Historia persecutionis Africanae provinciae

(V, 14) Tali uiolentia nobis uidentibus ibi GLrthagine filius cuiusdam nobilis annorum circiter septem iussu Cyrilae a parentibus separatus est, matre sine uerecundia matronali solutis crinibus post raptores tota urbe currente, infantulo clamante ut poterat: \'Christianus sum, Christianus sum per sanctum Stephanum Christianus sum\'. Cui et os opturantes insontem infantiam in suum gurgitem demerserunt.

Ita de filiis medici uenerabilis Liberati factum esse probatur. Nam cum iussu regis cum uxore et liberis ad exilium mitti iuberetur, cogitauit impietas Arriana a parentibus paruulos filios separare, ne posset per pietatis affectum etaam uirtutem prosternere genitorum. Disconiunguntur tenera pignera filiorum Qui cum uellet lacrimas emittere, auctoritate uxoria iacrepatas, in ipso meatu exitus sui ilico lacrimae siccauerunt. Ait enim [*]( 1 heroseos b qua mali qui V1C1 tam malis quam irreligione C2 3 sibi] si P nollentibus Wl uolentibus PR 5 horam BYIW suis capitibus 0 6 texuerunt BVCWS1αL ceDO sPRL coeno b fqtido BVCWML 7 perfida a consciderunt PB 8 in om. W faedisque W 9 talis Bl 10 iussum BV1 cyrille Ma 11 separata P matre om. BVCMs1 12 correntẽ BVMS1 quoque clamante C 18 Christianussum bis tantum habet C per om. C2ML(81?) 14 sanctum Stephanum om. BVCMS1L et om. a obttirantes VCWs obdurantes ML 15 insontes V1 gurgite BV dimerserunt LPB 17 iubetur β 18 paraolos W 19 ne BVG: at V2W Msab non PB possent W etiam om. Pb 20 disiunguntur mss praettf BV1 C tenera] a parentibus tenera αβ pignora MaL 21 Qui cum] qui liberatus cum a uellet] uellet liberatas 0 mittere PbLB increpatur W 22 meato BV meatus M exitn C enim at] enim ei VlCMsL )

Sed haec mulier quid in eonspectu indicum egerit, tacendum non est. Nam cum ipsa uel maritus, licet seorsum, carceris tamen custodia tenerentur, ita ut se penitus non uiderent, mandatur mulieri diciturque illi: csolue iam duritiam tuam; ecce uir tuus paruit imperio regis et noster factus est Christianus\'. Aitque illa: cuideam illum et faciam et ego quod uoluerit deus\'. Educta igitur de carcere inuenit uirum suum stantem cum ingenti multitudine pro tribunalibus conexum, et uerum aestimans quod finxerant inimici, iniecta manu adprehendens ora uestimentorum eius gutturi proxima, uidentibus omnibus suffocabat eum dicens: \'perdite et reprobe, gratiae dei et miserioordiae eius indigne, quare uoluisti ad modicum gloriare et in aeternum perire? quid tibi proderit aurum, quid argentum? numquid liberabunt te de camino gehennae\'? dixit et alia multa. Cui maritus respondit: cquid pateris, mulier? quid tibi uidetur aut quid forte de me audire potuisti? ego in nomine Christi catholicus . permaneo, nec amittere potero aliquando quod teneo\'. Ubi heretici mendacii sui conscii et detecti fallaciam suam colorare minime potuerunt.

