Arnobii adversus nationes Libri VII

Arnobius of Sicca

Arnobius of Sicca. Arnobii adversus nationes Libri VII. Reifferscheid, August, editor. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 4, 1875.

eqce si bos aliquis aut quodlibet ex his animal, quod ad placandas caeditur mitigandasque ad numinum furias, uocem hominis sumat eloquaturque his uerbis (ergone o Iuppiter, aut quisquis alius dpus es, humanum est istud et rectum aut aequitatis alicuius in aestimatione ponendum, ut cum alius peccauerit, ego occidar et d, meo sanguine fieri tibi patiaris satis, qui numquam. te, laeserim, numquam sciens aut nesciens tuum numen maiestatemque uiolarim, animal ut scis mutum, naturae meae simplicitatem sequens nec multiformium morum uarietatibus lubricum? numquid aliquando tuos ludos minus sancte diligenterque perfeci? numquid aliquem praesulem, tuum nomen qui offenderet ante traduxi? numquid iuraui per te falso? numquid sacrilegis furtis tua rapui spoliauique donaria? numquid erui sacratissimos lucos aut religiosa quaedam loca substructionibus pollui profanauique priuatis? quaenam est ergo causa, ut alienum crimen meo luatur e sanguine et in I nefas extraneum, mea uita et innocentia producatur? an quod animal uile sum nec rationis nec [*]( 1 ut add Hercddus quo add Gel animis Gel animosis Saim pascant Coluius: parcant P 2 populos P corr & Panes lferaldus canes Zinkius accipinnt SaJJ: accipiant, P 3 dii immortales Canterus, Urs: dii mortales P 13 bos Gel: uos P .15 ad del Gel 16 quisquis Zinkius: quis P 19 qui] quod Sab 24 numen Gel aut te Gel an te Meursius ante te Stewechius 29 luatur in as P 30 perducatur Sab. ) [*]( 16* )

244
consilii particeps, quemadmodum pronuntiant isti qui se homines nominant et ferocitate transiliunt beluas? nonne primordiis isdem eadem et me genuit informauitque natura? nonne spiritus unus est qui et illos et me regit? non consimili ratione respiro et uideo et ceteris adficior sensibus P habent iecora pulmones corda intestina uentriculos: et mihi membrorum non idem est numerus attributus? amant suos fetus et gignendis conueniunt liberis: non et mihi prolis et subrogandae est cura et dulcedo, cum fuerit procreata? sed rationales illi sunt et articulatas exprimunt uoces. et unde illis notum est, an et ego quod facio meis rationibus faciam et uox ista quam promo mei generis uerba sint et solis intellegantur a nobis? interroga Pietatem, utrumne sit aequius me occidi, me confici an hominem uenia et commissorum inpunitate donari? quis in gladium formauit ferrum? non homo? quis cladem gentibus, quis nationibus imposuit seruitutem? non homo? quis parentibus, fratribus, quis uxoribus, quis amicis mortiferas subdidit commiscuitque potiones? non homo? quis maleficia repperit aut commentatus est tanta, quanta [uix] explicari decem millibus nequeant uel annalium uel diurnorum? non homo? ita istud non feram, non inmane, non saeuum est, non tibi o Iuppiter, iniustum uidetur et barbarum, me occidi, me caedi, ut fias tu placidus et ut scelerosis contingat inpunitas?\' ergo ob hanc causam, id est numina ut placentur irata, inaniter fieri sacrificia constitit, cum docuerit nos ratio neque deos irasci aliquando neque alterum uelle pro altero confici, caedi nec innoxii sanguine abolitionem dissignationibus comparari.

sed fortasse aliquis dicet: idcirco dis hostias et cetera inpendimus munera, ut familiares quodammodo nostris supplicationibus facti res tribuant prosperas auertantque a nobis mala, cum gaudiis faciant agere nos semper, tristitias uero propellant et ex casibus [*]( 2 neluas P corr 9 rotionales P corr 10 expromunt Dudendorpius 13 pietatem uulgo 14 an add c 18 commiscuitque P 19 uix seclusi: caduerbium uix uidetur abundare aut pro nequeant legendum queant\' Urs milibus P 20 diurnorum Graemus: dierum P diariorum Urs 25 des P corr c 27 designationibus Sab 28 diis c 31 et add Sdb uex P )

245
inminentia fortuitis. non exiguam curam locus iste desiderat nec quod dicitur facile tam consuetum est uel audiri uel credi. aduolabit enim continuo uniuersus ille doctissimorum chorus, qui adseuerans et conprobans fato fieri quaecumque fiunt eripiat nobis e manibus opinionem istam et inanibus nos arguat persuasionibus fidere. quicquid in mundo, inquiet, gestum est, geritur et geretur, olim definitum et fixum est habetque immobiles causas, per quas sint sibi res nexae et inexpugnabilem conserant praeteritorum cum imminentibus necessitatem. si definitum et fixum est, quid optingere singulis mali debeat boniue iam certum est. quod si certum est et fixum, uacant omnia deorum auxilia, uacant odia, uacant benignitates. tam enim praestare non possunt id quod non potest fieri quam prohibere ne fiat id quod necesse est euenire. † nisi quod ualidius premere opinionem istam, si uoluerint, quibunt, ut etiam ipsos deos frustra dicant a nobis coli et superuacaneis supplicationibus adorari. cum enim ordinem uertere et fatalia nequeant constituta mutare, quid rei, quid causae est fatigare et obtundere eorum aures uelle quorum auxiliis. nequeas supremis in necessitatibus fidere ?

