Interpretatio Orationum Gregorii Nazianzeni

36. 37. Sed et de primo nostro statu ac nouissima reforma­ tione, de praefigurationibus et ueritate, de utroque testamento, de aduentu Christi primo ac secundo, de incarnatione eius [*]( 3 cf. Prou. 27, 23 5 cf. Ioh. 10, 11. 14. Ezech. 34, 23 8 cf. Matth. 23, 10 11 cf. Luc. 12. 42 ) [*]( 1 ac sui cura C 2 a bono] abuno R deposcunt R deposcat OA V 3 scit] pascit (pa in mg. add.) R 4 reget OC dni cnin C domini v dei A 9 ergo C 10 hii ROCv 11 precedere (0 s. e) C 12 in ultima paginae linea Rml scripsit et disponere ser- addita in margine nota aliquid deest; postea addidit -mones suos in iudicio ac ueritate et spatio uacuo relicto omisit dogmatum nostrorum 13 ueritate OCv docmatum Cv et consequenter et R 14 quaecumque quide mundis uel ininundis (in s. l., is in ras.) R muudo] de mundo AV 15 animo Rp.c. 19 accedere OACVv ucl om. U 21 duo textus Gregoriani capitula in unum contraxit Rufinus; etiam hoc capitulum arte cohaeret cum antecedente, ex quo praedicatum prirni enuntiati supplendum est )

et passione ac resurrectione atque ascensione in caelos, de fine omnium, de iudicio, de retributione uel tristium uel bonorum, supra omnia uero et quod primum est, de beata et principium omnium tenente trinitate qualiter sentiendum sit. in quo et periculi summa consistit his qui ad inluminan- [*]( 2 ) dos ceteros praesunt, uti ne uel in unam subsistentiam ac personam sermone contracto tamquam deorum multitudinem uitans quis solas appellationes nominum putet et eundem patrem et filium et spiritum sanctum aestimans nominari ad Sabellii inpietatem ex huiuscemodi confusione ac permix­ tione declinet, ut, dum unum omnia nominari putat, nihil esse unumquemque designet, quoniam quidem desinet esse quod est, cum in alterutrum id, quod esse dicitur unius­ cuiusque, transfunditur — uel certe, quod absurdum est, conpo- situs nobis ex diuersis introducitur deus secundum illas uulgi fabulas, quibus ex diuersis formis unum animal adum­ bratur atque depingitur —, neque rursum intersecantes dei natu­ ram secundum Arrii uesaniam et intra Iudaicam paupertatem diuinitatis afluentiam concludentes, ut soli ingenito patri summam deitatis adscribant uelut metuentes ne corruptio nobis deitatis fieri uideatur, si deus pater sit ueri dei et aequalis sibi filii per naturam, neque tria deitatis initia sibi inuicem contraria proferant et diuersa, ut per multa principia rursum ad paganorum errores, unde discessum fuerat, redire uideantur.

38. Neque in tres substantias alienas a se inuicem et diuersas fas est dirimi deitatem secundum Arrium. oportet [*]( 1 et] ac OA ac] et OA 2 fide R de aZ#.] et A tribulatione R 4 tenenti Vp.c. et trin. V 5 periculum summum v 8 uitantes qui-plltent--estimantes-declinent-putant-designent v qui AC omnium A et om. OAV eum A 10 sabelii 0 sabelli V 11 unum om. V putet R 12 quidem si (si s. I.) 0 desinit Cv desiguet OA designat V 13 cum om. 0 15 introd.—diuersis om. 0 19 affluentiam Cp.c.,v soli R solo cet. v 23 contr.] aduersaria V 26 in tres] inter A 27 diuersas (aXXorpia?)] diuisas OACVv )

enim non ita putare se unumquemque deferre deo patri, ut ei auferat hoc ipsum quod pater est — cuius enim erit pater, si ab eo natura filii separatur et creaturis reliquis sociatur? non enim hoc est filium esse uel alienari a patre uel commi­ sceri ac refundi in patrem —, neque rursum tantum putare agere pro Christo, ut neque ipsi seruetur esse quod filius est; cuius enim erit filius, si non origo sua referatur ad patrem, ut sit ille qui genuit et iste sit qui est ex illo progenitus? [*]( 2 ) origo enim pater est non exigui alicuius et indigni, sed deitatis et bonitatis origo est, quae in filio et spiritu sancto intellegitur et sentitur, in illo uelut filio et uerbo, in hoc uelut spiritu ab ipso procedente. et ita necessarium est, ut et unum deum secundum ueritatem substantiae fatea­ mur et patrem ac filium et spiritum sanctum in sua quemque subsistere substantia sentiamus.

