Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

Ergo hic,[*](hic his K1 ) quisquis est, qui moderatione et constantia quietus animo est sibique ipse placatus, ut nec tabescat molestiis nec frangatur timore[*](timore add. G1 ) nec sitienter quid expetens[*](expectens X (c del. K1 ut in v. 3 V expetens Gr.)) ardeat[*](ardet X ardeat V3 s ) desiderio nec alacritate futtili[*](futtuli X (futili V3)) gestiens deliquescat, is est sapiens quem quaerimus, is est beatus, cui nihil humanarum rerum aut intolerabile ad demittendum animum aut nimis laetabile ad ecferendum[*](ferendum X effer. V3 s ) videri potest. quid enim videatur ei magnum in rebus humanis, cui aeternitas omnis totiusque mundi nota sit magnitudo?[*](is ergo sapiens... 23 magnitudo H) nam[*](nam a in r. Vc num Bentl. ) quid aut in studiis humanis aut in tam exigua brevitate vitae magnum sapienti videri potest, qui semper animo[*](animos X (corr. RVrec)) sic

p.380

excubat, ut ei nihil inprovisum accidere possit, nihil inopinatum, nihil omnino novum?

atque idem[*](eidem GRV1 ) ita acrem in omnis partis aciem intendit, ut semper videat sedem sibi ac locum sine molestia atque angore vivendi, ut, quemcumque casum fortuna invexerit, hunc apte et quiete ferat. quod qui faciet, non aegritudine solum vacabit, sed etiam perturbationibus reliquis omnibus. his autem vacuus animus perfecte atque absolute[*](obsolute K1R) beatos[*](adhibeant V (-ant in r. c)) efficit, idemque concitatus et abstractus ab integra certaque ratione non constantiam solum amittit, verum etiam sanitatem.

Quocirca mollis et enervata putanda est Peripateticorum ratio et oratio, qui perturbari animos necesse dicunt esse, sed adhibent modum quendam, quem ultra progredi non oporteat.

modum tu adhibes vitio? an vitium nullum est non parere rationi? an ratio parum praecipit nec bonum illud esse, quod aut cupias ardenter aut[*](aut BsV3 ut X) adeptus ecferas te insolenter, nec porro malum, quo aut oppressus iaceas aut,[*](iaceas aut aut in r. V1 ) ne opprimare, mente vix constes? eaque omnia aut nimis tristia[*](tristitia V1 ) aut nimis laeta errore fieri, qui si[*](si del. Mue. ad Seyfferti Lael. p. 253. an si = sc. error secl.? ) error stultis extenuetur die, ut, cum res eadem maneat, aliter ferant[*](maneat ... ferant s maneant... ferat X (eaedem maneant Ms) cf. p. 345, 2 ) inveterata aliter recentia, sapientis ne attingat quidem omnino?

Etenim quis erit tandem modus iste? quaeramus enim modum aegritudinis, in qua[*](quo VB opere X) operae plurimum ponitur. aegre tulisse P. Rupilium[*](P. Rupilium Man. ex Fastis Cap. cf. Lael. 73 ) fratris repulsam[*](prutilium X (p exp. in RV, primum u in r. in V)) consulatus scriptum apud Fannium est. sed[*](fr. 6 (p. 88 P.)) tamen transisse videtur modum, quippe qui ob eam causam a vita recesserit; moderatius[*](moderatus G1V1 ) igitur ferre debuit. quid, si, cum id ferret modice, mors liberorum accessisset?

p.381

nata esset aegritudo nova, sed ea modica.[*](dist. Se.)

magna tamen facta esset accessio. quid, si deinde dolores graves corporis, si bonorum amissio, si caecitas, si exilium? si pro singulis malis aegritudines accederent, summa ea fieret, quae non sustineretur.[*](sustineretur eretur in r. Vc )