postremo si tristia atque inportuna dii pellunt, si ea quae sunt laeta atque amica largiuntur: unde sunt mundo tanti tamque innumerabiles miseri, unde tot infelices lacrimabilem uitam in extrema sorte ducentes ? cur immunes a calamitatibus non sunt qui momenta per singula, qui per puncta sacrificiis onerant atque adcumulant aras? nonne alios, inquiunt, uidemus ex illis domicilia esse morborum, extinctis luminibus atque auribus obseratis, pedum carere processu, truncos sine manibus degere, incendiis, naufragiis et ruinis mergi obrui confici, patrimoniis ab ingentibus euolutos mercennario sese labore [*]( 3 aduolabit Sab: aduolauit P 5 nobis Canterus uos Vanterus 6 quidquid P corr 7 habetquae P corr 8 sint sibi scripsm: sibi P sibi sint Hildebrandius et om Gel 14 nisi quod] grauiter perturbatus uidetur esse hic locus 15 praemere P noluerint Sab 16 superuacuaneis P corr r 17 ordin.em P 29 obrui mergi Stewechius 30 mercennario sese Sab: mercennarios ee P )

246
fulcire, stipes emendicare supremas, exterminari, proscribi, semper esse in luctibus, liberorum orbitatibus fractos, uexari per infortunia cetera quorum species et formas nulla potest enumeratio definire? quod utique non fieret, si propulsare, si flectere mala ista dii possent sacrorum meritis obligati. nunc uero quia casibus nullus est in his locus sed ineluctabili omnia necessitate confiunt, agit sese ordo praescriptus et quod semel decretum est perficitur.

aut ingrati esse dicendi sunt caelites, si, cum habeant iura prohibendi, patiuntur infelix genus tot poenis et calamitatibus implicari. set fortasse aliquid dicant magnum nec quod auribus debeat frustratoriis, leuibus et contemnentibus sumi. quas tamen nos partes, quia res nimium longi est multique sermonis, inexplicatas transcurrimus atque intactas, solum illud posuisse contenti, inhonestas uos famas adiungere diis uestris, si eos aliter negatis praestare quae bona sunt atque inimica transuertere, nisi prius empti capellarum fuerint atque ouium sanguine et ceteris quae admouentur altaribus. indignum enim primum est, ut illa uis numinum subliinitasque caelestium beneficia credatur sua habere uenalla, prius sumere atque ita praestare; tum quod foedius multo est, nisi acceperint, prodesse nulli perpetique miserrimos discriminum subire fortunas, cum prohibere possint ac subuenire. si ex duobus facientibus res sacras nocens unus set locuples, alter angusto lare sed innocentia fuerit et probitate laudabilis, centum ille caedat boues totidemque cum agniculis suis matres, thus pauper exiguum et odoris alicuius unam concremet glebulam: nonne erit consequens, ut debeat credi, si modo nihil numina nisi praemiis antecedentibus praestant, ut fauorem suum commodent locupleti, auertant a pauperculo [*]( 6 eluctabili P corr c 7 confiunt Canterus: conficiunt P praescriptus Gel: perscriptus P 8 perficitur scripsi: perficit P celites P corr r . 10 implicari. sfed r, Salm: implicarfS et P implicari. et 800 11 nec Sab: ne P 15 iungere P corr c 16 tranuertere P empi P corr c 19 sublimitasqude P corr 20 uenali P corr c 21 miserrimus P corr \' 22 fortunas S\'ab, r: fortuna (f ex p)\' P \' \' 28 nocens Hauptius: hoc est P honestus Sab scelestus Oehlertls sed Oehlerus\':1 et P \'. \'25 cedat P 29 faborem P corr m s XV suum et auxilium Shb 1 \' )

247
lumina, quem restrictum non animus sed familiaris rei necessitas fecit? ubi enim uenalis et mercennarius dator est, ibi necesse est gratiam pro magnitudine muneris tribui et eo inclinare suffragium, unde ad eum qui praestat mercedis plus multo et indecorae corruptionis adfluxerit. quid? si populi rursus duo hostilibus dissidentes annis sacrificiis paribus superorum locupletauerint aras alterque in alterum postulent uires. sibi atque auxilium commodari: nonne iterum. necesse est credi, si praemiis sollicitantur ut prosint, eos partes inter utrasqtie debere haesitare, defigi nec reperire quid faciant, cum suas intellegant gratias sacrorum acceptionibus obligatas ? aut enim . auxilia hinc et inde praestabunt, id quod fieri non potest ; pugnabunt enim contra ipsos se ipsi, contra suas gratiae. uoluntatesque nitentur: aut ambobus populis opem subministrare cessabunt; id quod sceleris magni est post inpensam acceptamque mercedem. itaque ergo ab diis longe infamia est ista tota pellenda neque est omnino dicendum praemiis eos ac mercedibus allici, bonas ut res conferant dimoneantque contrarias, si. modo dii ueri sunt atque in nominis huius exceptione ponendi. aut enim fato fiunt quaecumque fiunt, et ambitionis et gratiae \'nullus locus in diis est: aut si excluditur et eicitur fatum, non est superae dignitatis boni operis fauores et conlatas munificentias uenditare.

satis ut opinor ostendimus frustra diis immortalibus hostias rebus cum consequentibus admoueri, quod neque alantur his neque ullam percipiant uoluptatem, neque ut iras aut animos ponant neque ut res tribuant faustas neque ut abigant auerruncentque contrarias. sequitur ut illam quoque inspiciamus partem quae ab nonnullis consueta est adseri et causis caerimonialibus adplicari. aiunt enim sacra haec honorandis esse instituta caelestibus, et ea quod faciant, honoris ergo facere et his numinum potentias auctitare. [*]( 5 indecorae Sab in err: indecore P 9 utraque P corr m al 15 cessebunt P eorr 19 aeoeptione Urs - - ) 22f fauores et Hildebrandius: fabore (b in n corr m s XV) sed P fauorem et Sab 23 nendLttare P 26 ut iras scripsi:. iras P 27 aberruncentque P 28 que P )

