De Gubernatione Dei

VIII. Sed tamen cum omnes fere barbarae gentes Romanum sanguinem biberint omnes uiscera nostra lacerauerint, quid est quod deus noster maximas rei publicae opes et locupletissimos Romani nominis populos in ius potissimum ignauissimorum quondam hostium dedit ? quid? nisi ut agnosceremus scilicet, quod supra dixi, meritorum hoc fuisse non uirium, atque ipsum quoque hoc nobis in confusionem caderet ac [*]( 13 Ezecb. 39, 24 16 Dent. 28, 49 17 Ezech. 26, 11 ) [*]( 1 pudissimum A 7 erat s. scr. n m. 2 A 8 ni fallor immo B 9 ilH eifirmissimis sed snper i poster. uocis illi 8. scr. m. 2 e et super ei scr, iN Å 10 rnres ex uiris A corr. m. 2; idem statim inignauissimorum 12 puritate A 13 ad iudaeos dominus B 16 te post adducet habet B 18 tuas om. B 19 in om. B m: 1; item statim dixit om. (ait T) 20 cunctarum B m. 1 28 biberint ex biberent A eorr. m. 2: biberunt B 25 populos ex populus A corr. m. 2 28 quoque B 8. I.: qui sed pvmct. A - )

sic enim legimus quod, si quando euidenter intellegi deus uoluit magna opera a se patrari, aut per paucos aut per infimos acta res est, ne opus caelestis dexterae uirtuti adsignaretur humanae. ideo siquidem et dux Sisara, quem Hebraeus tremebat exercitus, a muliere prostratus est, et Abimelech ciuitatum expugnatorem feminea manus perculit et ferratae Assyriorum acies uidua opitulante cecideruut.

et ne de solis tantum feminis loquar, Benedad regem Syriae, cui praeter innumera populi sui milia triginta et duo reges exercitusque eiusdem numeri seruiebant, nonne ideo a paucis, principum pedissequis dominus uinci uoluit, ut qui esset auctor talis uictoriae nosceretur?

contra Madianitas quoque, qui, ut liber Iudicum refert, instar locustarum cuncta compleuerant, Gedeon iubetur pugnare cum paucis, non quia plures in exercitu non haberet, sed uetatur multos ad bellum ducere, ne multitudo sibi possit aliquid de uictoria uindicare. unde cum triginta armatorum milia congregasset, sic ad eum dominus locutus est: multus est tecum populus, nec tradetur Madian in manus eius. et quid postea?

homini aduersum innumera barbarorum milia pugnaturo trecentos tantum uiros reliquit. in eam quippe exiguitatem redigi agmen militum iussit, ut sibi de patrato diuinitus belli opere paucitas usurpare nil posset. denique cur hoc dominus ita faceret, ipse euidentissime declarauit dicens: ne glorietur contra me [*]( 6 ludic. 4 8 Iudic. 9 10 III Reg. 20 14 ludie. 7 20 Iudic. 7, 2 ) [*]( 4 patrare A 5 infirmos ex ed. pr. Haimim (v uero ut AB habet infimos) res acta B(T) .6 uirtuti ex uirtute A corr. m. 2 7 sisarra A . 8 feminea ex feminę A corr. m. 2 10 feininis tantum B 11 et triginta B * 12 eiercitus quae sed a punct. A 13 paissiB quis super & ser. d m. 2 A 15 locnstarum] Hmtno lncustarum* Halmius 16 non. B s. I. 17 habet A haud scio an recte 19 congregassent d 22 treoeoti 8. i scr. os m. 2 Å 23 reliquid super d scr. t m. 2 A \' 24 patratili A 25 posset ex possit A corr. m. » faceret, ita B )

VIIII. Audiant, inquam, omnes contraria et blasphema iactantes, audiant haec spem suam in homine ponentes. loqui uniuersos aduersum se deus dicit, qui liberari se uiribus suis posse praesumunt. quis autem est Romanorum non ita dicens? quis est non ita sentiens? quis nostrae partis non prope iugiter in hac parte blasphemat? nullas esse iam rei publicae uires omnium conscientia est, et ne sic quidem agnoscimus, cuius hoc beneficiis, quod adhuc uiuimus, debeamus.

si quando enim nobis prosperi aliquid praeter spem nostram et meritum deus tribuit, alius hoc adscribit fortunae alius euentui, alius ordinationi ducum alius consilio, alius magisterio alius patrocinio, nullus deo. et miramur, si nobis caelestis manus aliqua non praestet, cui quicquid praestiterit derogamus. quid enim aliud facimus, cum bona, quae praestat, nos uel euentibus casuum uel uirtutibus ducum uel quibuscumque aliis rebus friuulis deputamus ?

hoc enim modo et terris nos oporteret gratias agere quod fruges annuas metimus et uineis quod uindemiamus, et mari quod pisces capimus et siluis quod ligna caedimus, et ouibus quod ueste tegimur et pecudibus ceteris quod carne saturamur. nam quae ratio est, ut ei pro muneribus aliis grati esse uelimus, cui maximorum beneficiorum suorum gratiam. derogamus ? aut quis contentus est homo [*](1 uiribus meis B 6 ante inquam m. rec. add. hoc A blasphema ex blasphemia A corr. m. 2: blasphemia B (et Tt; in v i eras.) 7 suam etiam in B 11 iam esse B 12 conscientiae est AB (conscientia ex conscientię.corr. v) ne] nec B 14 prospere A 15 hoc adscriba (super & scr. i m. 2) A: ascribit hoc B 16 ordinatione AB sed A corr. ne in ni magistro AB \'an magisterio?\' Haimius recte 21 fribulis super b scr. m. 2 u A: friuolis B 22 metemus ex metimus et uindemiamus ex uindim. A corr. tn. 2 25 carni A idem statim namq: et uellimus alt. 1 puncta)

ita et nos licet deo in nullo digne gratias agamus, parum tamen erat si pro his tantummodo grati esse uellemus, quae nobis ad usum uiuendi dedit, cui hanc gratiam tollimus, quod nos et in angustiis iuuat et in periculis liberat et in medio barbararum gentium sitos iugi protectione conseruat.

at non ita Gothi non ita Wandali, malis licet doctoribus instituti, meliores tamen etiam in hac parte quam nostri. offendi quamuis quosdam suspicer his quae dicimus. sed quia ueritas magis quam offensio cogi- . tanda est, dicam et saepe dicam: non ita Gothi non ita Wandali: qui et in discrimine positi opem a deo postulant et prosperitates suas munus diuinitatis appellant.

denique probauit hoc bello proximo infelicitas nostra. cum enim Gothi metuerent praesumeremus nos in Chunis spem ponere illi in deo, cum pax ab illis postularetur a nobis negaretur, illi episcopos mitterent nos reppelleremus, illi etiam in alienis sacerdotibus deum honorarent nos etiam in nostris contemneremus, prout actus utriusque partis ita et rerum terminus fuit. illis data est in summo timore palma nobis in summa elatione confusio: ut uere et in nobis tunc et in illis euidenter probatum sit illud domini nostri dictum: quoniam qui se exaltat [*]( 22 Luc. 14, 11 ) [*]( 1 in acceptum] inceptum B 2 detraxerat A sed a posteriore punct. et s. scr. i m. 2 3 nullo B corr. ex illo agimus A ged punct. i et s. scr. m. 2 a hia summa tantummodo B 4 uellemus ex uellimus A corr. m. 2 5 cui AB: cur Tt Halmius 6 impericulis A et medio B m.l barbararum ex barbarum A corr. m. 2: barbarorum B m. 1 7 ad 8. scr. t m. 2 A 8 doctoribus licet instituti A sed adiecta sunt transpositionis signa 9 quam B s. I. 11 dicam et (non s. I.) B 12 opem a] optima d 13 probabit super b poster. scr. u m. 2 A 14 metuerent ex metuerint A corr. m. 2: metuerint B 15 praesumeremus Halmius: praesumimus s. i scr. eba m. rec. A praesumpsimus B hunis B 16 cum A m. 1 in marg., om. B ab B s. I. \' 17 etiam] enim B 18 contemneremus. Prout ante Balmium interpungebatur 19 partis ex partes A corr. m. 2 illis B corr. ex ita 22 quoniam] quia omnis Rittershusius cum Vulgata )

X. Itaque agnouit hoc ille dux nostrae partis, qui eandem urbem hostium, quam eodem die uictorem se intraturum esse praesumpsit, captiuus intrauit. probauit scilicet, quod propheta dixit: quia non est hominis uia eius, nec uiri est ut ambulet et dirigat gressus suos. nam quia uiam suam iuris sui esse existimauit, nec gressum directionis habuit nec uiam salutis inuenit. effusa est, ut legimus, abiectio super principem, seductus est in inuio et non in uia, et ad nihilum deductus est uelut aqua decurrens.

in quo quidem praeter ipsam rerum mielicitatem praesens iudicium dei patuit, ut quicquid facturum se usurparat ipse pateretur. nam quia sine diuinitatis auxilio ac dei nutu capiendum a se hostem credidit, ipse captus est: consilii ac sapientiae summam usurpauit ignominiam temeritatis incurrit uincla, quae aliis parauit, ipse sustinuit.

et quod, rogo, euidentius dei iudicium esse potuit, quam ut habens praedatoris fiduciam praeda fieret triumphum praesumens triumphus esset, circumdaretur corriperetur alligaretur, retorta tergo brachia gereret manus, quas bellicosas putabat, uinctas uideret, puerorum ac mulierum spectaculum fieret inludentes sibi barbaros cerneret, inrisionem sexus promiscui sustineret et qui maximum habuerat supercilium fortis uiri, mortem subiret ignaui ?

atque utinam hoc ipsum breue remedium malorum esset non diuturna toleratio. ille autem, quantum ad poenarum magnitudinem pertinet, longo tempore et diuturna in ergastulo barbarorum tabe consumptus in hanc miseriam redactus est, ut, quod plerumque homines etiam poenis ipsis grauius atque acerbius [*]( r. 6 Prou. 16, 9 et 20, 24 9 Psal. 106, 40 12 Psal. 57, 8 ) [*]( 3 itaque] Namque B 4 se intrat. se esse B 6 uia A (quod fugit Halmium) et Rittershusius: uita B 8 ne (cmte gressum) s. scr. c m. 2 A 11 uelud A 14 nutu] ductu B 17 quod] quid B(Т) 20 retorta tergo ex retorta ergo A corr. m.1 21 putaret B m. 1 uincta B 24 atq: sed q: in fin. lin. m. 2 A 26 longitudinem B 28 consumptos super o scr, u m. 2 A )

cur absque dubio nisi quia, ut iam dixi, illi deo humiles nos rebelles, illi crediderunt in manu dei esse uictoriam nos in manu nostra immo in sacrilega atque impia, quod est peius nocentiusque quam nostra? denique ipse rex hostium, quantum res prodidit ac probauit, usque ad diem pugnae stratus cilicio preces fudit, ante bellum in oratione iacuit ad bellum de oratione surrexit. priusquam pugnam manu capesseret, supplicatione pugnauit et ideo fidens processit ad pugnam, quia iam 10 meruerat in oratione uictoriam.

XI. Non dissimiliter autem illud etiam apud Wandalos: ad quos cum in Hispania sitos nostra pars pergeret tantamque ad debellandos eos praesumptionis fiduciam ferret quantum etiam proxime ad Gothos, pari superbiae fastu pari exitu conruerunt. uenitque super exercitum nostrum illud prophetae dictum: obruet dominus confidentiam tuam et nihil habebis prosperum. confidebamus enim in sapientia nostra et fortitudine contra dei mandata dicentis: non glorietur sapiens in sapientia sua nec fortis in fortitudine sua, sed in hoc glorietur qui gloriatur, scire et nosse me, quia ego sum dominus.

non inmerito itaque uicti sumus; ad meliora enim se illi subsidia contulere quam nostri. nam cum armis nos atque auxiliis superbiremus, a parte hostium nobis liber diuinae legis occurrit. ad hanc enim praecipue opem timor et perturbatio tunc Wandalica confugit, ut seriem nobis eloquii caelestis opponeret et aduersum uenientes aemulos suos sacri uoluminis scripta quasi ipsa [*]( 16 Hierem. 2, 37 18 Hierem. 9, 23 ) [*]( 1 hoc car? cur B: hoc cur om. alt. cur A 8 capesceret non B solus sed etiam A (Ttv) 13 bellandos B et s. scr. de m. 2 A 14 paris A fasta T: factus sed super c scr. m. 2 s A fastus B (fort. in fastus latet fastu et); Hartelius suspicatwr: pares superbiae fastus; cf. p. 172, 6 15 exercitum B 8. l. 18 dicentis super i ult. syU. scr. e m. 2 A 21 non inme d bis habet sed semel punct. 22 contulerae (a punct.) q. nostrae A 25 uuandala B(T) 26 seriem] cf. Ad Eccl. III 1 caelestis eloquii B adaenientes B (T) 27 ipsa quasi B_ )

hic nunc requiro, quis hoc umquam a nostris partibus fecerit, aut quis non inrisus fuerat, si putasset esse faciendum? inrisus utique, sicut a nostris omnia ferme religiosa ridentur. et ideo quid prodesse nobis praerogatiua illa religiosi nominis potest, quod nos catholicos esse dicimus quod fideles esse iactamus quod Gothos ac Wandalos haeretici nominis exprobratione despicimus, cum ipsi haeretica prauitate uiuamus?

itaque rectissime nobis dicitur illud, quod Iudaeis in lege fidentibus dixit sermo diuinus: quomodo dicitis, sapientes sumus et lex domini nobiscum est? nolite, inquit, confidere in uerbis mendacii dicentes: templum domini, templum domini, templum domini est. quoniam si bene direxeritis uias uestras et studia uestra, aduenae et pupillo et uiduae non feceritis calumniam, nec sanguinem innocentem effuderitis in loco hoc, habitabo uobiscum in loco isto a saeculo usque in saeculum. quo utique ostenditur quod, si ista non facimus, superflue nobis catholici nominis praesumptione plaudamus.