Qui modum igitur vitio quaerit, similiter facit, ut si posse putet eum qui se e Leucata praecipitaverit sustinere se, cum velit. ut enim id non potest, sic animus perturbatus et incitatus nec cohibere[*](neccoloco K) se potest nec, quo loco[*](neqoloco G1 necquiloco R1 (corr. 2)) vult, insistere. omninoque, quae crescentia[*](omnino quaeque cr. X (quaequae K) pernitiosa GRV) perniciosa sunt, eadem sunt vitiosa nascentia;

aegritudo autem ceteraeque perturbationes amplificatae certe pestiferae sunt: igitur[*](pestiferunt ig. K1 ) etiam susceptae continuo in magna pestis parte versantur. etenim ipsae[*](ipse GV) se impellunt, ubi semel a ratione discessum est, ipsaque sibi imbecillitas[*](inb. G) indulget in altumque provehitur imprudens nec reperit[*](repperit X) locum consistendi. quam ob rem nihil interest, utrum moderatas perturbationes adprobent an moderatam iniustitiam, moderatam ignaviam, moderatam intemperantiam; qui enim vitiis modum apponit, is partem suscipit vitiorum; quod cum ipsum per se odiosum est, tum eo molestius, quia sunt in lubrico incitataque semel proclivi labuntur sustinerique[*](sustineri quae X (que V)) nullo modo possunt.

Quid, quod idem Peripatetici perturbationes istas, quas nos[*](nos Vc s non X) extirpandas putamus, non modo naturalis esse dicunt, sed etiam utiliter a natura datas?

quorum est talis oratio: primum multis verbis iracundiam laudant, cotem fortitudinis esse dicunt, multoque et[*](imit. Lact. inst. 6, 14) in hostem et in inprobum[*](et inprobum V (im ss. 2) et inprobum GK (imp.) R (imp.)) civem vehementioris[*](vehementiores V (e ex i2)) iratorum

p.382

impetus esse, levis autem ratiunculas eorum, qui ita cogitarent:

proelium rectum est hoc fieri, convenit dimicare[*](demicare K1 ) pro legibus, pro libertate, pro patria;

haec nullam habent[*](habentPeripateticorum argumentatio- nem recta oratione C. referre pergit ut mox v. 13) vim, nisi ira excanduit fortitudo.[*](noctu eqs. (cf. p. 447, 26 fin. 3, 62. 64 al.)) nec vero de bellatoribus solum disputant: imperia severiora nulla esse putant sine aliqua acerbitate iracundiae; oratorem denique non modo accusantem, sed ne defendentem quidem probant sine aculeis iracundiae, quae etiamsi non adsit, tamen verbis atque motu simulandam arbitrantur, ut auditoris iram oratoris incendat actio. virum denique videri negant qui irasci nesciet,[*](nesciet W (nesciat edd. plur.) o(/stis ou)de/pote o0rgisqh/setai, tou=ton ou)d' a)/ndra dokei=n ei/(nai/ fasin Cf. o( sofo\s o)rgisqh/setai, amaturum esse p. 398, 5 vincetur 427, 28 al. Hor. ars 35 ) eamque, quam lenitatem nos dicimus, vitioso lentitudinis[*](vitiosolitudinis K) nomine[*](nomine in mg. G1 ) appellant.[*](eamque ... 13 appellant Non. 134, 4 )

Nec vero[*](nevero G1 ) solum hanc libidinem laudant—est enim ira, ut modo[*](modo cf. p. 371, 7 321, 18 Lact. ira 17, 20 ) definivi, ulciscendi libido—, sed ipsum illud genus vel[*](alt. vel om. KR) libidinis vel cupiditatis ad summam utilitatem esse dicunt a natura datum; nihil enim quemquam nisi quod lubeat praeclare facere posse. noctu[*](sqq. Val. Max. 8, 14 ext. 1) ambulabat in publico Themistocles, quod somnum capere non posset,[*](posset: indicatur non externa ambulandi causa, sed ratio qua adductus adulescens inquietus consilium ambulandi ceperit (cum pro quod Sey.)) quaerentibusque respondebat Miltiadis[*](militiadis (alt. i del. V3) trophaeis GR(corr. R1)V militia adstropheis K (tropea miliciadis Val. Max.)) tropaeis se e somno suscitari.[*](suscitare X corr. Vrec s ) cui non sunt auditae Demosthenis[*](demostenis X dolore GR1V1 ) vigiliae? qui dolere se aiebat,[*](agebat K) si quando opificum antelucana victus esset industria. philosophiae denique ipsius principes numquam in suis studiis tantos progressus sine flagranti cupiditate facere potuissent.