248
quid? si similiter dicant euigilare sese atque dormire, deambulare subsistere, conscribere aliquid et lectitare, ut honorem dis habeant et dignitatibus eos faciant ampliores? quid enim cruore de pecorum, quid sacrorum confectione de cetera superadditur his rei, quid adponitur atque adicitur potestatis? etenim honos omnis qui haberi ab aliquo dicitur et reuerentiae potioris adtribui relatiui est et ad alterum generis et constans partibus duabus, ex concessione tribuentis et amplificatione sumentis. ut si quispiam uiso potentissimi nominis atque auctoritatis uiro uia decedat, adsurgat, caput reuelet uehiculoque desiliat, tum deinde salutet adclinis, ancillatum seruuli pauibundis trepidationibus imitatus; uideo, quid agatur in huiusmodi honorationis officio: summissione alterius datur alteri plurimum efficiturque ut uideatur magnus quem suspectio minoris extulerit et suis anteposuerit rebus.

sed concessio haec omnis et honoris de qua loquimur attributio solis habet in hominibus sedem, quos naturalis infirmitas et amor in altioribus standi docet gaudere de fastigiis et aliorum comparationibus anteponi. at, quaero, in superis ubi est honoris locus, uel quas eis eminentias addier sacrorum ex confectionibus inuenitur? augustiores, potentiores mactatis pecudibus fiunt, additur illis ex hoc quicquam, aut esse dii magis diuinitate occipiunt ampliata? atqui ego contumeliae proximum, quinimmo esse plenam contumeliam iudico, cum honorari ab homine deus dicitur et muneris alicuius oblatione mactari. etenim si honos auget eiusque adcumulat dignitatem cui fuerit attributus, sequitur ut auctior deus fiat ab homine, a quo fuerit munere et honoris [*]( 1 euigilare sese Sab: euigilares ee P 3 diis ex dis corr P dignatibus P corr 7 est et scripsi: est P 11 accliais Sab ancillatum Hemsterhusius: ancillatrum (t eras) P ancillarum Sab ancillatrum Salm panibnndas trepidationes Sab 18 summissioni P corr 14 snspectio Urs: su\'ceptio P 17 stadi P corr c\' 18 fastigiis scripsi: fastibus P 19 ad P corr quaero] nero Urs 20 addier Hildebrandius: addere P accedere Urs: confectionibus Meursius: coniectionibus P collationibus Sab 22 occipinnt Hildebrandius: concipiunt P incipiunt Gel 23 adqui (d corr in t) P atquin r 24 iudicio P corr 25 oblactione P corr r )

249
conlatione donatus: atque ita perducitur res eo ut inferior deus sit qui honoribus mactatur humanis, homo uero sublimior qui auget potentiam numinis.

quid ergo, inquiet aliquis, honorem diis dandum nullum esse omnino censetis? si deos nobis proponitis tales, quales, si sunt, debent esse, quosque dicere nos omnes in istius nominis praedicatione sentimus: quemadmodum possumus honorem his non habere uel maximum, cum etiam homines colere potentioribus acceperimus imperiis, cuiuscumque ordinis fuerint, cuiuscumque fortunae? quisnam iste est maximus? officiosior multo quam habetur a uobis et potentiore. in genere constitutus. dicite, inquitis, quae sit opinio de dis digna, recta et honesta nec turpitudinis alicuius deformitate culpabilis. primum ut neque illos credas quicquam hominis habere consimile nec quicquam expectare quod sit ab se foris atque extrinsecus ueniens, tunc quod saepius dictum est, non ardescere irarum flammis, non gestire corporea uoluptate, non exambiri ut prosint praemiis, non ut noceant proritari, benignitatem et gratiam non habere uenalem, non gaudere honore conlato, non indignari et adfici non dato, sed quod rei diuinae est proprium, sua se ui nosse nec se alienis adulationibus aestimare. et tamen, ut uideamus istud quod dicitur quale sit, quod est istud honoris genus, ueruecem arietem taurum dei sub ore conectere conspectuque in eius occidere? quod est honoris genus, deum inuitare ad sanguinem, quem cum canibus uideas eum sumere atque habere communem? quod est honoris genus, lignorum structibus incensis caelum fumo subtexere et effigies numinum nigrore offuscare ferali? quod si ea quae fiunt propria ui pendere, non ante sumptis placet opinionibus aestimari, arae istae quas dicitis altariaque haec pulchra infelicissimi animalium generis ustrinae, rogi sunt et busticeta in [*]( 2 sq. homo ... numinis om Scib 4 damdum P corr 8 inperiis P 11 diis Salm: his P 12 primum digna P: primum cum Salm transposui ante ut neque (13) primum digna... alicuius om Sab 17 praemiis, non scripsi: non praemiis P ut] ne Canterus 22 uerbecem P corr 23 conectere] conuertere Meursius coronis conectere ? 26 struibus Sab struicibus Meursius 28 aestimare Sab 30 busticeta (bus in ras cl) P )

250
opus structa foedissimum atque in sedem fabricate fetorum.

quid dicitis, o isti? ergone ille putor qui ex coriis tollitur atque expirat ardentibus, qui ex ossibus, qui ex saetis, ex agnorum lanitiis gallinarumque de plumis, dei munus et honor est, mactanturque hoc illi quorum. templa . cum adire disponitis, ab omni uos labe puros, lautos castissimosque praestatis? et quid esse his potest coinquinatius fetidius spurcius, quam si ita facti sunt sensus sui natura, ut in amoribus habeant tam saeua sintque illis in uoluptate putores, quos neque ipsi sacrificantes ferre nec ingenuae sustinere tractos ualeant per spiritum nares? quodsi animantium cruore honorari et adfici superorum animos existimatis, cur non eis et mulos et elephantos mactatis et asinos ? cur non et canes, ursos et uulpes, camelos et belbas et leones? et quoniam uolucres hostiarum quoque in numeris ponitis, cur non uulturios aquilas ciconias inmussilos buteones coruos accipitres noctuas cumque illis salamandras natrices uiperas solifugas? nempe subest et his sanguis et consimili ratione uitali agitantur spiritu. quid in illis maioris est operis aut sollertiae in his minus, ut ista non augeant, superorum illa amplificent dignitatem? quia rebus ex his, inquit, deos par est honorare caelestes, quibus ipsi alimur, sustentamur et uiuimus et quas nobis ad uictum sui numinis tribuere benignitate dignati sunt. sed et cuminum nasturcium rapa bulbos apium carduos radices cucurbitas rutam mentam ocimum puleium porrumque sectiuum idem tribuere dii uobis esseque in usibus uestris alimόniarum in parte iusserunt. quid ergo cessatis altaribus et haec dare rebusque his omnibus conilam superspergere bubulam. et acrimonias intermiscere ceparum?