39. Haec plus fortasse quam tempus sinebat protraxerim uolens uel uitam uel sermonem uel intellectum demonstrare eius qui populis praeest, quo possit in utroque perfectus fieri habitaculum spiritus sancti, per quem solum deus et intellegitur et interpretatur et auditur. mundorum namque est mundum contingere et sanctorum est sancta cognoscere. [*]( 2 ) sciendumque illud iu primis est quod perdifficile negotium est in multitudine permixta atque diuersa, ubi et aetas et institutio uaria, de talibus disputantem et uelut multarum chordarum quandam citharam ferientem inuenire et proferre[*]( 11 cf. Ioli. 1,1 12 cf. Ioh. 15, 26 ) [*](1 differre Ca.c. 2 offerat 0 etenim V 3 creatoris (u s. 0) 0 4 filium esse R esse filium cet. v pr. nel om. V alinari Ca.c. 6 ipsis R illi v 9 non] nec v 14 ac] et Cv 15 substantia] subsistantia R subsistentia Y, om. A 18 quo] qui OA 19 feeri Ra.c. per quem solum (ip fxovw) RAV per quem solus OCv 20 et pr. om. v mundorum exp. C 22 difficile R perdeficile Ca.c. 23 et ante aetas om. A 24 uaria] add. est OA 25 cordarum (h s. add.) R cordarum V quamda (m in ras., da in mg.) R cytharam RAv chitharam (h post t s.) C )

aptum ad omnes praedicationis uerbum et ita uelut plectrum singulis admouere, ut nusquam sonus offendat auditum. triplici namque ex modo in ecclesia dicentium periculum pendet, ex sensu ex uerbo ex auditu, ut perfacile eueniat in uno saltim aliquo, si non in omnibus labi. aut enim minus inluminatus est [*]( 3 ) sensus aut ad explanandum defuit sermo sufnciens aut bene prolata crassior non recepit auditus; et ex uno quolibet horum casu fit in omnibus periculum ueritatis. et quidem in aliis quibusque studiis et doctrinis facile uel profertur sermo uel recipitur, in his uero nostris scholis ipsa auditorum expectatio dicturo periculum generat.

40. Tamquam enim de deo audituri et de summa om­ nium spe ac salute suscepturi uerbum quanto calidiores erga fidem fuerint, tanto adtentiores et scrupulosiores erga audiendum fient, ita ut, sicubi aliquid secus dicentis sermo sonuerit, non titubationem linguae putent, sed proditionem fidei pietatisque condemnent. et iudicant omnia non docentis ratione sed propriis sensibus, non his quos in ecclesia audiunt sed quos de domo secum deferunt conseruantes dogmata non quae rationabiliter didicerunt sed quae ex consuetudine non probabili tenuerunt. et hoc dico adhuc non ualde malorum [*]( 2 ) hominum uitium, qui, licet regulam non teneant ueritatis, tamen religiose haec pati uidentur et habere zelum dei sed non secundum scientiam et ideo fortassis uidebuntur non [*]( 19 cf. Act. 16, 4 23 Rom. 10, 2 ) [*]( 2 admoueri 0 offendit (a s. i) 0 3 ex om. OA pendit OCa.c. et ex sensu et ex uerbo et (et s. 1. C) ex auditu Cv 4 eueniunt V sal­ tem V,Cp.c.,v 7 prolatus V crassior] gratior (ti in ras.) R recipit 0 10 semno corr. in sermo R percipitur ex precipitur C scolis OACv sc.olis V 11 expectatio in mg. 0 12 et tamquam enim R 13 cali­ diores (&spp.6zspoi) OV callidiores RA,Cp.c.,v 17 pietatemque A con­ dempnent Cp.c. docentes OACv 18 rationem 0 19 dogmata* (m eras.) 0 20 pr. quae] q; (s. l. ue) C 21 probabili (b pr. ex p) C 23 hec tamen religiose pati uid. v relegiose OCa.c. et habere uidentur et habere zelum dei A ) [*]( XXXXVI. Rufini pars 1. ) [*]( 3 )

debere uehementius condemnari utpote nec multa uapulaturi tamquam ignorantes domini uoluntatem et idcirco non facien­ tes eam, aut qui fortassis etiam corrigi aliquando poterunt et emendari, quoniam religiosa mens quam cito offenditur tam prompte et facile curatur. si quis forte ei(s) sermo apte et conpetenter adhibitus cor pulsauerit, continuo sicut ignifer lapis pulsatus a simili ex ea quae sibi naturaliter inest lucis scintilla lampadas confestim ueritatis accendit.