(V, 15) Et quia superius de uiolentia inmanitatis eorum breuiter diximus, hanc plurimi metuentes alii se in speluncis, alii in desertis locis uiri uel feminae nullo sibi conscio sese claudebant, et ibidem nulla succurrente sustentatione ciborum fame uel frigore uicti contritum et contribulatum spiritum [*]( 1 coniunx CWaLb et] en aLb; in C & eras. est 3 esset BY C1817 mandaturque W mulier P 8 iam om. W impio P 9 ait V2 atque C2 10 et ego] ego ϕ Wab2 et ducta b1 12 fecerant BVC181L dixerant C 13 oram (horam o) Co L: om. a 14 proximam CaL 15 prodite P gratia ab misericordia aa ei P 16 gloriari mss praeter BV1 17 quod tibi V1 21 ibi Ws* 22 eretici b et om. a tetecti C1 detectim b\' 26 nnllos ibi BV1 27 succnrrentes BVl sustentatiotione sic V ) [*]( VII. ) [*]( 7 )

(V, 16) Et quia de sancto Habetdeum praefati iam sumus, pergit tunc ad Carthaginem, adire censuit nefarium regem, ot conscientiam suam, quam semper familiarem trinitas habuit et amicam, etiam hominibus faceret manifestam; nec eum retinere potuit Antonius propter uerecundiam suam. Offert impiissimo regi libellum in hac similitudine uerborum: \'Quid quaeso iam cum proiectis habetis? quid cum eis, quos exilio relegastis, cotidie dimicatis ? Abstulistis substantiam, ecclesiis, patria domibusque priuastis; sola anima remansit, quam captiuare contenditis.s o tempora, o mores! uniuersus haec mundus intellegit et ipse qui persequitur uidet. Si fides dicitur quam tenetis, quid uerae fidei membra tantis persecutionibus agitatis? quid uobis cum exilio nostro, quid uobis cum egenis in saeculo, quorum est uita semper in Christo P Liceat saltem gaudere consortio bestiarum eis, quos abiecistis a facie omnium populoram.

Dum haec et his similia pontifex dei dixisset, sceleratus tyrannus hoc ei mandasse perhibetur: cuade ad episcopos nostros, et quod tibi dixerint sequere, quia ipsi huius rei habere noscuntur per omnia potestatem\'. Sed neque Antonium haec res ab insania potuit reuocare, sciens se magis impio regi ob [*]( 1 affictionis ioommoda W 2 secnritate BPF sucuritatem Cl I creaconus β 3 mizetanae Wb mixatiane a quizenais § qaitensis F reppertns PR 4 patrescenti βF 5 habetdeus a ut solet iam om. a 7 trinitatis WPblRF 10 bellum b 11 pronectis afiF quos] quod BVlW 12 religastis BVCI religatie W relegatis PbxBF dicatis W dominicatis P1RF 13 pri- , natis MPblBF 14 contemp(tep P)nitis PblR 0 tempora] cf. Cic. in Cat. I, 1, 2 16 tenes PblRF fidef imbra B et V1 fidei imbrã V* fidei umbrA CMs 18 saltim ML 20 hae P I is F 21 peribetur b 22 regi W habere huius rei (regi b) cognoscuntur (IF 23 omnS PBF 24 magis om. aI impio regi ego (impio in imfio transiit wt in titulo Passioni praefixo): imperio regi BVslPBF imperio regis rell. imperioso regi Halmiusimperio regio E. Ludwig )

(V, 17) Ea tempestate facta \'est incredibilis fames et coepit Africam totam una depopulatione uastare. Nullus tunc adfuit imber, nulla prorsus gutta de caelo profluxit: nec frustra, sed uero et iusto iudicio dei, ut ubi persequentibus Arrianis caenosi gurgitis aqua ignis et sulphuris bulliebat, indulgentiae caelestis, quae semper adfluenter aderat, pluuia negaretur. Lurida remanserat terrae facies omnis. Non uitis tegebatur aestate panpineis opacata uirgultis, non sata respersa uultus cespitum uiridabant, non olea semper uiridis foliisque repleta iucundis decoris sui consuetum tegmen habebat, non pomorum uirgulta maritante tellure gemmas produxerant florum, postea fructus, ut adsolent, editurae.