ecce, si uos canes — necesse est enim quaedam fingi, perspici ut liquidius res possint — si, inquam, canes et asini, si motacillae cum his simul, si hirundines garrulae [*]( lfaetorumP 5 mactatarque Sab illi Salm: illis JP 6 castissimosqxiae P 7 fetidias Mewsius: infelicias P ..12 elefantos P 14 camellos P et camelos Sab belbaa Salmi beloas P <16 immussuloB Sab buteones P . 17 solipangas Urs solipagas Stewechius 23 euminum.. P .28 conilam Hildebrandius: coli. na P cunilam Gel )

251
pariterque cum his porci sensu aliquo humanitatis accepto deos putarent atque existimarent uos esse sacraque uobis intenderent honoris ergo facere, non ex materiis aliis aliisque de rebus sed quibus ali moris est illis et naturali et petitione fulciri: audire uobis exposcimus, utrumne hunc honorem an contumeliam potius esse iudicaretis amplissimam, cum hirundines uobis muscas, motacillae caederent consecrarentque formiculas, cum altaribus uestris darent asini faenum paleasque libarent, cum inponerent canes ossa et humani stercoris proluuiem oncremarent, cum ad Ultimum porculi caenum uobis profunderent ex uolutabris horrentibus, lutosis et uoraginibus sumptum? ita ergo non despui uestras inflammaremini dignitates stercoribusque uos accipi inter atroces conputaretis iniurias? sed taurorum corporibus honoratis uos deos et aliorum animantium caedibus. et quid hoc ab illo differt, cum et ipsa si nondum, mox tamen futura sint stercora et exigui temporis contracta interiectione putescant? denique desinite supponere aris ignem: iam profectocernetis uiscera illa taurorum sacra, quibus honor a uobis auctificatur deorum, feruescere uermibus et fluctuare, uitiare et corrumpere statum caeli et ex odoribus morbidis regiones consauciare uicinas: quam si uobis praecipiant dii curam uestram in ualetudinem uertere, prandia inde uel cenas sollemni ex more conficere, longe fugiatis execratique odoris genus ueniam poscatis a superis facturosque uos eis numquam talia sacra iuretis. ita istud non ludere est, non confiteri, non pandere, quid sit deus nescire nec cui potentiae debeat nominis huius uis subdi appellatioque supponi? cibis uestris auctificatis deos, nidoribus cohonestatis et sucis, et quia uobis iucunda et grata sunt ea quae uos alunt, deos etiam creditis in eorum adfluere uoluptates, latratorum et canum ritu offis saeuitias ponere atque adludere porrigentibus saepius?

et quoniam [*](3 honores fergb facerent 5a6 . : 4 appetitiona Urs: adpositione P 11 e«t P 16 contacta ? 18 cernetis Oel:\' cernitis P 21 quam si Sab: quasi P quae si J Salm colturam Urs . 22 in uestram, in Salm uoluptatem Urs 24 superis Sab: superiis P 27 uis] suis P corr uestris scripsi: nonis P 28 sucis] fumis Meursius 29 eaque Sab .30 seuitias P. )

252
nobis in manibus hostiarum sermo uersatur, quae causa, quae ratio est, ut cum dii inmortales — sint enim et per nos licet quicumque esse creduntur — sint unius essentiae uel unius debeant esse naturae, generis et qualitatis unius, non omnibus omnes hostiis sed quibusdam quidam sacrorum mulceantur e legibus? quae est enim causa, requiram ut eadem rursus, ut ille tauris deus, haedis alius honoretur aut ouibus, hic lactentibus porculis, alter intonsis agnis, hic uirginibus bubulis, capris ille cornutis, hic sterilibus uacculis, at ille incientibus scrofis, hic albentibus, ille taetris, alter feminei generis, alter uero animantibus masculinis? si enim honoris et reuerentiae causa mactantur dis hostiae, quid refert aut interest, cuius animalis e capite luatur hoc debitum, cuius ira offensioque ponatur? an numquid alterius alteri animantis gratior et iucundior sanguis est, alteri uero alterius uoluptatem infundit et gaudium? aut, ut fieri moris est, obseruationis alicuius et religionis metu ille caprina abstinet se carne, porcinum alius execratur attactum, huic ouilla fetulenta sunt uiscera, ac ne stomachum fatiget inualidum, hic bubulam duritiem uitat et lactentium lenitatem, quo digerat expeditius, sumit?

sed erras, inquit, et laberis: nam dis feminis feminas, mares maribus hostias immolare abstrusa et interior ratio est uulgique a cognitione dimota. non inquiro, non exigo, quid sacrorum praecipiant uel quid contineant leges; sed si uicerit ratio atque obtinuerit ueritas, differentiam generum nullam in diis esse neque ullis sexibus eos esse discretos, nonne solui necesse est, nonne rationes has omnes ex stultissimis creditas opinationibus comprobari, inueniri? sapientium uirorum non aduocabo sententias, qui risum nequeunt continere, cum discrimina sexuum diis audiunt immortalibus attributa: unoquoque ab hominum [*]( 2 inmortales P 3 essentiae scripsi: sententiae P 5 e om Sdb 8 buculis Gel \'ouiculis uel buculis uel uitulis* Urs 9 incientibus Urs: ingeatibus P 10 atris Sab 12 diis ex dis corr P 14 animantis scripsi: minus P animalis Urs muneris Klussmannus munus Mauptius gratius et iucundius Hauptius 19 sthomacum P 21 diis ex dis corr P 24 uicerit] iusserit Sab 27 nonne del Salm ex scripsi: et P e Sab )

253
quaero, an ipse apud se credat sibique ipse persuadeat, distinctem esse deorum genus, mares ac feminas hos esse et ad generandos fetus conuenientium membrorum dispositione formatos? sed si sexibus sexus pares, id est feminas feminis, mares autem hostias dis maribus immolari sacrificiorum iura praescribunt: quae in coloribus ratio est, ut merito his albas, illis atras conueniat nigerrimasque mactari? quia superis diis, inquit, atque ominum dexteritate pollentibus color laetus acceptus est ac felix hilaritate candoris, at uero diis laeuis sedesque habitantibus inferas color furuus est gratior et tristibus suffectus e fucis. sed si rursus optinuerit ratio, inferorum penitus cassum esse nomen et uacuum neque ulla sub terris regna esse domiciliaque Plutonia, opinionem necesse est id quoque frustrari quam super atris pecudibus habetis diuisque subterreis. quodsi inferi nulli sunt, deos etiam Manium necesse est esse nullos. fieri enim qui potest, ut cum loca sint nulla, eorum quae non sunt ulli perhibeantur esse cultores?

sed adsentiamui, ut uultis, et esse inferos et esse Manes et habitare nescio quos in his deos ominibus minus faustos et tristioribus praepositos rebus. et quae causa, quae ratio est, ut atrae his hostiae nigerrimique admoneantur coloris? quia nigra nigris conueniunt et tristia consimilibus grata sunt. quid ergo ? non uidetis, ut uobiscum et nos stolide similiterque ludamus, albas esse hostiarum carnes ossa dentes pinguitias omenta cum cerebris mollesque in ossibus medullas? sed uellera nigra sunt nigraeque animantium saetae. solas ergo immolate diis lanas uulsasque ex hostiis saetulas, relinquite infelicissimas pecudes spoliatas licet ac tonsas caeli animam ducere et pastibus innocentissimas incubare. quodsi grata numinibus inferis ea quae sunt nigra furuique existimatis coloris, cur non omnia cetera, quae illorum inferre sacrificiis moris est, sint nigra et [*]( 5 diis ex dis corr P 6 peracribunt Sab 7 conuenit P corr 8 ominum Meursius: hominum P 9 at] ad P corr 13 opinionem Sab: opinione P 19 ominibus Stewechius: hominibus P 20 trae P corr 21 colores c, Sdb 22 tristia Sab: tria. titia P 23 scurriliterque Oehlerus seniliterque Zinkius 26 setae P 28 ac Sab: at P )

254
fumigata taetreque ut colorata curatis? inficite thura, si dantur, salsas fruges atque uniuersa libamina; lacti oleo sanguini, hic ponat ut purpureum colorem, illa ut sint lurida, fuliginem infundite cum fauillis. quod si uobis religio nulla est alba quaedam inferre et suos retinentia candores, ipsi uestras religiones rationesque dissoluitis, cum sacrorum. in opere nihil unum perpetuumque seruatis.

sed et illud hoc loco consentaneum est ex uobis addiscere. si caper caedatur Ioui, quem patri sollemne est Libero Mercurioque mactari, aut bos si sterilis Vnxiae, quam Proserpinae tribuitis, quod ritu atque obseruatione praecipitur:, quid facinoris in hoc erit,! quid malorum scelerisue contractum, cum nihil intersit obsequii, cuius animalis e capite honorarium istud debitum compleatur ? confundi haec, inquit, fas non est nec piaculi parui est officia rituum procurationumque miscere. causam, oro, edissere. quia generis certi hostias certis ius est consecrare numinibus certaque et supplicamenta praestari. et quae iterum. causa est, ut generis certi hostias certis ius sit consecrare numinibus. certaque et supplicamenta praestari? et hoc enim ius ipsum debet habere suam causam certisque ab rationibus exoriri, duci, antiquitatem consuetudinemque dicturus es? hominum mihi scita pronuntias et caeci animalis inuenta: ego autem, cum postulo causam mihi depromi, audire desidero aut caelo aliquid lapsum aut quod magis res poscit, quid adplicitum Iuppiter ad tauri habeat sanguinem, ut ei debeat immolari, non debeat Mercurio, Libero? aut natura quae capri est, ut his rursus adcommoda, Iouialibus conueniens sacrificiis non sit? animalium facta est inter deos diuisio.? transactionis alicuius pactione conuenit, ut ille contineret ab huius se hostia, hic ut [*]( 1 taetreque Salm: taetraque P et Sdb 3 hic Sdb: huic P 4 fabillis P 5 quae P corr c ferre Sab 9 mercurio P corr c 10 tribuitis Sab: tribnitus P quod Hildebrandius: co P quo c\' 12 sceleris.ue P 13 honorarium Sabhonorali- um P 15 procurationumque Meursius: procurationemque P procurationeque Sab 17 et Sdb: est P del Meursius 19 et del Mcursius 22 et Sab: set P 25 ad Sab: at P )

255
usurpare desineret alieni sanguinis iura? - an ut zelotypi pusiones communicare gustatum suarum pecudum nolunt, aut ut gentibus fieri moris diuersissimi. fama est, quae habentur his esui, aliorum eadem reiciuntur a uictibus ?

ergo si haec cassa sunt nec rationis alicuius habentia firmitatem, sacrificiorum et ipsa inanis est ratio. etenim qui potis est habere idoneam: id quod sequitur causam, cum ipsum illud primum, a quo defluit secundum, inanissimum esse reperiatur et uacuum et, nulla soliditate firmatum? Telluri, inquiunt, matri scrofa inciens immolatur et feta, at Mineruae uirgini uirgo caeditur uitula, nullis umquam stimulis nullius operis excitata ad conatus. atquin nos arbitramur nec uirginem uirgini oportuisse mactari, ne uirginitas uiolaretur in pecude, qua dea plurimum pollet, nec Telluri grauidas atque fetas ob honorem fecunditatis ipsius, quam cuncti expetimus et optamus inextinguibili semper † fecunditate procedere. nam si, quia uirgo Tritonia est, idcirco ei conuenit uirgines hostias immolari, et quod Tellus est mater, consimiliter grauidis accipienda est scrofis, ergo et musicis Apollo, quod musicus, et quod medicus Aesculapius, medicis,. et quod faber Vulcanus est, fabris, et quod Mercurius eloquens, eloquentibus debet disertissimisque mactari. quodsi dicere istud insanum est aut ut mediocriter pronuntiem brutum, multo illud maioris amentiae est, fetas iugulare Telluri, quod sit fetibus grauior, Mineruae castas et uirgines, quia sit pura, uirginitatis intactae.