41. De illis uero quid dicamus qui, dum iactantiae gloriam quaerunt et praeesse populis delectantur, iniquitatem in ex- celsum loquuntur, qui uelut Iannes quidam et Mambres non tam Moysi quam ueritati resistunt et aduersum sanam doctri- [*](2 ) nam commouent arma uerborum? tertium quoque genus est ex inperitia contra dicentium, quam utique inperitiam conse­ quenter insolentia comitatur; et omni uerbo, nisi si quod forte ipsi protulerint, hostiliter et insolenter occurrunt. a quibus secundum domini dictum porcorum more ueritatis margaritae pedibus conculcantur.

42. Alii quoque sunt qui nullam quidem ex proprio sensu opinionem deferunt neque aliquam formam de fide dei obtinent uel bonam uel malam, sed omnibus se tradunt magistris atque omnem suscipiunt sermonem uelut quod melius est et rectius ex omnibus electuri, ignorantes quia non bonos de ueritate iudices elegerunt, semet ipsos uidelicet, et iudicare [*]( 1 cf. Luc. 12, 47 10 cf. Ps. 72, 8 11 cf. II Tim. 3, 8 17 cf. Matth. 7, 6 ) [*]( 1 condempnari Op.c. utpute Ca.c. ne V uapulari A 3 po­ tuerunt RO potuerint A 5 prumpte 0 prumte Ca.c. ei<s> (e? tt? aotoiv ūvacto ÀÓIOÇ) scripsi ei codd. v 7 eaque R 8 lampades A 9 quod Ca.c. iactantiae uerba V gloriam-excelsum om. V 10 in excelsum (stg ib u-j/o?)] in excelso OAv 11 locuntur C uel qui uelut v ueluti V iamnes OACV et] uel CV jambres (m s. j) R manbres Cp.c. 12 mosi Ca.c. 13 uerborum] bellorum R tert. g. est quoque Cv 15 insolatia Ra.c. corpmitatur 0 nisi si forte C nisi quod forte V nisi forte v 16 protulerunt v 20 optinent 0,Ca.c. 21 uel pr. om. Cv 24 et] et (ut s. et) R, om. OA )

se putant posse de his quae se fatentur ignorare. tum deinde ex ueri similibus frequenter modo in hoc, modo in illud uersi atque mutati et omni uerbo nunc adquiescentes, paulo post iterum reluctantes simul et magistros et studia permu- tant et uelut puluis uento agitatus facile transferuntur. ad [*]( 2 ) ultimum uero stultitiae suae proferunt fructum; nam uelut fatigati audiendo diuersos et uicti taedio simul omnia re­ spuunt et uelut uacui et inanes ex omnibus quae crediderunt facti continuo etiam contemnere et inridere nos incipiunt uelut nihil rationabile in fide nostra habentes et patiuntur quod accidere solet his qui oculos dolent et solis lumen accusant uel qui aures, et uoces hominum minus esse sono­ ras queruntur.

43. Propterea ergo multo utilius est animae simpliciter et pure ueritatis elementa suscipere et uelut ceris ea nondum charaxatis inscribere quam super illa quae ante male scripta sunt superducere, id est supra malam doctrinam et peruersa dogmata uerbum fidei ac ueritatis ingerere et cum primis postrema confundere. nam uiam quidem incedere adtritam et leuigatam adsiduitate commeantium praestat quam inusitatam et rudem et nullis antea uestigiis proculcatam, campum quo­ que serere exercitio aratri frequentis edomitum melius est quam illum qui ignarus est sulci et uomeris nescius; animam uero illam melius excolam, quae nullo adhuc maligni cultoris aratro temerata est nec praeuentione pessimi seminis occupata. alioquin duplicabitur nobis labor, dum necesse est prius [*]( 2 ) [*]( 5 cf. Eph. 4, 14 18 cf. Rom. 10, 8. I Tim. 4, 6 cf. II Cor. 6, 7. Col. 1, 5. Iac. 1, 18. ) [*]( 1 posse putant Cv putent Rp.c. 2 ex ueri] exuri Ca.c. fre­ quenter in hoc modo in illud OA 4 reluctantas Ra.c. 6 stultie Ra.c. 7 -do diuersos-p. 37, 16 sensus om. A 9 contempnere 0,Cp.c. 11 accedere 0 (i s. pr. e), Ca.c. 12 sonora V 13 quaeruntur 0 15 pure R elimenta Cet.c. 16 caraxatis Cv scripte Ca.c. 17 sup Cv 20 inusitata (a ex e) R 21 proculcata ex proculcatis R 22 exerticio (c s. t) C aratris 0 23 et uomeris est nescius O ) [*]( 3* )