Tristia mere tetraque omnia, et par pestilentiae olaaes Africam confuderat omnem. Non hominibus, non iumentis germinantis herbae ediderat tellus omnino uirorem. Aruerant dudum currentium impetu praecipiti aluei fluminum, fontiumque crispantes perennitate subtracta pariter siccauerant uenae. Oues et boues uniuersi, insuper et pecora campi simulque bestiae siluarum inedia consumente nusquam penitus uisebantur. [*]( 18 cf. Pa. 8, 8. ) [*]( 1 multum om. b placare P aere epm BVCWMsL gaadentem C12WS2L 2 bone C meare W 8 incredibiles BVl 4 affuit mss praeter BVb 5 fostra C1 6 insto et nero βF caenosi Wbl: coenosi BVC cenosi MSPb2F 7 aquam abF snlphoris BW sulphur ab ibi indalgentiae Ws* 8 adherat βF 9 panpineis BVCbWs pampineis reU. 10 opocata a opagata Pb1 RF resperss. non nnltas C niridebant ϕ niridabat Pb1RF 11 oleo BVC1Ms1 olina C° iocundis ϕWaLb2 12 tecmen W 14 editurae (scil. pomi) BVC1MsL; cf. Indic. III \'constr. ad sens.\' reditarę PBF redditurę b1 editura C\'Wa redditura b2 edituras Halmius tristitia BVC181 terraque BVM traq; CV tristaque PBF tristiaque bl terre αb2 et] nt L pars βF 15 confnnderet BVC281L 16 germinantee BrCL germinans V* M herbas V2O2ML qdixerat W niroram BV1C1 nirori V* nirore M omnis omnino uiror aruerat C* 17 impetuI PRF praecipitati PbxF 18 perhennitate afiF snbtractae b siccarant W 19 uniuersa C\'F pecara Y 20 imedia V consum ante C ) [*]( 7* )

Nullum gestum est tempore illo conmercium; nullum cespitem terrae iuuencis trahentibus scindens uertit aratrum, quia nec boues suberant nec castra omnino remanserant. Sed et rusticorum manus alia interierat, et subinde quae forte supererat, iam sepulturam quaerebat. Et quia urguente famis incommodo neque conmercia ut fati sumus, consuetudini, neque cultura reddebatur debita terris, iuuenum, senum, adulescentium atque adulescentularum, puerorum uel etiam puellarum agmina simul et funera, ubi potuerant, quomodo poterant, passim diffundebantur, circum. euntes oppida, uicos uel singulas urbes. Conuersi enim in arcum peruersum atque inritantes deum ad aquam contradictionis famem patiebantur ut canes, non ut comederent panem, sed ut infensam sentirent quam nega.

uerant trinitatem. Alii diffusi per campos, alii siluarum secreta petebant, antiquas radices herbarum uel quisquilia alia requirentes. Nonnulli, cum domo niterentur egredi, in ipso limine conruentes cateruatim fame debellante cadebant; stratae uero uel semitae. cadaueribus repletae exalantium fetore mortuorum [*]( 15 cf. Ps. 77, 57; 105, 32 ; 58, 7. ) [*]( 1 fortes BV* cespes WαLb 2 nascenti BVXC* faenis W fqui MLR feni sab fine P coe(cę-ce-)perant BV1CMS1 3 igens W igneas F 4 harido PRF aridos ubere BVCM dequocens BV1C1 (Schvch. II, 483 sqq.) dequoquens βF 7 scidens C\'b. 8 castra PBF astra BVX astara V2C1 aratra C2WMs ra-. stra ab omnino] omnino naquam W usquam omnino fJF 9 sepnltnra BW 10 inquomodo W incommoda PblBF comercia Pb 11 fuerant consuetudini a 13 puerorum om. a uel om. βF ubi poterant a 14 circumentes W 15 opida Ma enim] eunt a 16 aquas a 17 fame B 18 paDe B infessam PR confessam bF\' 19 silnarum secreta] secrets silnae pF 20 alia om. Ms1: aliaque Ws* aliqua αβF 21 domfl b egredi niterentur a 22 famem BV1 famen b\' 28 repleta BV* foetore BVC Jaetore W )