nam quod dici a uobis accipimus, esse quosdam ex diis bonos, alios autem malos et ad nocendi libidinem promptiores, illisque ut prosint, his. uero ne noceant sacrorum sollemnia ministrari, quanam istud ratione dicatur, [*]( 1 desineret Gel: desideret P iura] iu P corr c ut Sab: ut P zelotipi P 2 communicare Sab: concumunicare P 4 aliorum Meursius: aliarum P 6 ratio Sab: datio P pote Sab 7 secundum P 9 inciens Urs: ingens P 10 et om Sab ut foetae Meuraim 11 nullus P corr excitata ad scripsi: excitata P eicita ad Oehlerus conatu Sab 15 quoniam Urs 16 fecunditate] Arnobium fertilitate uel ubertate uel uirtute scripsisse Zinkius suspicatur 19 aescolapius PI 21 dissertissimisque P 23 telluri. P 24 grauior] grauida ? _28 quamnam P corr )

256
intellegere confitemur nos non posse. nam deos benignissimos dicere lenesque habere naturas, et sanctum et religiosum et uerum est, malos autem et laeuos, nequaquam sumendum est auribus, ideo quoniam diuina illa uis ab nocendi procul est dimota et disiuncta natura. quicquid autem potis est causam calamitatis inferre, quid sit primum uidendum est et ab dei nomine longissima debet differitate seponi. itaque ut uobis . commodemus adsensum, dextrarum sinistrarumque rerum deos esse fautores, ulla nec sic ratio est, cur alios alliciatis ad prospera, alios uero ne noceant sacrificiis conmulceatis et praemiis: primum quod di boni male non queunt facere, etiam si nullo fuerint honore mactati; quicquid enim mite est placidumque natura, ab nocendi procul est usu et cogitatione discretum: malus uero conprimere suam ferociam nescit, quamuis gregibus mille et mille alliciatur altaribus. neque enim in dulcedinem uertere amaritudo se potest aut ariditas? in umorem, calor ignis in frigora aut quod rei cuicumque contrarium est id quod sibi contrarium est in suam sumere atque inmutare naturam. ut si manu uiperam mulceas, uenenato blandiaris aut scorpio, petat illa te morsu, hic contactus aculeum figat, nihilque illa prosit auso, cum ad nocendum res ambae non stimulis exagitentur irarum sed quadam proprietate naturae: ita nihil prodest promereri uelle per hostias deos laeuos, cum siue illud feceris siue contra non feceris agant secundum suam naturam et ad ea quae facturi sunt ingenitis legibus et quadam necessitate ducantur. quid quod isto modo utrique dii desinunt esse suis in uiribus et suis in qualitatibus permanere. nam si bonis ut prosint res diuina conficitur, malis autem ne noceant isdem rationibus supplicatur, sequitur ut intellegi debeat, nihil dexteros profuturos nulla si acceperint munera fierique ex hoc malos, malos autem si acceperint [*](1 nos add c, om Sab 3 leuos P 5 pote Sab 11 dii ex di corr P 16 humorem c 17 ∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗calor P 20 contactus in contractus corr P contractus Sab contactus Oel 22 exagi- tantur Sab 25 secundum add Klwsmannus ad quae Heumannus facturi Klussmannus: facti P 28 malis] aliis Sab 29 hisdem P )
257
nocehdi posituros mentem fierique et hoc bonos: atque ita perducitur res eo ut neque hi dexteri neqUe illi sint laeui aut, quod fieri non potest, utrique ipsi sint dexteri et utrique iterum laeui.

estei, concedatur infelicissimas pecudes non sine aliquo religionis officio diuorum apud templa mactari et quod ex usu consuetudinis factum est rationis alicuius causam aliquam continere: sed si magmfioum uideter atque amplum iugulare diis tauros, si inlibata, si solida concremari animantium uiscera, quid sibi reliqua haec uolunt magorum cohaerentia disciplinis, quae in sacrorum reconditis legibus pontificalia † restituere mysteria et rebus inseruere diuinis? quid, inquam, sibi haec uolunt: apexaones hirciae silicernia longaui? quae sunt nomina et farciminum genera, hirquino alia sanguine, comminutis alia inculcata pulmonibus. quid taedae, quid, neniae, quid Offae non uulgi set quibus est nomen appellatioque penitae? ex quibus quod primum est, in exiguas aruina est miculas catillaminum insecta de more, quod in secundo sitUm est, intestini est perrectio, per quam proluuies editur sucis perexsiccata uitalibus. offa autem penita est cum particula uisceris cauda pecoris amputata;. quid polimina, quid omenta, quid palasea sine ut quidam cognominant plasea P ex quibus est omentum pars quaedam, qua receptacula uentrium circumretita finiuntur, bonis cauda est plasea siligine et sanguine delibuta, polimina porro sunt ea quae nos proles [*]( 2 eo* P 9 coherentia P 10 instituere ? 11 inseruere Boo: inseruire P 12 apexabo Sab apezabones Hildebrandius hirciae] issicia Sab longaui Salm: longaeui P longauo Sab 13 omina P corr farciminum Sab: facmorum P alia sab: aliae P 14 taedae] tuceta Gel taliae Salmasius ad Solin. p. 90 codae Meursius 15 taeniae Sealiger, Urs uulgi sed Sab: uulgie et P 16 petiitae Sdb: pentiSae P 17 catillaminum Meursius: cat∗illaminuam P at illa minutim Вâb 18 intiBtini P corr c est pcrrefitio est P corr porrectio Sdb prolubies P 19 percocta et exsiccata ? pWmita P 20 anputata P 21 om«nta Scib: momenta P pahusiea P plasea Gm: plassea P 22 ex owi Urs omentiim scripsi: nomen omfenti P omenti Urs qua scripsi : quo P 28 bonis Gel: uobis P 24 delibuta Sab: dilibuta P ) [*](IV. ) [*]( .17 )