conceptas malitiae formas corde detrudere, tum deinde bonita­ tis imaginem uirtutum ceris uariantibus reformare, ut, quam multae ac diuersae fuerant in anima species deprauationis, tam multae sint et restitutionis. quorum omnium scientia ac disciplina uigere debet apud eum, cui animarum instituen- darum cura committitur. ex quibus nos quam plurima nunc breuitatis studio praetermittimus.

44. Sicut enim uerbi gratia, si fieri posset ut ex multis animalibus ac bestiolis genere ac specie diuersis, magnis et exiguis, ferocioribus et mitioribus, asperioribus et lenioribus, unum aliquod animal uel bestia una constaret, haec utique ad mitigandum si cui crederetur, quantum ei inmineret operis ac laboris, quantum eius requireretur industriae, ut unicuique bestiarum uel animalium, prout mos exigit singulorum uel prout natura poscit, occurreret! quoniam quidem neque eadem uox apta est omnibus neque eisdem, ut ita dicam, sibilis [*]( 2 ) aguntur. sed ne cibus quidem cunctis unus atque idem est nec palpandi ac fouendi mos unus est bestiis, ita ut interdum hisdem ipsis quibus mitigantur aliae ad furorem aliae susci­ tentur. quibus ergo se modis singulis quibusque bestiae huius ille eruditor aptabit? quomodo se ad uniuscuiusque naturam atque ingenium commodabit? nonne necesse erit eum, cum sit apud semet ipsum simplex et constans, tam fieri uarium et tam in diuersa mutabilem quam poscit ipsa diuersitas bestiarum, ut unumquodque animal pro naturae et ingenii sui oportunitate curetur, quo possit totius bestiae corpus ex tanta diuersitate conpositum recte inter se inuicem bestiolis [*]( 3 ) moderatis in pace ac tranquillitate persistere? ita ex multis ac diuersis et moribus et linguis et institutionibus uelut [*]( 3 species om. v 5 cui cura an. inst. v 7 praemittimus V 8 pos­ sit 0 11 uel] et v 12 mitigandum (ti s. l.) R 14 exiget (er s. g) R 15 occurrerit (re s. I.) 0, om. v quidem lJęq\\lę ęą. neque R 17 nec v tibus (c s. t) C cunctis om. v 18 nec] et R 19 isdem Ov ljisdem C alii-alii 0 22 nonne] non CVv 25 pro natura V 26 quod poscit (d m2 s. 1. C) Cv )

unum animal conpositum sibique dissimile commune hoc corpus ecclesiae qui instituendum suscepit ac regendum, cum esse debeat ipse apud se semper inmobilis et idem, necesse- habet tamen singulorum se et moribus et institutionibus conformare ac sermonem suum aptare singulis oportunum..

45. Quoniam quidem alii lacte indigent, hi uidelicet quibus prima adhuc religionis rudimenta traduntur, et cum sint paruuli in fide, uirilis adhuc, ut ita dixerim, cibi uigorem ferre non possunt; quem utique contra uires si quis ingeratr fortassis oppressi et degrauati, dum mens non sufficit ingesta suscipere — sicut ne in paruulis quidem corporalis materia decoquere ualet maiores uiribus cibos —, etiam priorum iacturam ac detrimenta persentient. alii uero sunt qui sapien- [*]( 2 ) tia indigent, quae profertur et praedicatur inter perfectos, et cibis excelsioribus ac ualidioribus uti possunt pro eo quod exer­ citatos habent sensus ad discretionem boni uel mali, ueritatis atque mendacii. quos utique neque lacte potari neque holeribus pasci, id est infirmo ac fragili conuenit cibo; alio­ quin nequaquam roborabuntur in fortitudine Christi neque crescent laudabili incremento, quo oportet omnem perfectum in ipso crescere in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi.

