cuius cum audacia quibusnam modis posset uel debilitari uel conprimi saepenumero esset deorum in deliberatione quaesitum, haesitantibus ceteris [*]( 2 caepiciis P corr 4 Numa Hildebrandius: numam P 6 maena Zinkius: Nnma P a Numa Salm potuit et] potuisse Sab caepitio Sab: cepio P suscipi P 7 se add Zinkius 8 unum Urs: uirum P 10 est P 11 frygiae P 12 inquid P corr 14 uocata Meursius: uocatae P 18 nequam C. Barthius: quam P 21 hinc Urs: hanc P 22 acdestis P 24 ut ex Stewechius utroque Gel: utraque P sexus Sab 25 deuaitare Urs ire immanitas Salm 26 prae Urs credere; terras uulgo 27 contemnere Sab, uulgo quibusnam Sab: quibusdam P )
178
huius muneris curam Liber in se suscipit. familiarem illi fontem, quo ardorem fuerat suetus et sitiendi lenire flagrantiam ludo et uenationibus excitatam, ualidissima succendit ui meri. necessitatis in tempore haustum accurrit Agdestis, immoderatius potionem hiantibus uenis rapit: fit ut insolita re uictus soporem in altissimum deprimatur. adest ad insidias Liber, ex setis scientissime conplicatis imum plantae inicit laqueum, parte altera proles cum ipsis genitalibus occupat. exhalata ille ui meri corripit se impetu et adducente nexus planta suis ipse se uiribus eo quo uir erat priuat sexu. cum discidio partium sanguis fluit inmensus, rapiuntur et combibuntur haec terra, malum repente cum pomis ex his punicum nascitur. cuius Nana speciem contemplata regis Sangari uel fluminis filia carpit mirans atque in sinu reponit: fit ex eo praegnas. tamquam uitiatam claudit pater et curat ut inedia moriatur: pomis atque aliis pabulis deum sustentatur a matre. enititur paruulum. sed exponi Sangarius praecipit: repertum nescio quis sumit † formas, lacte alit hirquino et quoniam Lydia scitulos sic uocat, uel quia hirquos Phryges suis attagos elocutionibus nuncupant, inde Attis nomen ut sortiretur effluxit. hunc unice mater deum, ore fuerat quod excellentissimo, diligebat. diligebat et Agdestis, blandus adulto comes et qua solum poterat minime rectis adsentationibus uinctum saltuosa ducens per
[*](2 ardorem Sab: ordorem P lenire Sab: leniet P flagrantiam Sab: fraglantiam P 3 ualidissimi Urs 4 aestatis Urs acdestis P 7 imum Canterus: unum P planctae P corr 8 ezhalata Urs, S\'caliger: exalta P exaltatus Sab 10 quo Sab: quod P uir erat Urs, ScaZiger: fuerat P diasidio Sab 12 repente Sab: repente te P in mg R punicum Sab: pinicum P puneum sic r Nana Gel: nata P nana Sab grana in err 13 Sangari uel] Sangarii Sab 14 praegnas r: praegnat P praegnans Sab 15 oriatur P corr 16 pabulis Scaliger: tabulis P bacculis Sdb 17 Sangarius Sab: sanguinarius P quis Sab: quid P 18 formans Sdb in err format Gel Phorbas Salm 19 frygis (i in e corr) P 20 Atys Sab sic semper 21 deum, ore Sab: de more P de humore c diligebat. diligebat Meursius: diligebat P 12 acdestis P comes Sab: comis P 23 minime scripsi: minus P amans Gel tectis Gel uinctum Rigcdtius: uinctus P ) 179
nemora et ferarum multis muneribus donans, quae puer Attis primo sui esse dicebat laboris atque operis glorians: per uinum deinde confitetur et ab Agdesti se diligi. et ab eo donis siluestribus honorari; unde uino, quod silentium prodidit, in eius nefas est sanctum sese inferre pollutis.
