In C. Verrem

homo importunis ime, cur tantam iniuriam P. Annio mortuo fecisti[*](fecisti mortuo b)? cur hunc dolorem cineri eius atque ossibus inussisti, ut liberis eius bona patria—voluntate patris, iure, legibus tradita—eriperes, et cui tibi esset commodum condonares? quibuscum vivi bona nostra[*](nostra Vpb: paterna q: nostra paterna r) partimur, iis[*](his pb: is q) praetor adimere nobis mortuis bona fortunasque poterit? NEC PETITIONEM, inquit, NEC POSSESSIONEM DABO. eripies[*](Eripis Asc.) igitur pupillae togam praetextam, detrahes ornamenta non solum fortunae sed etiam ingenuitatis? miramur ad arma contra istum hominem Lampsacenos isse, miramur istum de provincia decedentem clam Syracusis profugisse? nos si alienam vicem pro nostra iniuria doleremus, vestigium istius in foro nullum[*](nullum V: non p rell.) esset relictum.

pater dat filiae, prohibes; leges sinunt, tamen te interponis! de suis bonis ita dat ut ab iure non abeat; quid habes quod reprehendas? nihil, opinor. at ego concedo; prohibe, si potes, si habes qui te audiat, si potest tibi dicto audiens esse quisquam[*](quisquam om. V). eripias tu voluntatem mortuis, bona vivis, ius omnibus? hoc populus Romanus non manu vindicasset, nisi te huic tempori atque huic iudicio reservasset? posteaquam ius praetorium constitutum est, semper hoc iure usi sumus: si tabulae testamenti non proferrentur, tum ut uti[*](ut, uti Muell.; v. Stangl, Rh. Mus. 65, p. 96) quemque potissimum heredem esse oporteret, si is intestatus[*](intestatus V Asc.: intestato p rell.) mortuus esset, ita secundum eum possessio daretur. quare hoc sit aequissimum facile est dicere, sed in re tam usitata satis est ostendere omnis antea ius ita dixisse, et hoc vetus edictum translaticiumque esse.

cognoscite hominis aliud[*](hominis aliud p: aliud hom. bd) in re vetere edictum novum, et simul, dum est unde ius civile discatur, adulescentis in disciplinam ei tradite: mirum est hominis ingenium, mira prudentia. Minucius quidam mortuus est ante istum praetorem; eius testamentum erat nullum; lege hereditas ad gentem Minuciam veniebat. si habuisset iste edictum, quod ante istum et postea omnes habuerunt, possessio Minuciae genti esset data: si quis testamento se heredem esse arbitraretur quod tum non exstaret, lege ageret in hereditatem, aut, pro praede litis vindiciarum cum satis[*](glossam post litis habent p fide iussores fructuum) accepisset, sponsionem faceret et[*](et cod. (?) Vrs., Asc.: om. p rell.) ita de hereditate certaret. hoc, opinor, iure et maiores nostri et nos semper usi sumus. videte ut hoc iste correxerit.

componit edictum his[*](his p: iis b al.) verbis ut quivis intellegere possit[*](possit p rell.: posset qr) unius hominis causa conscriptum esse, tantum quod hominem non nominat; causam quidem totam perscribit, ius, consuetudinem, aequitatem, edicta omnium neglegit. EX EDICTO VRBANO. Sl DE HEREDITATE AMBIGITVR — — Sl POSSESSOR SPONSIONEM NON FACIET. Iam qui id ad[*](qui id ad scripsi (cf. ii, §117): quid ad cod. Mein., Prisc.: quid id ad br cum pler.: quid ad id pq) praetorem, uter possessor sit? nonne id quaeri oportet, utrum possessorem esse oporteat? ergo, quia possessor est, non moves possessione: si possessor non esset, non dares? nusquam enim scribis, neque tu aliud quicquam edicto amplecteris nisi eam causam pro qua pecuniam acceperas. iam hoc ridiculum est:

SI DE HEREDITATE AMBIGETVR[*](ambigetur p: ambigitur b Asc., Par. 7786) ET TABVLAE TESTAMENTI OBSIGNATAE NON MINVS MVLTIS SIGN IS QVAM E LEGE OPORTET AD ME PROFERENTVR, SE CVNDVM TABVLAS TESTAMENTI POTISSIMVM POSSESSIONEM DABO. hoc translaticium est[*](est om. p): sequi illud oportet, SI TABVLAE TESTAMENTI NON[*](non om. pq1) PROFERENTVR. quid ait? se ei daturum qui se dicat heredem esse. quid ergo interest proferantur necne? si protulerit, uno signo ut sit[*](sit codd.: scilicet Bake: valde hoc est mirum Prisc.) minus quam ex lege oportet, non des possessionem: si omnino tabulas non proferet, dabis? quid nunc dicam? neminem umquam hoc postea alium edixisse? valde sit mirum neminem fuisse qui istius se similem dici vellet. ipse in Siciliensi edicto hoc non habet; exegerat enim iam mercedem; item ut illo edicto de quo ante dixi, in Sicilia de hereditatum possessionibus dandis edixit idem quod omnes Romae praeter istum. ex EDICTO SICILIENSI. SI DE HEREDITATE AMBIGITVR —.

ac[*](Ac pq: at r Par. 7786), per deos immortalis! quid est quod de hoc dici possit? iterum enim iam quaero abs te, sicut modo in illo capite Anniano de mulierum hereditatibus, nunc in hoc de hereditatum possessionibus, cur ea capita in edictum provinciale transferre nolueris. Vtrum digniores homines existimasti[*](esse exist. Prisc.) eos[*](eos p (corr. nos)... uterentur Prisc.) qui habitant in provincia quam nos qui aequo iure uteremur, an aliud Romae aequum est, aliud in Sicilia? non enim hoc potest hoc loco dici, multa esse in provinciis aliter edicenda; non de hereditatum quidem possessionibus, non de mulierum hereditatibus. nam in utroque[*](in utroque Lamb. edd. (i, §15): utroque codd.) genere video non modo ceteros, sed te ipsum totidem verbis edixisse quot verbis[*](quod p edici p rell.: om. qr) edici Romae solet. quae Romae magna cum infamia pretio accepto edixeras, ea sola te, ne gratis in provincia male audires, ex edicto Siciliensi sustulisse video.

et cum edictum totum eorum arbitratu, quam diu fuit designatus[*](quam diu fuit design. suppl. in mg. p2: om. r), componeret qui ab isto ius ad utilitatem suam nundinarentur, tum vero in magistratu contra illud ipsum edictum suum sine ulla religione decernebat. itaque L. Piso multos codices implevit earum rerum in quibus ita intercessit, quod iste aliter atque ut edixerat decrevisset; quod vos oblitos esse non arbitror, quae multitudo, qui ordo ad Pisonis sellam isto praetore solitus sit[*](esse solitus sit codd.) convenire; quem iste conlegam nisi habuisset, lapidibus coopertus esset in foro. sed eo leviores istius iniuriae videbantur quod erat in aequitate prudentiaque Pisonis paratissimum perfugium, quo sine labore, sine molestia, sine impensa, etiam sine patrono homines uterentur.

nam, quaeso, redite in memoriam, iudices, quae libido istius in iure dicundo[*](dicundo V Prisc.: dicendo pb) fuerit, quae varietas decretorum, quae nundinatio, quam inanes domus eorum omnium qui de iure civili consuli solent, quam plena ac referta Chelidonis; a qua muliere cum erat ad eum ventum et in aurem eius insusurratum, alias revocabat eos[*](vos p) inter quos iam decreverat, decretumque mutabat, alias inter aliquos[*](aliquos V: alios p rell.) contrarium sine ulla religione decernebat ac proxumis paulo ante decreverat.

hinc illi homines erant qui etiam ridiculi inveniebantur ex dolore; quorum alii, id quod saepe audistis, negabant mirandum esse ius tam nequam esse verrinum; alii etiam frigidiores erant, sed quia stomachabantur ridiculi videbantur esse, cum Sacerdotem exsecrabantur qui verrem tam nequam reliquisset. quae ego non commemorarem,—neque enim perfacete[*](perfacete V Lg. 42: perfacile p rell.) dicta neque porro hac severitate digna sunt, —nisi vos illud vellem recordari, istius nequitiam et iniquitatem tum[*](et imquitatem tum p rell.: om. V) in ore vulgi[*](volgi V) atque in communibus proverbiis esse versatam.