46. Et ad haec quis idoneus? non enim debemus esse sicut plurimi adulterantes uerbum dei et miscentes aquam nino, id est laetificanti cor hominis uerbo sermonem uilem [*]( 6 cf. Hebr. 5, 12. I Cor. 3, 1 sq. 14 cf. I Cor. 2, 6 15 Hebr. 5, 14 17 cf. Rom. 14, 2 20 cf. Col. 2, 19 21 Eph. 4, 13 23 II Cor. 2, 16 24 II Cor. 2, 17 cf. Esai. 1, 22 25 cf. Ps. 103, 15 ) [*](2 suscepit (i s. e) O suscipit V 3 e§semp R 4 et raoribus se v 6 lactem Ca.c. lactae V hii RO 9 uires Rp.c. ingenerat C 11 091J suscipere 0 12 dequoquere 0 maioribus 110 maioris Ca.c. uiribus (ui s. I.) R 13 persentent V 14 pfectos (p s. I.) RC 15 cibis excelsioribus (tpoo^s \'j<iY]XoTspa<;)] cibis excellentioribus OCv ac]- et v 16 sensos O 18 oleribus OACv 20 omne A 25 id est om. v laetificantes 0,Va.c. letificantes Cv laetificantis Vp.c. )

admiscere et per terram repentem, qui uel iocum moueat uel temporale aliquid narret, ita ut carnalis lucri ex hoc nobis aliquid nundinari uideamur, cum ita singulis loquimur, ut ipsi delectantur audire, et sumus uelut uentriloqui quidam, id est de uentre et pro uentre loquentes et uentri in uerbis nostris omnibus prouidentes, quod est uere de terra loqui, ut placere potentibus et diuitibus uideamur, quos magis laedimus, immo quos perdimus et quorum sanguinem inno­ centem effundimus, id est animarum simplicium uitam in interitum damus, quae utique de nostris manibus exquirentur.

47. Pro his ergo omnibus considerabam multo esse melius peritioribus aliis cedere regendi habenas quam currus praeci­ pites per inperitiam dare, et magis accommodare aurem ad oboedientiae auditum quam linguam inperitam mouere. haec egomet mecum disserens et consiliario usus memet ipso non malo, ut opinor, sin minus, certe uel sedulo, dicta factaque quae ad pietatem pertinent discere potius ignorans malui quam [*]( 2 ) docere. optabile namque est et mihi percarum usque ad ulti­ mam discere senectutem, quoniam quidem nulla aetas ad perdi­ scendum sufficere potest, docere uero alios affectare eum, qui non sufficienter instructus est, res mihi uidetur antiqui prouer­ bii (in dolio discere artem figuli\', hoc est in periculo animarum doctrinam discere pietatis. quique aut satis stulti mihi uidentur aut temerarii: stulti pro eo, si in tantum bruti sunt ut inperitos se esse non sentiant, temerarii, si intellegunt quidem, audent tamen adire negotium. [*]( 10 cf. Ezech. 3, 20. 33, 8. Epist. Hier. 6 22 cf. Plat. Gorg. p. 514 E ) [*]( 1 adraisevere (ce s. ej-e) R ammiscere Cp.c.,v et om. A 2 carnales (i s. e) 0 4 dilectantur Ca.c. delectentur Cp.c.,v uentriloqui (qui s. I.) 0 6 et quod est v 7 placere (re s. I.) R et ut A 10 manibus nostris V 12 habenas (n s. I.) 0 13 acommodare 0 adcommodare R,Ca.c. ad oboedientiam et auditum V 15 egomet] ego et R ergo et Cv 16 sin] sint A factaque] quantaq; 0 17 discedere V 18 ultimum Ra.c. 19 discere s. I. m2 C 20 effectare Ra.c. eum] et A 23 disce«*re C stulti mihi satis RCv satis mihi stulti A )

48. Hebraeorum seniores tradunt quod fuerit talis quaedam apud eos antiquitus laudabilis obseruatio, ut non omni aetati omnis scriptura uel legenda uel discenda committeretur pro eo quod non expediret omnes omnia cito discere, quia nec capere possunt omnes omnia, et idcirco laedi eos potius quam iuuari, si nondum capaces ea quae sunt profundiora cognouerint. sed cetera quidem omnia, quorum etiam historica [*]( 2 ) narratio inprobabilis non est, a puero statim discunt, eas uero scripturas, quae uili indumento litterae pretiosa intrin- secus contegunt sacramenta, nulli ante uicesimum et quintum annum discere uel etiam scire committitur, quo scilicet sit hoc uelut munus quoddam propositum exercitio uirtutis his, in quibus ad illud aetatis et uita probabilis et ornatus morum et intellegentiae capacitas apparebit; qui utique iam ualeant bene et confidenter ascendere ab inferioribus litterae ad supe­ riora spiritus et excelsa.

