse mediocria,

1. Iniu/riae[*](Ter. Eun. 59–63)
2. Suspi/ciones i/nimicitiae[*](induciae RV) indu/tiae
3. Bellu/m pax rursum! ince/rta haec si tu[*](si tu s sit ut X (prius t exp. V3)) po/stules
4. Ratio/ne certa fa/cere, nihilo plu/s[*](plus add. G2 ) agas,
5. Quam si/ des operam, ut cu/m ratione insa/nias.

Ira vero, quae[*](quae-ae in r. V2 ) quam diu perturbat animum, dubitationem insaniae non habet, cuius inpulsu[*](imp. KR) existit etiam inter fratres tale iurgium: