De Gubernatione Dei

nunc nos etiam pari utriusque partis numero contenti sumus. et quid contenti dicam? exultare nos potius ac tripudiare gaudio conueniret, si parilitas nobis ista contingeret. ecce in quid recidimus, ecce in quid post illam Christiani populi puritatem, qua omnes quondam immaculati [*](14 Act. 5 15 I Cor. 5, 6 ) [*](1 his B 2 legerit ex legeret A com m. 2 3 dixiase. et cum A 4 ccgo (sic) ao (s. scr. m. 2 h) A 5 districtione AB (quod retinendum putaui quia eadem significatione = seueritate in omnibus codd. recurrit ad Eccl. I 50, ubi, quod in transitu monuerim, uox seueritas praecedit; ceterum cf. Nipperdeium Tac. Ann. IIII 36 Kempfium Val. Max. II 9, 6) destrictione Halmius restrictione confidentius proposuit FX Hirner w program. Freisingensi d. 1869 p. 15 6 putemus Halmius recte, ut paulo post est in A: putem d (de B Halm. non adn.) putem B 8 imperditioaem (Sic) A 9 ruunt M ut A sed in marg. m. recmtiss. add. aat certe aliquid A et coni; Rittershusius: aliud B .. 10 minor AB et coni. Bittershusius (non certe/minOr, ut reU. codd.; ceterum minor aut in A ex parte eucmuit et in marg. m. recentisa. add. ut ant minor) 14 Anuaniam A . Saphiram B 17 partis em partes A oarr. m. 2 18 contepti B\' 20 in quid ex inquit corr. in c Brastricanus: inquit ter AB recedimus AB )

unde superfine, cum hoc ita sit, superflue dudum de uno malo locuti sumus, superflue unius scelera defleuimus; aut omnes enim aut paene omnes flendi atque lugendi sunt. nam aut plurimi tales sunt aut certe, quod non minus criminosum est, cupiunt tales esse et laborant actu malorum operum non impares uideri; ac per hoc, etiamsi minora mala faciunt, quia minus possunt, non minus tamen mali sunt, quia nolint minus esse, si possint.

denique, quod unum possunt, uel uoto tales sunt ac uoluntate non cedunt, et in quantum facultas suppetit, superare contendunt. est enim licet in dissimillimis rebus haec illorum aemulatio quae bonorum, ut sicut boni optant cunctos honestate mentium uincere, sic mali cupiant prauitate superare. nam sicut haec bonorum gloria est ut cotidie meliores sint, sic malorum omnium ut deteriores, et sicut optimi cupiunt uirtutum uniuersarum culmen ascendere, sic pessimi optant palmas sibi uniuersorum scelerum uindicare.

et hoc utique in malum nostrum maxime nostri, hoc est, maime Christiani, qui scilicet, ut iam diximus, malitiam sapientiam putant, et de quibus specialiter deus dicit: perdam sapientiam sapientium et intellectum prudentium reprobabo. cumque apostolus clamet, si quis uidetur sapiens, stultus fiat ut sit sapiens, hoc est dicere, si quis uult esse sapiens, sit bonus, quia nemo uere sapiens nisi uere bonus: nos e diuerso malarum mentium nitro, et, ut diuinitas ait, [*](24 I Cor. 1, 19 26 I Cor. 3, 18 ) [*](1 erant] sunt B 3 arbitrarerous B 6 soelere A 7 omnes pene aut omnes enim flendi B 12 nolunt B 13 tales s. scr. m. 2 a (= sunt) A (sic paulo ante 8: lugendis̃ et plurimi taless 14 post facnltas eras. ii A 17 cnpiunt A 20 pessimi ex pessimo A corr. m. 2 22 maxime (ante Christiani) om. B 24 deus ap. cialiter B dixit B 29 malorum A )

II.

Et quae tandem, rogo, spes emendationis in nobis est, qui non errore opinionis ad malum ducimur,1 sed studio malae uoluntatis adnitimur, ut semper peiores esse uideamur. et hinc est, quod dudum questus sum deteriores nos multo esse quam barbaros, quia illos ignorantia legis excusat, nos scientia accusat. illi per imperitiam ueritatis, quia quae sint bona nesciunt, mala pro bonis diligunt: nos cum scientiam ueritatis habeamus, quae sint bona optime nouimus * * modis.

primum, quod nihil ferme uel criminum uel flagitiorum est, quod in spectaculis non sit: ubi summum deliciarum genus est mori homines aut, quod est morte grauius acerbiusque, lacerari, expleri ferarum aluos humanis carnibus, comedi homines cum circumstantium laetitia conspicientium uoluptate, hoc est non minus paene hominum aspectibus quam bestiarum dentibus deuorari. atque ut hoc fiat, orbis impendium est; magna enim cura id agitur et elaboratur. adeuntur etiam loca abdita lustrantur inuii saltus, peragrantur siluae inexplicabiles conscenduntur nubiferae Alpes, penetrantur inferae ualles et ut deuorari possint a feris uiscera hominum, non licet naturam rerum aliquid habere secretum.