49. Quid ergo? apud nos inter docere et doceri nulla erit differentia, nulla discretio? nec inter tribum et tribum fiet ulla diuisio? nec illi ultra Iordanem et isti intra Iordanem hereditatem sorte suscipient? nullus populis nostris finalis terminus dabitur? nulla uiuendi regula figetur, sed ita in [*]( 2 ) confuso habebuntur omnia et ita unusquisque quod uidebitur rectum in oculis suis faciet, ut plurimi ex nobis, uti ne dicam omnes, ante paene quam primos infantiae deponant pilos, dum adhuc puerile balbutiunt uixdum dominicas ingressi [*]( 15 cf. II Cor. 3, 6 18-21 cf. los. c. 13-21 ) [*]( 1 hebreorum ROCv quod fuerit apud eos quaedam talis Cv 2 anti­ quitatis (s. ! antiquitus) A obseruantia A 3 uel discenda om. R 4 expedierit (e tert. s. r) 0 discere (s s. I) R 5 ledi (1 s. r.) R 6 iu­ rari (u s. r) C profutura R 7 cognouerunt (i s. u) C hystorica 0 histonaca V 9 ueli R 10 nulljum 0 nullum A quintum et uicen­ simnm 0 uicepsimum R uigensimum Cp.c. uigesimum v 11 quos V 12 minus 0 16 et om. Cv 19 ulli (i s. 11) 0 pr. iordanen V,Cp.c. alt. iordanen C 20 hereditatis sorte (- m2 C) Cv susciperent V nulljs (u s. i) A 21 terminis 0 figjetur R 22 confusione A uede­ bitur R 24 plurimos (s. I primos) R deponat C 25 balbuttiunt C )

aulas, antequam sacrorum uoluminum nomina saltim ipsa cognoscant, antequam nouae uel ueteris scripturae uel auctores discant uel stilum cognoscant — nam illud non dico, antequam bosor abluant et animae uitia deponant —, sicubi forte duos uel tres sermones ex antiquis tractatoribus didicerint et hoc fortasse ex auditu magis quam ex lectione, aut si paucos ex Dauid sparsim didicerimus psalmos ac deinde ueste fusciori ac bene conposita utamur, uel si etiam usque ad zonae cingulum philosophiam ostentemus speciem nobis pietatis et faciem huiuscemodi adinuentionibus colorantes, continuo iam admirationi esse uolumus et laudi, praeesse iam populis cogitamus, Samuhel aliqui nobis uidemur ab ipsis incunabulis consecrati, sapientes quoque et doctores et diui­ norum mystae, et inter scribas et legis doctores nosmet ipsos ordinamus et uelut caelestes quidam incedimus quaerentes ab hominibus uocari rabbi dicentes: (nusquam prorsus susci­ pienda est littera, sed omnia spiritaliter intellegenda\' — alioquin deliramenta quaedam uideri et somnia —, insuper etindignamur, [*]( 3 ) nisi uehementer et fauorabiliter conlaudemur? et haec beni- [*]( 12 cf. I Reg. 1, 24-28 15 cf. Matth. 23, 7 ) [*]( 1 uoluminum] uel omnium A saltem V,Cp.c.,v 2 ueteres Y 3 antequam bosor abluant = nptv rt tiv ^dp^opov otftoitXovaGS-ai; bosor, quod omnibus codicibus traditur, Engelbrechtio monente genuinum esse eo comprobatur, quod media aetate uocem bosa (= stercus, caenum, lutum)- in usu fuisse Du Cange docet (cf. etiam Francogallicum lla bouse\') et generis neutrius forma in -or ex analogia uocis ador explicari potest atque in sermone uulgari, cui etiam bosor attribuere non dubito, paedora pro paedores, quae uox idem quod bosor significat, dictum esse scimus (ct. Corp. Gloss. Lat. IV 270, 4 et neutrum calor apud Plaut. Merc. 860) 4 sicubi] siqui Cp.c.,v 6 et om. B 8 fusciori] rusticiori A 9 zonam et cingulum A filosophiam R philosofiam C ostendemus C 10 huiusmodi R 11 esse om. V 12 samuel AC aliquid 0 uidemur nobis v 13 iycunabulis C cunabulis v et diuinorum-doctores om. A alt. et exp. BC, om. v diuinorum myste (rionl 8. e) R (O^TJAO ra 9-sIa): diuinorum mysteriae 0 diuinorum mysteria V diuinorum my­ steriąę (orfl s. ao) C diuinorum misteriorum v 15 uelut] ut R 16 rabi V nuequam] nos quam V 19 et haec-quique nostrorum om. A ) gniores ac simpliciores quique nostrorum; uerum spiritales isti fastidiosi iudicantes singulos et condemnantes et pro nihilo omnino ducentes, si ita libuerit, abscedunt etiam commu­ nionem nostram uelut inpiam recusantes.