258
uerecundius dicimus, a uolgaribus autem adsolent cognomine testium nuncupari. quid fitilla, quid frumen, quid africia, quid gratilla catumeum † cumspolium cubula? ex quibus duo, quae prima, sunt pultium nomina sed genere et qualitate diuersa, series uero quae sequitur liborum significantias continet; et ipsis enim non est una eademque formatio. non enim placet carnem strebulam nominare, quae taurorum ex coxendicibus demitur, pulpamenta non assa, non quae in ueribus exta sunt, animata prunis et torrefacta carbonibus, non salsamina denique, quae sunt una commixtio quadrinis copulata de frugibus; non similiter fendicas, quae et ipsae sunt hirae, quas plebis oratio illas solet cum eloquitur nuncupare, non ratione eadem et rumas, quae sunt prima in gurgulionibus capita, qua deicere cibos et referre natura est ruminatoribus saeculis; non magmenta, non augmina, non mille species uel † amensanguinum uel fitillarum, quibus nomina indidistis obscura uulgoque ut essent augustiora fecistis.

si enim quaecumque ab hominibus fiunt maximeque in re sacra debent habere suas causas nec sine ratione est quicquam in negotiis omnibus atque in omni administratione faciendum: edissertate nobis et dicite, quae sit causa, quae ratio, ut haec etiam diis dentur sacrisque adoleantur altaribus. in hoc enim diutius loco huic causae uel maxime necessario inmoramur insistimus inhaeremus, cupientes addiscere, quid cum pultibus deo sit, quid cum libis, quid diuersis cum fartibus, confectis iure ex multiplici atque inpensarum uarietate conditis. opiparis numina cenis adficiuntur aut prandiis, ut innumeras conueniat excogitare his dapes? [*](2 fritilla Sab in err 3 conspolium Sab spoliom ? 6 enim anie placet del Urs 7 e coxendicibus Sdb: et condicibus P 8 non ante quae add Meursius 9 prunis scripsi: prius P 10 quae add Oel 11 hirae P. Scriuerius: dirae P 12 illas Scaliger: illa P ilia P. Scriuerius hillas Stewechius et rumas Balueius: aerumnas P rumas Canterus, Urs 13 qua Gel: quae P 14 naturae struminatoribus Sab 15 uelamen sanguinum Sab uel farciminum Salm 16 fittilarum P fritillarum Sab m err 20 aedissertate P corr r 22 huic Sab: hac P 25 fartibus Urs: fratibus P confectis scripsi: confectionis P ex Oehlerus: et P del Gel 26 opipares P corr & 27 innumeras Sab : numeras P )

259
auersionibus stomachorum laborant et ad expellenda fastidia saporum uarietas quaeritur, ut modo his assa, modo cruda ponantur, semicocta et modo semicruda? quod si omnes has partes quas prosicias dicitis accipere dii amart suntque illis gratae uel uoluptatis alicuius uel dulcedinis sensu, quid intercedit, quid prohibet, ut non semel haec omnia totis cum animantibus inferatis? quae causa, quae ratio est, ut caro strebula separatim, ruma, cauda et plasea separatim, hirae solae omenque solum augmentorum adiciantur in causam? pulmentorum uarietatibus adficiuntur dii caelites, ut fieri mos est post cenarum ditium et locupletium saginlas, frustilla haec paruula pro suauibus mateolis sumunt, non quibus famem sedent sed ut palati admoneant otium seque ipsos pleni ad adpetitum uoracitatis instigent? o deorum magnitudo mirabilis, o nullis hominum comprehensa, nullis intellecta naturis, siquidem ut prosint testiculis pecudum redimuntur et rumis neque prius iras atque animos ponunt nisi sibi adoleri paratas conspexerint nenias offasque reddier penitas.

sequitur, ut de thure deque mero aliquid sine ulla . nimietate dicamus. copulata enim et mixta sunt caerimoniarum et haec genera cultumque adhibentur in plurimum. ac primum illud a uobis isto ipso quaerimus percontamurque de thure, unde aut quo tempore nosse illud aut scire potueritis, ut merito existimetis aut esse diis dandum aut eorum acceptissimum uoluntati. nouella enim propemodum res est neque annorum inexplicabilis series, ex quo eius notitia profluxit in has partes et delubris meruit interesse diuinis. [*]( 1 Btomacomm P 3 semicoacta P corr modo et Gel 4 prosicias Turnebus, Urs: praeaicias P 5 gratiae Sab ducedinis P corr r 8 cauda Sab: cada P cauda postea coda r hirae Meursius: irae P omenque Meursius: nomenquae P nomenque Sab omentum Gel 9 magmentorum Urs adiiciatur Sab causin ? 11 haec] ac Urs 13 palati Salm: palatia P palatis SaJJ admoneant Sab otium P plenae fI, uulgo ad addidi adpetitu c\' appetitu uulgo 18 taenias Scaliger, Urs reddier penitas Zinkius: redemptaft P penitas Gel 20 fiunt Sab cultumque Sab: cultuque P 23 potueritis Urs: poteritis P . 26 smeruit P corr ) [*]( 17* )