sed haec, inquis, non semper fiunt. certum est. et praeclara erroris est excusatio, quia non semper fiunt: quasi [*]( 1 Rom. 1, 28 ) [*]( : 1 reprobabo Bed, ba punot. A 12 ante modis add. in marg. B deest hic aliquid; in tv rasura quinque uel setx litt. est; \'possis apte supplere: sed deligere nos mala multis ostendimus modis\' Halmiusj fort. excidit malis autem postponimus multis ita ut subsimilis litterarum ductus in uocibus modis et malis lacunam effecisse videatur cf. nos Sitz-Ber. p. 9 (multis modis sic recurrit Ep. VII, 3 alias) 13 summa dilitiarum (del. m. 2) A, 16 commedi et circumstancia B \'20 inuiis altis A 22 inferę A: niuiferae B (\'inferaa ualles recpitts opponuntur superis s. altis Alpibus quam niuiferae nubiferis; quo accedit quod adiectiuum inferae uerbo penetrantur magis cowuenit\' Halmius) fort. nouauit Salu. riulferae uel quod Hartelius suspicatur ainnilerae- 24 certum est-semper fiunt om. A (et T), )

nec solum hoc sed sunt alia maiora. quid enim? numquid non consulibus et pulli adhuc gentilium sacrilegiorum more pascuntur et uolantis pinnae auguria quaeruntur ac paene omnia fiunt, quae etiam illi quondam pagani ueteres friuula atque inridenda duxerunt? et cum haec omnia ipsi agant, qui annis nomina tribuunt et a quibus anni ipsi exordium sumunt, credimus nobis bene annos posse procedere, qui a rebus talibus ordiuntur? atque utinam sicut haec propter consules tantum fiunt, ita illos tantum incestarent, propter quos fiunt.

illud est feralissimum et grauissimum, quod dum consensu publico aguntur, honor paucissimorum fit crimen omnium ac sic, cum singulis annis bini inaugurentur, prope est ut in omni mundo nullus euadat.

III. Sed de his putemus hoc satis esse, quod dictum est, quae, ut ipsi excusatis, non semper fiunt. de cotidianis tamen obscenitatibus loquamur: quas tales ac tam innumeras legiones daemonum excogituerunt, ut etiam honestae ac probae mentes, etsi nonnullas earum spernere et calcare possunt, omnes tamen penitus superare uix possint. sicut enim exercitus pugnaturi [*](3 non semper non occidunt B m. 1; m eodem seqq. uerba et homicidae tamen aant etiam quando non occidunt tn scheduia adiecta sunt 6 tamen esse non Rittershusius tamen non esse AB 8 hii B 9 ab A: a cum B Halmius 10 nellent B possint (possent m. 2) A: possent B 13 pinnae (pennae m. 2) A: pennae B 14 friuola B cfr. ad 125 21 sic, cum Hartelius: sic A sicut B sic, ut Halmius 24 satis dictum esse quod est B 25 tamen] tantum B iam Rittershusius 29 paenitus A )

et quidem quia longum est nunc de omnibus dicere, amphitheatris scilicet odiis lusoriis pompis athletis petaminariis pantomimis ceterisque portentis, quae piget dicere, quia piget malum tale uel nosse, de solis circorum ac theatrorum impuritatibus dico. talia enim sunt, quae illic fiunt, ut ea non solum dicere sed etiam recordari aliquis sine pollutione non possit.

alia quippe crimina singulas sibi ferme in nobis uindicant portiones, ut cogitationes sordidae animos ut impudici aspectus oculos at auditus improbi aures, ita ut, cum ex his unum aliquod errauerit, reliqua possint carere peccatis. in theatris uero nihil horum reatu uacat, quia et concupiscentiis animi et auditu aures et aspectu oculi polluuntur: quae quidem omnia tam flagitiosa sunt, ut etiam explicare ea.

quispiam atque eloqui saluo pudore non ualeat. quis enim integro uerecundiae statu dicere queat illas rerum turpium imitationes illas uocum ac uerborum obscenitates, illas motuum turpitudines illas gestuum foeditates? quae quanti sint criminis uel hinc intellegi potest, quod et relationem sui interdicunt. nonnulla quippe etiam maxima scelera incolumi hunc- M state referentis et nominari et argui possunt, ut homicidium latrocinium adulterium sacrilegium ceteraque in hunc modum: [*]( 3 etiam B 8. I. incedat A 4 multa tam B 8 odi.s A: odinis B atlethis B 12 recordare A 14 animos TttJ: animus punct. s et super u add. lineola (— animum) M. 2 A animus B; cf. pauilo post: concupisoentiis animi-polluontur, ubi A animi, B iterum animo habet; ergo inA, ut saepe, u et opermutata sunt 16 aliquid B 17 uocat B 18 animus B (et TttJ) 21 uerecundę s. scr. i m. 2 A quaeat sed priore a punct. m. 2 A illa (8. scr. m. 2 s) rerum A (idem statim illa. suo cum) 25 scelere (in fin. s. scr. m. 2 a) incolomi (super o tertiae syU. scr. u) A 26 referentes A )

ita nonA in coarguenda harum turpitudinum probrositate res euenit arguenti, ut cum absque dubio honestus sit qui accusare ea uelit, honestate tamen integra eloqui et accusare non possit alia quoque omnia mala agentes polluunt, non uidentes uel audientes, siquid$m etsi blasphemum quem. piam audias, sacrilegio non pollueris, quia mente dissentis, et si interuenias latrocinio, non inquinaris actu, quia abborres animo.