50. Quodsi aliquem eorum lenioribus monitis adire uelimus et adsertione rationabili conuenire dicentes: \'quaeso te, o uirorum optime, respondeas mihi: artem aliquam uel disci­ plinam ducis esse tibia canere uel citharam ferire?\', sine dubio disciplinam esse fatebitur. \'quid deinde de sapiente sentis atque ipsa sapientia, id est de diuinarum humanarum­ que rerum disciplina et scientia?\' concedent etiam hoc. \'et quid? meliores esse illas artes quam sapientiam ducimus, an multo his omnibus praestare sapientiam?\' scio quod etiam hoc con­ cedent; et hucusque fidem in responsionum ueritate seruabunt. quid ergo? citharae quidem et tibiae disciplina habebit doctri- [*]( 2 ) nam atque institutiones suas et tempus ad hoc discendi dabitur et labor ac studium adhibebitur et mercedes doctori­ bus praestabuntur, interdum etiam, sicubi quis peritior magister auditur, ob hoc peregrinatio quoque longa suscipitur, et quid- quid illud est quod ad elimatam pertineat eruditionem, etiamsi sit sumptuosum, toleratur et geritur, sapientiam uero, quae omnium et princeps est et inuentrix et in semet ipsa habet omnia et continet, cuius nomine etiam deus uocari magis quam ceteris quibus humanum sermonem uti fas est appella- [*]( 22 cf. Sap. 1, 7 23 cf. I Cor. 1, 80 ) [*]( 1 qui*que 0 spirituales Cv 2 condempnantes Up.c. 3 omninoJ omnia Cv abscedunt (i s. e) 0 4 impia R 5 linioribus Ra.c. 6 assertione Cp.c. 8 ducis ROA dicis CVv cytharam R 9 quid deinde? sapienter sentis. at quid de ipsa sapientia Cp.c.,v 10 atque ipsa] atque de ipsa V id est] uel A 11 concedunt Cv 12 dici­ mus A 13 concedunt RA 14 fidem seruabunt in responsionO ueritate v 15 cytharae Cv 17 labor ac] labore Cv 19 suscepitur (i s. § m2) C quicquid ROCv 20 elimatum (a s. u m2) C peteneat Ca.c. 21 sumtuosum O,Ca.c. 22 ipsam V 23 uoearig" magis C 24 adpellationibus R )

tionibus gaudet, ita leue et ita nullius momenti existimabimus, ut putemus uoluisse quempiam tantum et statim esse sapien- [*]( 3 ) tem? nonne hoc ultimae est et desperabilis inperitiae? si ergo eis talia uel his similia aut etiam ualidiora proponamus, apud illos super saxa seminamus et narramus fabulas auribus surdis, ita ut ne in hoc quidem sint sapientes, ut saltim commoniti agnoscant inperitiam suam. unde mihi uidetur digne eis et conpetenter dictum Salomonis aptari, quo ait: est malitia quam uidi sub sole, uirum qui uidetur apud se sapiens esse. hoc autem sine dubio longe ne- quius, si is etiam doctor subrogetur aliorum qui semet ipsum ignorat esse inperitum.

51. Qui languor lacrimis ingentibus et luctu magis quam uerbis indiget. unde et ego frequenter apud memet ipsum miseratus sum huiusmodi homines sciens quod uelle uideri sapientem hoc est omnino non esse sapientem. sed grande inpedimentum est hominibus ad uirtutem falsae et inanis [*]( 2 ) gloriae praesumptio. cuius tamen morbi penitus effugere macu­ lam Petri fortasse uel Pauli sit, qui, cum uerbi et sapientiae et gubernationis gratiam percipere a Christo meruissent, omni- bus tamen omnia facti sunt, ut omnes lucrifacerent. nobis uero satis est, si uel gubernari nos recte patiamur et regi ab his quibus regendi gratia gubernandique concessa est.