in plebem vero Romanam utrum superbiam prius commemorem an crudelitatem? Sine dubio crudelitas gravior est atque atrocior. oblitosne igitur hos putatis esse quem ad modum sit iste solitus virgis plebem Romanam concidere? quam rem etiam tribunus[*](tr. pl. Quintius V) plebis in contione egit, cum eum quem iste virgis[*](iste virgis V p: virgis iste bd) ceciderat in conspectum populi Romani produxit[*](produxisset V (Zielinski p. 193)); cuius rei recognoscendae faciam vobis suo tempore potestatem.

superbia vero quae fuerit quis ignorat? quem ad modum iste[*](iste V Prisc.: is pd) tenuissimum quemque contempserit, despexerit, liberum esse numquam duxerit? P. Trebonius viros bonos et honestos compluris[*](conplures Vbr: plures pq) fecit heredes; in iis[*](iis V: his p rell.) fecit suum libertum. is A. Trebonium[*](Is Aulum p) fratrem habuerat proscriptum. ei cum cautum vellet, scripsit ut heredes iurarent se curaturos ut ex sua cuiusque parte ne minus dimidium ad A. Trebonium[*](A. prb: om. Vq) illum[*](fratrem illum pb: illum V edd.) proscriptum perveniret. libertus iurat; ceteri heredes adeunt ad Verrem, docent non oportere se id iurare[*](id iurare p (ut coni. Klotz): adiurare V: iurare id qr: iurare rell.) facturos[*](acturos V) esse quod contra legem Corneliam esset, quae proscriptum iuvari vetaret[*](vetaret V ut videtur: vetat p rell.); impetrant ut ne iurent; dat his possessionem. id ego non reprehendo; etenim erat iniquum[*](inicum V) homini proscripto egenti de fraternis bonis quicquam dari. libertus[*](Libertus V edd.: at ille libertus r (ut coni. Ern.): et ille lib. p rell.), nisi ex testamento patroni iurasset, scelus se facturum arbitrabatur;

itaque ei Verres possessionem hereditatis negat se daturum, ne posset patronum suum proscriptum iuvare, simul ut esset poena quod alterius patroni testamento obtemperasset. das possessionem ei qui non iuravit; concedo; praetorium est. adimis tu ei qui iuravit; quo exemplo? proscriptum iuvat; lex est, poena est[*](lex poena est V). quid ad eum qui ius dicit? utrum reprehendis quod patronum iuvabat eum qui tum[*](tum pb: om. V) in miseriis erat, an quod alterius patroni mortui voluntatem conservabat, a[*](a r: om. Vpqb) quo summum beneficium acceperat? Vtrum horum reprehendis? et hoc tum de sella vir optimus dixit: 'equiti Romano tam locupleti libertinus homo sit[*](homo sit V: sit homo p rell.) heres!' O modestum ordinem, quod illinc vivus surrexerit[*](surrexerit V (Zielinski p. 193): surrex p: surrexit r rell., prob. May)!

possum sescenta[*](sescenta V: lx p: sexaginta rell.) decreta proferre in quibus, ut ego non dicam, pecuniam[*](ego non dicam pecuniam V: ego pec. non dicam pr rell.) intercessisse ipsa decretorum novitas iniquitasque declarat; verum ut ex uno de ceteris coniecturam facere possitis, id quod priore actione didicistis[*](didicistis V: cognostis p rell. (Am. J. Ph. xxvi. 411)), audite. C. Sulpicius Olympus fuit; is mortuus est C. Sacerdote praetore, nescio an antequam Verres praeturam petere coeperit[*](coeperit pb rell., Prisc.: coepit V); fecit heredem M. Octavium Ligurem. Ligus hereditatem[*]((item i, §126) ligus pq: ligur rell.) adiit; possedit Sacerdote praetore sine ulla controversia. posteaquam Verres magistratum iniit, ex edicto istius, quod edictum Sacerdos non[*](non om. V: s. l. ut videtur p2, dein del.) habuerat, Sulpici patroni filia sextam partem[*]((item i, §126) ligus pq: ligur rell. hereditatis ab Ligure petere coepit. Ligus non aderat. L. frater eius causam agebat; aderant amici, propinqui. dicebat iste, nisi cum muliere decideretur, in possessionem se ire iussurum)[*](ire iussurum Vprb: ire missurum d: se missurum coni. Zumpt (Zielinski l. c.)). L. Gellius causam Liguris defendebat; docebat edictum eius non oportere in eas hereditates[*](ad eas heredes pb) valere quae ante eum praetorem venissent[*](venissent fuissent V contra codd. et Prisc.); si hoc tum fuisset edictum, fortasse Ligurem hereditatem aditurum non fuisse. aequa postulatio, summa hominum auctoritas pretio superabatur.