solae speotaculorum impuritates sunt, quae unum admodum faciant et agentium et aspicientium crimen. nam dum spectantes haec comprobant ac libenter uident, omnes ea uisu atque adsensu agant. ut uere in eos apostolicum illud peculiariter cadat, quia digni sunt morte non solum qui faciunt ea sed etiam qui consentiunt facientibus. itaque in illis imaginibus fornicationum omnis omnino plebs animo fornicatur, et qui forte ad spectaculum puri uenerant de theatro adulteri reuertuntur. non enim tunc tantummodo, quando redeunt sed etiam, quando ueniunt, fornicantur; nam hoc ipso quod aliquis rem obscenam cupit, dum ad immunda properat, immundus est.

IV. Quae cum ita sint, ecce qualia aut omnes aut paene omnes Romani agunt. et cum haec ita sint, qui talia agimus neglegi nos a diinitate causamur, relinqui nos a domino nostro dicimus, cum ipsi dominum relinquamus. fingamus enim, quod respicere nos dominus noster uelit etiam non merentes: uideamus si potest. ecce innumera Christianorum milia in spectaculis cotidie rerum turpium commorantur. potest ergo ad illos deus respicere, qui tales sunt ? potest ad [*]( 12 Rom. 1, 82 ) [*]( 1 sunt impnritatos B 2 in quo arguenda (sic) A 4 integra eloqui (coU. superiore eloqui salno pndore) Haimius: integre (8. scr. in jtn. a) aloqui (alt. 1 8. scr.) A integra ea loqui B (et Ttv); in archetypo fuisse uidetvr integnloqui unde uoria uitia originem duxere 6 et si B eorr. ex et 7 quiamante awper a aH. scr. m. 2 e A 8 abliorres ex -ris d corr. m. 2 10 faciunt B 12 nisi* A . adsenin super d acr. m. 2 s A 15 imaginibus ex inimag. A corr. m. 2 16 pnri. A 28 ergo illos B om. ad ) [*]( VIII. ) [*]( 9 )

an forte hoc nolumus et hoc dignum putamus ut, cum in circis nos et in theatris deus uideat, ea quae nos aspicimus aspiciat quoque ipse nobiscum et turpitudines, quas nos cernimus, cernat etiam ipse nobiscum alterutrum enim fieri necesse est, quia, si nos uidere dignatur, consequens est ut etiam illa ubi nos uideat, aut si ab illis, quod non dubium est, auertit oculos, etiam a nobis, qui illic sumus, pariter auertat. et cum haec ita sint, facimus haec tamen ac sine cessatione quae dixi.

an forte in morem ueterum paganorum theatrorum et circorum nos deum habere arbitramur? faciebant enim haec illi quondam, quia has idolorum suorum delicias esse credebant. nos quomodo haec facimus, qui odisse deum nostrum haec certi sumus? aut certe, si placere has turpitudines deo nouimus, non prohibeo quin sine cessatione faciamus.

sin uero in conscientia nostra hoc est, quod haec deus horret quod execratur, quod in his sicut pastus diaboli ita offensio dei, quomodo nos in ecclesia colere deum dicimus, qui in obscenitate ludorum semper diabolo deseruimus, et hoc gnari ac scientes, de consilio et industria? ita quae nobis, quaeso, spes erit apud deum, qui non casu aut imprudentia deum laedimus sed exemplo illorum quondam gigantum, quos insanis conatibus sperna temptasse et quasi in nubes gradum tulisse legimus?

sic nos per iniurias, quas in omni mundo deo semper inferimus, quasi consensu publico caelum oppugnamus. Christo ergo (0 amentia monstruosa!) Christo circenses offerimus et mimos,: et tunc hoc maxime, [*]( 4 quoque] quod (aperte ex quoq male ortum) A et om. A (fort. scrib. turpitudines(que)quas praesertim cum in A quos s. scr. m. 2 a legattW) 6 uideri A 7 nos sumus uideat B (\'sententia est: ut ipse quoque illa ibi uideat, ubi nos uidemus3 HaJmius) 10 immorem A 11 arbitremur B m. 1 16 haec om. B 17 in his sicut Hartelius: in his sit B et aperta super in his rasura A. sicut in his sit Ttfl et cum edd. Halmius; coniunctiui hic locum non esse, est autem deesse posse recte monuit Sartelius 20 sgnari A (fuit ignari) 21 spes] quae spes B 23 gygancium B 26 0 B 8. t 27 offerrimus A item mfra §. 26 et tunc hoc v in rae. manu Brassicani: tunc et AB. )