Uuandali autem ipsi, quos et postea frequens multarum prouinoiarum spolia et retentio Africae primo fece. rant diuites, maiore magis inopia torquebantur: et quanto sibi uidebantur seruorum adgestione superbi, tanto amplius deficiebant fame torquente defecti. Nullus filium, nullus coniugem, nullus proprium tenuit seruum; sed exiens unusquisque non ubi noluit, sed ubi ualuit, aut statim defecit aut numquam omnino rediuit.

Urguebatur infelix multitudo ad ipsam se urbem Carthaginem congregare: et dum illuc cateruatim aanuc animata cadauera confluerent, ubi rex inferendarum mortium uidit strages, pelli urbe omnes ilico iubet, ne contagio deficientium communem pararet etiam exercitui eius quoque sepulchrum. Suis ergo prouinciis et domibus singulos imperat reuocari; sed nec erant qui reuerterentur, dum uterque sepulturam suam in uultu portarent. Et idcirco forte maior rebaptizatorum perditio potuit prouenire, quia dum promittitur ab Arrianis praesentis transactio uitae, nec illud obuenit et mors [*]( 1 inuos V* in os V*M omni] morti P, sed eras. 3 expirantom W non om. W 4 mortni P 9 frequentia W solus ex meie (in B ens in ras. script.; sed litteris entia locusomnino non trat) 10 recentio W primos fecerat BF 11 torqebantur B 19 uidebanturj seruantur P adiectione a 18 deflebant W 14 aeruorum b 15 defioit BV (Schuch. I, 811 sqq.) 16 se om. βF urbe W 17 congregari b adhuc cateruatim illuc βF adhuc om. a, qui cateruatim post cadauera habet 18 motium W 19 cantagio V defientium BVG (Rhein. Mus. 1879 p. 639) 20 commune Wab etiam om. MS, exercitui] examini βF quoque om. W 22 erat BipL reuerteretur VCMsL (erat... reuerteretur ?) 23 portaret ML 24 potui BV1 25 arriani W )

(V, 18) Sed quid ego iam iam inmoror in hoc, quod explicare non queo? Nam si nunc superessent u.et eis fari de talibus rebus licuisset, et Tullianae eloquentiae fluuius siccaretur et Sallustius elinguis omnimodis remaneret. Et ut alienos indignos II rei tantae praeteream, si Caesariensis surgeret Eusebius ad I hoc opus idoneus, aut eius translator Graecae facundiae Latinisque floribus Rufinus ornatus — et quid multa? — non Ambrosius, non Hieronimus, nec ipse noster sufficeret Augustinus. Audite haec omnes, auribus percipite omnes qui habitatis orbem, quique terrigenae et filii hominum, simul in unum diues et pauper.

Nonnulli qui barbaros diligitis et eos in condemnationem uestram aliquando laudatis, discutite nomen et intellegite mores. Numquid alio proprio nomine uocitari poterant, nisi ut barbari dicerentur, ferocitatis utique, crudelitatis et terroris uocabulum, possidentes? Quos quantiscumque muneribus foueris, [*]( 13 Pb. 48, 2-3. ) [*]( 1 prima CW secondam α W prouenit ego (prouenit rebaptizatis mora secunda i. e. perditio aeterna, sequens mortem primamI i. e. naturalem): peruenit BVlb praenenit reU. tatum W 2 dominum ClPB et om.\' a populos BVlCWPBF populis b 6 iam iam] iam WαβF moror b 6 nequeo ϕα nunc om. a semper essent W 7 rebue talibua pF et post licuisset om. W siccarentur BV1 8 salostias V2 Мsa L et lingnis W PB alienos V* alios V2CMS 9 tantae rei a 10 non idoneas V3CMS eis F fe(fę-F)cundiae BVlW 11 ruffinus ornatasI non eiplicarent et quid multa a 12 ieronimus WMa 13 haec! omnes gentes MS2αβF omnes ante qui om. β 14 quique saat (i) P vt uid. terriginae BWPb1 (Schuch. I, 896 aq.) 16 condep- nationem W candemnatione b condempnatione aPBF aestra Baβ F 17 laudastis βF 18 proprio om. p aoeitare BVS1 uotitari! W 19 atique et α 20 poasidentis PBF quantisumque muneribug fonoris om. C quos quantiscumque delinieris obsequiis mlneribaB foaeris illi a )

Si disputare nitebatur de fide nobiscum barbara ferocitas et heresis Arriana rationabiliter disputaret — sed quando tenuit rationem, quae a patre deo deum filium separat saluatorem? — quare dolis et calumniis egerunt, et uelut spiritus tempestatis procella sui furoris totum subuertere uoluerunt P Si disputatio necessaria fuerat episcopalis, quare suspendia, quare ignes, quare ungulae simul et cruces? quare Arrianorum serpentina proles contra innocentes genera talia tormentorum inuenit, qualia nec ipse Mezentius exquisiuit? Dimicauit contra innocentiam cupiditas furoris et auaritia crudelitatis, ut et animas perderet et substantiam arpagaret. Si conlatio desiderabatur, quare rapinae rerum alienarum non tantum sacerdotum, uerum etiam omnium laicorum? Sed illi expoliati laetati sunt, et rapinam rerum suarum cum gaudio susceperunt.

(V, 19) Adsit iam quaeso omnis aetas, omnis sexus omnisque I condicio; adsit obsecro omnis turba. catholici nominis, quae gremio maternototo orbe gestatur, quia sola germanum commodare nouit adfectum, quae didicit a Paulo magistro et gaudentibus conlaetari et cum lugentibus [*]( 23 cf. Esai. 46, 3. 24 Bom. 12, 15. ) [*]( 4 omnino romanorum a 5 parcere subiectis] cf. Verge Aen. VI, 853 6 parcunt om. B ϕ WL romanorum W 7 ferotitas W 8 arriana om. tp racionobiliter P 9 quae] quando PRF 10 gerunt §F uelud b 11 furoris sui ϕ . 12 fuerit P fuit b 13 crucis BV\' (Schuch. I, 247) 15 mezienci(-ti R)us PR 16 furoris cupiditas β crudelitas P et ut W uel urriperet animam β 17 arpaguret a arriperet β 18 tantum] tum W. 19 omnium om. Ms 21 iam om. a 23 pateino Wβ qpi W solum a* 24 a om. a 25 lameotare BV\'aL (Roench 298) lamentari reU. )

Nullum nolo ad condolendum mecum heretioum conuenire, qui forte addere concupiscit super dolorem uulnerum meorum et gratulatur 00tidie malis meis. Nolo, nolo ego extraneum, sed fraternum quaero adfectum; nolo filiorum alienorum, quorum os locutum est uanitatem et dextera eorum dextera iniquitatis, quia filii alieni semper mentiti sunt mihi, qui inueterauerunt et claudicauerunt a semitis suis. Isti dicunt mihi cotidie: cubi est deus tuus\'? dum adfligitur populus pretioso agni sanguine conparatus. Inter quorum obprobria ego ad flagella paratus cantare non desisto domino ftagellanti: amoue a me flagella tua, quia de feci non a fortitudine manus tuae sed a persecutione heresis Arrianae.

Adueniant omnes, qui mecum angustae uiae carpiunt iter et propter uerba labiorum dei uias custodiunt duras, et uideant si est dolor sicut dolor meus, quoniam uindemiata sum in die furoris domini. Aperuerunt super me os suum omnes inimici mei, sibilauerunt et fremuerunt dentibus, dixerunt: deuorauimus eam: enim ista est [*]( 4 Ps. 68, 27. 5 Ps. 34, 26. 7 Ps. 143, 7-8. 9 PS. 17, 46. 11 Ps. 41, 4 et 11. 13 Ps. 37,18. 14 Ps. 38,11. 15 Ps. 38,12. 17 Pa. 16, 4. 18 Thren. 1,12. 20 Thren. 2,16. ) [*]( 2 fromina Bl 3 mecum ad condolendum 0 condolandam VC1 colendum W 6 nolo ego nolo ego W ego non β 7 nolo aliquem filiorum aL 8 dextra eorum V 9 ecquitatis F* semper] super PR 11 Isti] et 0 12 affligitor cotidie a Bangnini ex sanguinis B (Schuch. I, 451 sqq.) sanguine agni a 13 paratus sum W 14 plagas tnas Ms 16 ad persecutione B ad persecntionem 9 mihi omnes Wa 17 an- (au-C)gastiae BV1C181P1. carpunt V2C2MsaP2 capiont 6* nerba om. b 19 sicut meus VC1Ms uindemiatus α die ire fnroris αΡb2R diei furoris b1 20 apperueruntt BV1CW 21 siuilauerunt B 22 deuorabimue Mx (Oraec. xατερίευ) ■ enim scripsi (Graec. πλήν: nam fragm. Wirceburg. et hoc loco et Thren. 3, 3): enon BV. en /// 8 et α en reU. )

Adeete, angeli dei mei, qui numquam deestis constituti in ministerio uestro propter eos, qui hereditatem capessari sunt aeternae salutis, et uidete Africam totam, dudum tantarum ecclesiarum cuneis fultam, nunc ab omnibus desolatam, tantis ordinibus sacerdotum ornatam, modo sedentem uiduam et abiectam. Sacerdotes eius et seniores in desertis locis et insulis defecerunt, quaerendo sibi escas ad manducandum, et non inueniunt. Considerate et uidete, loquia Sion ciuitas dei nostri facta est uilis, facta quasi polluta menstruis inter inimicos suos. Manum suam misit hostis ad omnia desiderabilia eius, quia uidit gentes inuadere et ingredi atria sua, de quibus praeceperas ne introirent ecclesiam tuam. Uiae eius lugent, eo quod nemo conueniat in die festo.

Egressus est a facie eius omnis deoori et deliciae. Didicerunt uias asperas ambulare uirgines et iuuenes eius, in aulis educati monasteriorum; abierunt in captiuitate Maurorum, dum lapides sancti eius disperguntur, non tantum in capitibus omnium platearum, sed etiam in locis squalidis metallorum. Dicite deo nostro susceptori eius, habentes fiduciam supplicandi, quoniam tribulatur et uenter illius turbatus est [*]( 6 Esai. 47,8. 7 Thren. 1,19. 9 Thren. 1,11. 10 Thren. 1,17. 11 Thren. 1,10. 15 Thren. 1,4. 16 Thren. 1, 6. 17 Thren. 1, 18. 19 Thren. 4, 1. 21 Fs. 41, 10. 23 Thren. 1, 20. ) [*]( 1 quem BVlCb et uidimus b 2 adeste BVC: adestote rell. 3 oapieuri b 4 totam ... ecclesiarum om. W 5 ab hominibus ab tanti BVl 6 sedendem F1 7 eius om. a 8 et in insulis § 9 inuenerunt bl 10 syon mei practer B syon illa Ms facta est quasi polluta α β 12 ad] et P 13 in atria Ms 14 praeceparas VCl 15 couueniet P 16 facieius b 17 et deliciae om. β ambulare iuuenes uirgines eius W 18 aulas b abiecerunt PR 19 captiuitatS aurorum BVsx captiuitate inaurorum P captiuitatem maurorum WMS2υlapidS B lapidem V1 sanctuarii MS2 21 scalidis b 22 nostro om. 0 iius WS2α2β om. a1 et rell. )