260
nam neque temporibus , quemadmodum creditur et perhibetur, heroicis quidnam esset thus scitum est, scriptoribus ut comprobatur a priscis, quorum in libris posita nulla eius mentio reperitur, neque genetrix et mater superstitionis Etruria opinionem eius nouit aut famam, sacellorum ut indicant ritus, neque quadringentis annis quibus Albana res uiguit in usum cuiquam uenit, sacra cum res fieret, neque ipse Romulus aut religionibus artifex in comminiscendis Numa. aut esse sciuit aut nasci, ut pium far monstrat, quo peragi mos fuit sacrificiorum sollemnium munia. unde igitur coepta est usurpatio eius adsumi, aut in antiquam et ueterem consuetudinem quaenam inruit nouitas, ut quod tempestatibus tantis necessarium non fuit locum sumeret in caerimoniis primum? nam si sine thure religionis officium claudicat necessariaque uis eius est quae propitios faciat mitesque hominibus caelites, peccatum est ab antiquis, quinimmo piaculis plena uita omnis illorum fuit, qui quod maxime conueniens deorum fuerat uoluptati per incuriam neclexere libare. sin autem temporibus priscis neque homines neque dii huius thuris expetiuere materiam, conprobatur et hodie frustra illud inaniterque praestari, quod neque antiquitas necessarium - credidit et sine ullis nouitas rationibus appetiuit.

denique ut illam semper regulam definitionemque teneamus, qua demonstratum et fixum est, quicquid fiat ab homine, habere oportere suas causas, et in ista quoque retinebimus parte, ut requiramus ex uobis quae sit causa, quae ratio, ut ante ipsa numinum signa thura iniciantur altaribus et ex eorum incendio familiaria fieri existimentur et mitia. quid ex huiusmodi facto adquiritur his rei aut eorum ad animos quid aocedit, ut merito iudicemus recte ista dependi et non frustra atque inaniter concremari? ut enim uos debetis ostendere, cur thura diis detis, sic et deos sequitur ut debeatis expromere habere aliquam causam, cur ea non respuant, [*]( 41 etroriae P corr 5 sacrorum ? 12 antisP corr 13 si sise Sdb: sine P 14 thurae P corr 19 eipetiaere Gel : expedi∗nere- P 29 accidit Sab 30 debetis Sab: debeatis P )

261
quinimmo cur ea tam † familiariter concupiscant honoramus, inquiet aliquis fortasse, his deos. sed nos non uestrum, sed numinum requirimus sensum, nec quid fiat a uobis, sed pendatur ab his quanti quod in praemium datur fauoris interrogamus. sed tamen, o pietas! quantus iste est honor aut qualis, qui ex ignis odore conficitur et resina ex arboris conparatur? nam ne forte ignoretis, quid aut unde sit thus istud: uiscum est ex corticibus * profluens ita ut ex amygdalo, ceraso resina lacrimabili destillatione coalescens. hocine ergo superas honorat et auctificat dignitates, aut offensa si aliquando contracta est, thuris uapore dissoluitur et temperata indignatione sopitur? quid ergo cessatis cuiuslibet arboris uiscum sine ulla passim differitate comburere? nam si honorantur hoc numina nec indigne sustinent Panchaicas sibi ardere resinulas, quid interest, unde fumus altaribus conficiatur in sanctis uel ex uisci quo genere nubes suffitionis exaestuent? an numquid aliquis dicet!

idcirco superis thus dari, quod odoratus habeat suaues et narium commulceat sensum, reliqua uero sint aspera et ob causam • offensionis exclusa? habent enim dii nares, quibus ducant aerios spiritus, accipiunt auras et remittunt, ut penetrare illos possint nidorum differentium qualitates. quod si damus ut fiat, mortalitatis eos adiungimus legi et excludimus diuinitatis a finibus. quicquid enim spirat et reciprocos halitus auris commeabilibus ducit, id necesse est esse mortale, quia caeli sustineatur e pastu. quicquid autem caeli sustinetur e pastu, si recursus abstuleris quibus alternatio redditur abstrahiturque uitalis, oblidi eius necesse est animam et rationem subrui atque interire uiuendi. ergo si et dii spirant odoremque ad se adtrahunt auris comitantibus inuolutum, non est ab re dicere, et alienis eos suffectionibus uiuere et interclusis posse spiraminibus interire. et unde nouissime scitis, an si odorum suauitate [*]( 1 familiariter] feruenter uel famelice Orellius fameliciter HQclebrandius 2 fortasei P corr c 6 ligais P corr ardore Urs 8 lacunam signaui: arboris thuriferae significationem mterci- , disee apparet resina addidi 14 sustinet Sab 19 exc.lusa P 20 pęnetrare r 23 halitos P corr c\' 27 obliti P corr 30 suffitionibus Sab. )

262
capiuntur, eadem sint eis iucunda quae uobis et parili sensu ut uestras deorum mulceant adficiantque naturas? nonne fieri potis est, ut quae uobis adferunt uoluptatem contra illis aspera uideantur et tristia ? cum enim sint essentiae dispares substantiaeque non unae, quibus effici rationibus potest, ut quod qualitate diuersum est unum sentiat accipiatque contactum? an non cottidie cernimus et inter animantia terris orta esse aliis eadem uel amara uel dulcia, mortifera his esse quae illis nata in perniciem non sunt, ut quae illos mulceant odoribus laetis eadem pestiferos halitus aliorum corporibus spirent? sed hoc ut fiat et accidat non in rebus est causa, quae simul esse mortiferae, simul salutares, simul dulces nequeunt simulque amarae consistere, sed ut quisque est factus, ad extrinsecus rei uenientis attactum ita afficitur, qualitatem non accipit ex rerum inpulsionibus natam sed ex sui sensus contagiique natura. uerum omnis haec ratio longe est ab diis sita nec exigui limitis interiectione discreta. nam si uerum est, ut ab sapientibus creditur, incorporales hos esse nec oliditatis alicuius eminentia subleuari, inanis apud hos odor est nec sensibiliter commouere aura eos potis est nidoris alicuius, non si mille tu pondera masculi thuris incendas caelumque hoc totum redundantium uaporum nebulositate cludatur. quod enim non habet robur et substantiam corporalem, contrectari ab substantia non potest corporali: odor autem corpus est, tactis sicut naribus indicatur: ab deo ergo sentiri ratione non potest ulla, qui caret robore corporis atque omni sensu et contagione priuatus est.