52. Uerum quoniam Pauli et ceterorum similium eius fecimus mentionem, omittentes, si uidetur, ceteros omnes qui[*]( 5 cf. Luc. 8, 6 cf. Eccli. 25, 9 (12) 8 Eccle. 10, 5. Prou. 26, 12 20 cf. I Cor. 9, 22 ) [*]( 1 ita et A leue (xou^ov ts 1tpãjp.a)] leue R,Cp.c.,v existimabimus (•jnoXyj^o^s^a)] estimabimus C estimabimus v 3 disperabilis O,Ca.c. 5 apud] aut R apud illos scdm scripturas super v supra OA 6 saltem Y}OCp.c.}v 8 solomonis Ca.c. quod A 9 uidi ex uiri R 11 .is C, om. A 13 langor Ca.c. luctlh OC 15 miseratus (xaxrjXsrjaa)] miratus ROCv scientes Ca.c. uidere (i s. e) C 18 paenitus R effugire OCa.c. 19 petri et pauli (fortasse sit s. I.) A fortasse om. V 21 tamen omnia tafpcn C facta 0 24 eius om. A 25 obmittens (b s. I.) R si] ut v )

nel per legis lationem uel per prophetiam uel per militiae magisterium uel per aliquam huiuscemodi procurationem popu­ lis praefuerunt, sicut Moyses uel Aaron uel Hiesus aut Helias uel Heliseus omnesque iudices, Samuhel quoque et Dauid et multitudo cetera prophetarum, Iohannem etiam baptistam, sed et duodecim discipulos domini atque eos qui uel cum ipsis uel post ipsos cum labore multo et sudore populis praefuerunt temporibus suis singuli, omnes hos nunc interim omittentes Paulum solum adhibebimus ad adsertionem uerbi nostri et in ipso ac per ipsum considerabimus, quid et quan­ tum sit cura ac diligentia animarum, uel si parum operis et prudentiae requirit aut parum consilii laborisque deposcit. uideamus ergo quid Paulus dicit de Paulo et ex ipso quid istud sit negotii de quo agitur addiscamus.

53. Omitto enumerare labores et uigilias, in siti et fame miserias toleratas, in frigore et nuditate; omitto illos extrin. secus insidiantes, intrinsecus resistentes; omitto persecutiones, Iudaica concilia, carceres, uincula, accusatores, iudicia, cotti­ dianas et momentarias mortes; quod in sporta per murum demissus est, quod lapidatus est, quod uirgis caesus est; omitto circuitus orbis terrae, pericula in mari, pericula in terris, diei ac noctis profundum, naufragia, pericula fluminum, [*]( 15 cf. II Cor. 11, 27 16 cf. II Cor. 11, 28 18 cf. II Cor. 11, 23 19 cf. II Cor. 11, 33 20-22 cf. II Cor. 11, 25—26 ) [*]( 1 per alt. om. R 2 magisterium-p. 45, 15 gloriatur om. A 3 mo­ ses Ca.c. iesus 0 ihesus Cv 4 samuel 0,Va.c. 5 profetarum C 8 prefuere v post singuli eras. autem 0 9 obmittentes (b s. 1.) R ad adsertionem] assertorem v assertionem Cp.c. 10 desidera­ bimus (t con s. de) R considerauimus Ca.c. 14 sit om. V egitur Ca.c. 15 obmitto (b s. l.) R 16 in nuditate R obmitto Rp.c. 17 et intrinsecus V 18 concilia (ooveSpia)] consilia CVv car­ csjeres C cottidiana BOV cotidianas C 19 et] sed et (et s. l.) R momentaneas Ov sportaip C 20 dimissus C 21 periculu R peri­ culj§ (n s. iş) R 22 die ac noctis Ca.c. die ac nocte Cp.c.,v pro­ fundum (xov Pofrov)] profundi Cp.c. in profundo maris v periculis Ra.c. )

pericula latronum, pericula ex genere, pericula in falsis fratri- - bus, manuum labore uictum quaesitum, sine sumptu euange­ lium; quod theatrum factus est et hominibus et angelis is qui medius dei et hominum consistebat, pro hominibus quidem agones et certamina sustinens, deo autem substantialem popu-[*]( ? ) lum conparans et adquirens. praeter haec ergo omnia quis digne exponere ualeat cottidianam pro singulis prouidentiam et sollicitudinem omnium ecclesiarum? erga omnes miseri­ cors, erga omnes fraterno distentus affectu: offendiculum quis patiebatur, et Paulus infirmabatur; scandalizabatur alius, et Paulus urebatur.