p.383

ultimas terras lustrasse Pythagoran Democritum Platonem accepimus. ubi enim quicquid[*](quiquid G1 ) esset[*](esse G1K) quod disci[*](dici GR1V1 (corr. R1V1)) posset, eo veniendum iudicaverunt. num[*](num nam R1 ) putamus haec fieri sine summo cupiditatis ardore potuisse?

Ipsam aegritudinem, quam nos ut taetram et inmanem beluam fugiendam[*](fugienda X (-ā Vc)) diximus,[*](diximus p. 330, 10 ) non sine magna utilitate a natura dicunt constitutam, ut homines[*](homines s omnes X castigationes V1 ) castigationibus reprehensionibus ignominiis adfici se[*](adfici se adficisse X (corr. V3)) in delicto dolerent. impunitas enim peccatorum data videtur eis qui ignominiam et infamiam ferunt sine dolore; morderi est melius conscientia. ex quo est illud e vita ductum[*](evicta d. V Afr. fr.409 ) ab Afranio: nam cum dissolutus filius:

heu me miserum![*](eume K)

tum severus pater:

dum modo doleat aliquid, doleat quidlubet.

Reliquas quoque partis aegritudinis utilis esse dicunt, misericordiam ad opem ferendam et calamitates[*](calamitates post indignorum rep. X del. V3 ) hominum indignorum sublevandas; ipsum illud aemulari obtrectare non esse inutile, cum aut se non idem videat consecutum, quod alium, aut alium idem, quod se; metum vero si qui[*](quis GVrec ) sustulisset, omnem vitae diligentiam sublatam fore, quae summa esset in eis[*](esse K) qui leges, qui magistratus,[*](qui leges qui magistratus in r. Vc ) qui paupertatem, qui ignominiam, qui mortem, qui dolorem timerent.[*](tenerent K) Haec tamen ita disputant, ut resecanda esse fateantur, evelli penitus dicant nec posse nec opus esse et in omnibus fere rebus mediocritatem esse optumam existiment.[*](existimant s ) quae cum exponunt, nihilne tibi videntur an aliquid dicere?

Mihi vero dicere aliquid, itaque expecto, quid ad ista.[*](ista (eras. m) K)

Reperiam fortasse, sed illud ante:

videsne, quanta fuerit apud Academicos verecundia? plane enim dicunt,

p.384

quod ad rem pertineat: Peripateticis[*](Peripateticishaec igitur continent quae Academici (qui verecunde nihil ipsi adfirmant) dicunt Ciceroque ipse ut Aca- demicus amplectitur (cf. p. 364, 4)) respondetur a Stoicis; digladientur illi per me licet, cui nihil est necesse nisi, ubi sit illud, quod veri simillimum videatur, anquirere. quid est igitur quod occurrat in hac quaestione, e quo[*](e quo B2 s aequa X (e qua Vrec)) possit attingi aliquid veri simile, quo longius mens humana progredi non potest? definitio perturbationis, qua[*](quae KV1 Zeno fr. 205 ) recte Zenonem usum puto. ita enim definit, ut perturbatio sit aversa a [*](a GrBs om. X) ratione contra naturam animi commotio, vel brevius, ut perturbatio sit adpetitus vehementior, vehementior[*](vehementior semel in X) autem intellegatur is qui procul absit a naturae constantia.

quid ad has definitiones possim[*](possint 'Bern. 1' Bentl. sed (ut p. 387, 20 sqq.) C. ipse definitiones excutit; cf. v. 2–4 et p. 389, 25; 410, 3 ) dicere? atque[*](atque Tregder atqui) haec pleraque sunt prudenter acuteque disserentium, illa quidem ex rhetorum pompa:

ardores animorum cotesque virtutum.

an vero vir fortis, nisi stomachari coepit, non potest fortis esse? gladiatorium id quidem.[*](id quidem ex idem K1 ) quamquam in eis ipsis videmus saepe constantiam:

conlocuntur,[*](versus ign. conloquuntur G(?)) congrediuntur, quaerunt[*](quaerunt Schlen- ger, Phil. 12, 288 quaeruntur GVR1 (a del. 1) queruntur K) aliquid, postulant,

ut magis placati quam irati esse videantur, sed in illo genere sit sane Pacideianus[*](pacidianus X (plac. V)) aliquis hoc animo, ut narrat[*](Lucil. 153) Lucilius:

Occidam illum equidem et vincam, si id quaeritis
inquit,
Verum illud credo fore: in os prius accipiam ipse
Quam gladium in stomacho furi[*](furi Ti. suria GRV sura K (def. Ro b b. p. 100) furia Marx spurci Sey. ) ac pulmonibus sisto.[*](pulmonibus isto VG1 )
p.385
Odi hominem, iratus pugno, nec longius quicquam
Nobis,[*](nobis s vobis X (ubis R1?)) quam dextrae gladium dum accommodet[*](accomodet V (prius o in r. c)) alter;
Usque adeo studio atque odio illius ecferor[*](hęc feror Kc ) ira;

at[*](at sVrec ac) sine hac[*](hac ac G) gladiatoria iracundia videmus progredientem apud Homerum Aiacem multa cum hilaritate,[*](H 211 7.) cum depugnaturus esset cum Hectore;

cuius, ut arma sumpsit, ingressio laetitiam attulit[*](attollit K) sociis, terrorem autem[*](autem add. G 2 ) hostibus, ut ipsum Hectorem,[*](haect. KV (6 G)) quem ad modum est apud Homerum, toto pectore trementem provocasse ad pugnam paeniteret. atque[*](atque V) hi conlocuti inter se, prius quam manum consererent, leniter et quiete nihil ne in ipsa quidem pugna iracunde rabioseve fecerunt. ego ne Torquatum quidem illum, qui hoc cognomen[*](cognomen e corr. VrecBs cognovit nomen X) invenit, iratum existimo Gallo torquem detraxisse, nec Marcellum apud Clastidium ideo fortem fuisse, quia fuerit iratus.

de Africano quidem, quia notior est nobis propter recentem memoriam, vel iurare possum non illum iracundia tum inflammatum fuisse, cum in acie M. Alliennium[*](aciem alliennium KRG (ex ali-1) acie malliennium V) Paelignum[*](pelignum KV e corr. ) scuto protexerit gladiumque hosti in pectus infixerit. de L. Bruto fortasse dubitarim, an propter infinitum odium tyranni ecfrenatius[*](effren. K1 (hecfren.c) efren. V1 ) in Arruntem[*](arrunte X) invaserit; video enim utrumque comminus[*](comminus eqs. Ennii verba latere susp. Mue. adhuc G1 ) ictu cecidisse contrario. quid igitur huc adhibetis iram? an fortitudo, nisi insanire coepit, impetus suos non habet? quid? Herculem, quem in caelum ista ipsa, quam vos iracundiam esse vultis, sustulit fortitudo, iratumne[*](ratumne X corr. V3 s ) censes conflixisse cum Erymanthio[*](erymathio X (erim. V) corr. R2 )

p.386

apro aut[*](aut ut R1 (corr. c?) K) leone Nemeaeo?[*](nemaeo X) an etiam Theseus Marathonii tauri[*](marathonii auri GV1 (corr. c) marathonii auri R1 marathoniit auri K) cornua conprehendit[*](comp. KR) iratus? vide ne fortitudo minime sit rabiosa sitque iracundia tota levitatis.

Neque enim est ulla fortitudo, quae rationis est expers.

contemnendae res humanae sunt,[*](sunt B sint X) neglegenda mors est, patibiles et dolores et labores putandi

— haec[*]('contemnendae... 7 putandi' — haec dist. Po. (cf. p. 307, 23)) cum constituta sunt iudicio atque sententia, tum est robusta illa et stabilis fortitudo, nisi forte, quae vehementer acriter animose fiunt, iracunde fieri suspicamur. mihi ne[*](mihi ne B minime X (minime V)) Scipio quidem ille pontufex maxumus, qui hoc Stoicorum[*](stoicicorum GV) verum esse declaravit, numquam privatum esse sapientem, iratus videtur fuisse Ti.[*](Tiex tam Kc ) Graccho[*](gracho X) tum, cum consulem languentem reliquit atque ipse privatus, ut si consul[*](consulĕet K (ĕc)) esset, qui rem publicam salvam[*](salvam s salva X) esse vellent,[*](vellent We. vellet hęc quid VKc ) se sequi iussit.

nescio, ecquid ipsi nos fortiter in re p. fecerimus: si quid fecimus, certe irati non fecimus. an est quicquam similius insaniae[*](insaniae s insania X) quam ira? quam bene Ennius

initium

dixit[*](Enn. fr. inc. 18)

insaniae.

color, vox, oculi, spiritus, inpotentia dictorum ac factorum quam partem habent sanitatis? quid Achille Homerico foedius, quid Agamemnone in iurgio? nam Aiacem quidem ira ad furorem mortemque perduxit. non igitur desiderat fortitudo advocatam iracundiam; satis est instructa parata armata per sese. nam isto quidem modo[*](isto modo quidem s corr. We. ) licet dicere utilem vinulentiam ad fortitudinem, utilem[*](vinul.... 27 utilem om. V) etiam dementiam, quod et insani

p.387

et ebrii multa faciunt saepe vehementius. semper Aiax fortis, fortissimus tamen in furore; nam[*](Trag. inc. 64) [*](nam poetae tribuunt alii )

Fa/cinus fecit ma/ximum, cum Da/nais inclina/ntibus
Summa/m rem perfeci/t[*](perfecit s perficit X) manu.[*](manu Bentl. manus s manu sua restituit proelium Insaniens G. Hermann op. 7, 382 sed cf. Plasberg, Festschr. f. Vahlen 224, qui recte proel. r. ins. Ciceroni, non poetae tribuisse vid. )

proelium restituit insaniens:

dicamus igitur utilem insaniam?[*](insaniem KR) Tracta definitiones fortitudinis: intelleges eam stomacho non egere. fortitudo est igitur

adfectio[*](Sphaerus St. fr. 1, 628 cf. Chrys. 3, 285) animi legi summae[*](legissumme K (summe V) optemp. G) in perpetiendis rebus obtemperans

vel

conservatio stabilis iudicii in eis[*](in eis ex meis Vc ) rebus quae formidolosae videntur subeundis et repellendis

vel

scientia rerum formidolosarum contrariarumque[*](contrariarumquealt. a ex u eff. rumque in r. scr. Vc ) aut[*](aut et Hei. perferendarum aut s (sed omnino neglegenda est ou)de/tera vel a)dia/fora cf. fin. 4, 71)) omnino neglegendarum conservans[*](conservens V1 ) earum rerum stabile iudicium

vel brevius, ut Chrysippus[*](chris. V) (nam superiores definitiones erant Sphaeri,[*](spheri X) hominis in primis bene definientis, ut putant Stoici; sunt enim omnino omnes fere similes, sed declarant communis notiones alia magis alia)—quo modo igitur Chrysippus?[*](chris. V)

fortitudo est

inquit

scientia rerum perferendarum vel adfectio animi in patiendo ac perferendo summae legi parens sine timore.

quamvis licet insectemur istos, ut Carneades solebat, metuo ne soli[*](soli add. Kc ) philosophi sint. quae[*](quae ex qui K1 ) enim istarum definitionum non aperit notionem nostram, quam habemus omnes de fortitudine tectam atque involutam? qua aperta quis est qui aut bellatori aut imperatori aut oratori quaerat aliquid neque eos existumet sine rabie quicquam fortiter facere posse?

Quid? Stoici, qui omnes insipientes insanos

p.388

esse dicunt, nonne ista conligunt?[*](colligunt G1 (corr. 1) KcVrec (ex colig.)) remove perturbationes maxumeque[*](maxumequae G1RV1 videbantur K) iracundiam: iam videbuntur monstra[*](mostra R1 nostra G) dicere. nunc autem ita[*](ita add. Kc ) disserunt, sic se dicere omnes stultos insanire, ut male olere omne caenum.[*](St. fr. 3, 665 cf. Aug. soliloq. 1, 11, 19)

at non semper.

commove: senties. sic iracundus non semper iratus est; lacesse: iam videbis furentem. Quid? ista bellatrix iracundia, cum domum rediit, qualis est cum uxore, cum liberis, cum familia? an tum quoque est utilis? est igitur aliquid quod[*](quod add. V1 ) perturbata mens melius possit facere quam constans? an quisquam potest sine perturbatione mentis irasci? bene igitur nostri, cum omnia essent in moribus[*](moribus Vc s morbus GR1V1 morbis KR e corr. ) vitia, quod nullum erat iracundia foedius, iracundos solos[*](solus V1 ) morosos nominaverunt.

Oratorem vero irasci minime decet, simulare non dedecet.[*](simulare n. dedecet om. V) [*](decet X) an tibi irasci tum videmur, cum quid in causis acrius et vehementius dicimus? quid? cum iam rebus transactis et praeteritis orationes scribimus, num irati scribimus?

ecquis[*](ecquis s etquis X) hoc animadvertit?[*](Accius Atr. 233) [*](animadvortet de orat. 3, 217 M (animum advertit L), quod hic quoque fort. restituendum ) vincite!

—num aut egisse umquam iratum Aesopum aut scripsisse existimas[*](existimamus KR) iratum Accium? aguntur ista praeclare, et ab oratore quidem melius, si modo est orator,[*](est orator melius G1 ) quam ab ullo histrione,[*](istrione X (str. G1)) sed aguntur leniter et mente tranquilla.

Libidinem vero laudare cuius est libidinis?[*](lubid. GRKc ) Themistoclem mihi et Demosthenen[*](demostenen X proferri G1 ) profertis, additis Pythagoran Democritum Platonem. quid? vos studia libidinem[*](libidine GK) vocatis? quae vel optimarum rerum, ut ea

p.389

sunt quae profertis, sedata tamen et[*](et add. G2 ) tranquilla esse debent. Iam aegritudinem laudare, unam rem maxime detestabilem, quorum est tandem philosophorum? at[*](ad KR) commode dixit Afranius:

dum modo doleat aliquid,[*](fr. 409 cf. p. 383, 13) doleat[*](doleat lateat G1 ) quidlibet.[*](quidlibet hic X)

dixit enim de adulescente perdito ac dissoluto, nos autem de constanti viro ac sapienti[*](sapienti ex -e V1 ) quaerimus. et quidem ipsam illam iram centurio habeat aut signifer vel ceteri, de quibus dici non necesse est, ne rhetorum aperiamus mysteria. utile est enim uti motu[*](utinmotu K1 ) animi, qui uti ratione non potest. nos autem, ut testificor saepe, de sapiente quaerimus.[*](quoque (item post Afranii versum))

At etiam[*](etiam enim Sey. sed cf. p. 383, 14 ) aemulari utile est, obtrectare,[*](obtrectari X) misereri. cur misereare potius quam feras opem, si id facere possis? an sine misericordia liberales esse non possumus? non enim suscipere ipsi aegritudines propter alios debemus, sed alios, si possumus, levare aegritudine. obtrectare vero alteri aut illa vitiosa aemulatione, quae rivalitati similis est, aemulari quid habet utilitatis, cum sit aemulantis angi alieno bono quod ipse non habeat, obtrectantis[*](opt. G) autem angi alieno bono, quod id etiam alius habeat? qui[*](qui s quis GKCRV quid K1 (quisid M) app. Vc ) id adprobari possit, aegritudinem suscipere pro experientia, si quid habere velis? nam[*](nam Bs non X) solum habere velle summa dementia est.

Mediocritates autem malorum quis laudare recte possit?