venit Romam Ligus; non dubitabat quin, si ipse Verrem convenisset, aequitate causae[*](causae V Non.: causae et pr rell. (i, §137; Am. J. Ph. xxvi. 414)), auctoritate sua commovere hominem posset. domum ad eum venit, rem demonstrat, quam pridem sibi hereditas venisset docet; quod facile homini ingenioso in causa aequissima fuit[*](fuit in causa aequissima pr), multa quae quemvis commovere possent dixit; ad extremum petere coepit ne usque eo suam auctoritatem despiceret gratiamque[*](gratiamque prb: gratiam V (i, §145)) contemneret ut se tanta iniuria adficeret. homo Ligurem accusare coepit, qui in re adventicia atque hereditaria tam diligens, tam attentus esset; debere eum aiebat suam quoque rationem ducere; multa sibi opus esse, multa canibus suis, quos circa se haberet. non possum illa planius commemorare quam ipsum Ligurem pro testimonio dicere audistis.

quid est[*](Quid est V: quid ē p: quid enim bd), Verres? utrum ne his quidem testibus credetur[*](crederetur pp), an haec ad rem non pertinent? non credemus[*](credemus V: credimus p: om. bd) M. Octavio, non L. Liguri? quis nobis credet, cui nos? quid est[*](est V: est Verres pr) quod planum fieri testibus possit, si hoc non fit? an id quod dicunt leve est? nihil levius quam praetorem urbanum[*](urbanum V: ūrb. p: urbis bd (i, §143)) hoc iuris in suo magistratu constituere, omnibus quibus hereditas venerit coheredem praetorem esse oportere. an vero dubitamus quo ore iste ceteros homines inferiores loco, auctoritate, ordine, quo ore homines rusticanos ex municipiis, quo denique ore, quos numquam liberos putavit, libertinos homines solitus sit appellare, qui ob ius dicendum[*](dicendum Vpb: dicundum d) M. Octavium Ligurem, hominem ornatissimum loco, ordine[*](ordine om. pq), nomine, virtute, ingenio, copiis, poscere pecuniam non dubitavit[*](dubitavit V pq1: dubitarit rb)? in sartis tectis vero quem ad modum se[*](se Vqr: sese pd) gesserit quid ego dicam? dixerunt qui senserunt; sunt alii qui dicant; notae res ac[*](ac p: atque qr: om. V) manifestae prolatae sunt et proferentur.

dixit Cn. Fannius[*](C. Fannius pb: Cn. Phaenius V), eques Romanus, frater germanus Q. Titini, iudicis[*](iudiciis (corr. iudicis) tuis Vb: iudici is tuis p pec. se dedisse ed. Venet. 1483, Zielinski (p. 193): se pec. dedisse codd. R. Cn. Faeni test. V: Recita test. Cn. Faen. pb) tui, tibi pecuniam se dedisse. RECITA. CN. FANNI TESTIMONIVM. Nolite Cn. Fannio dicenti[*](dicenti pr rell.: om. V) credere, noli, inquam, tu, Q. Titini, Cn. Fannio, fratri tuo, credere; dicit enim rem incredibilem; C. Verrem[*](Verrem p2 s. l.) insimulat avaritiae et audaciae, quae vitia videntur in quemvis potius quam in istum[*](histum p) convenire. dixit Q. Tadius, homo familiarissimus patris istius, non alienus a matris eius genere et nomine; tabulas protulit, quibus pecuniam se dedisse ostendit. RECITA. NOMINA Q. TADI. RECITA. TESTIMONIVM Q. TADI. ne Tadi quidem tabulis[*](Ne Tadi quidem tab. V edd.: Ne tabulis quidem Quinti (Q.) Tadii pr rell. credemus V: credetur pbd (i, §127)) nec testimonio credemus? quid igitur in iudiciis sequemur? quid est aliud omnibus omnia peccata et maleficia concedere nisi hoc, hominum honestorum[*](honestorum V: honestissimorum pr rell.; cf. Cluent. §202, Har. Resp. §19) testimoniis et virorum bonorum tabulis non credere?