tunc Pessinuntius rex Midas alienare cupiens tam infami puerum coniunctione matrimonio eius suam filiam destinat, ac ne scaeuus aliquis nuptialia interrumperet gaudia, fecit oppidum claudi. uerum deum mater adulescentuli fatum sciens interque homines illum. tamdiu futurum saluum quamdiu esset solutus a matrimonii foedere, ne quid accideret maesti, ciuitatem ingreditur clausam muris eius capite subleuatis, quod esse turritum ratione ab hac coepit. *** Agdestis scatens ira conuulsi a se pueri et uxoris ad studium deriuati conuiuantibus cunctis furorem et insaniam suggerit: conclamant exterriti † adorandorum Phryges, mammas sibi demetit † Galli filia paelicis, rapit Attis fistulam, quam instigator ipse gestitabat insaniae, furiarum et ipse iam plenus, perbacchatus iactatus proicit se tandem et sub pini arbore genitalia sibi desecat dicens \'tibi Agdesti haec habe, propter quae motus tantos furialium discriminum concitasti\'. euolat cum profluuio sanguinis uita, sed abscisa quae fuerant Magna legit et ** Mater deum, inicit his terram, ueste prius tecta erant atque inuoluta defuncti. fluore de sanguinis uiola flos nascitur et redimitur ex hac arbos: inde natum et ortum est nunc etiam sacras uelarier et coronarier pinos. uirgo sponsa [*]( 1 danans P corr 3 hacdesti P h deleuit r 5 sanctuarium Qel sese Urs: se ee P polluctis Urs pessinuncius P eorr 7 ei Mewrsius scaebus P 8 fecit Sab: fecisse P 9 adulestuli P corr 10 esset (t ex d) P 12 esse Sab, r: esset P turritum Sab, r: turrium P 13 lacunam signaui acdetis P 15 ad ora deorum Urs ad ora amborum Meursius ad horam Saim ad orgia eorum ? fryges P 16 demetid P corr r testulam Sab 19 desegat P corr tibi Sab: sibi P acdesti P 20 quae Sab, r: quem P 21 profluuio Sab, r: profluui P abscissa Sab fuerant Sab, r: fuerat P 22 et om Sab lacunam signaui: intercidisse uidentur talia lauit bakamisque unxit et iniicit Sab tectis Sab 23 erant addidi inuolutis Sab 24 inde Sab: uide P 25 sacras Sab: sacra P ) 12* \'
180
quae fuerat, quam Valerius pontifex Iam nomine fuisse conscribit, exanimati pectus lanis mollioribus uelat, dat lacrimas cum Agdesti interficitque se ipsam: purpurantes in uiolas cruor uertitur interemptae. mater suffodit et Iam deum, unde amygdalus nascitur amaritudinem significans funeris. tunc arborem pinum, sub qua Attis nomine spoliauerat se uiri, in antrum suum defert et sociatis planctibus cum Agdesti tundit et sauciat pectus pausatae circum arboris robur. Iuppiter rogatus ab Agdesti ut Attis reuiuesceret non sinit; quod tamen fieri per fatum posset, sine ulla difficultate condonat, ne corpus eius putrescat, crescant ut comae semper, digitorum ut minimissimus uiuat et perpetuo solus agitetur e motu. quibus contentum beneficiis Agdestim consecrasse corpus in Pessinunte, caerimoniis annuis et sacerdotiorum antistitibus honorasse.
si contemptor aliquis numinum et sacrilegi pectoris immanitate furiosus intendisset animum maledicere diis uestris, auderet in eos quicquam grauius dicere quam ista prodit historia, quam uelut quiddam mirabile commentarii contulistis in formulam ac, ne illam uis temporis et uetustatis obsolefaceret longitudo, perpetuitatis honore mactastis? quid est enim de diis in ea positum quidue conscriptum, quod non, si in hominem dixeris pudibundis moribus et disciplinis horridioribus educatum, et contumeliae reus sis et iniuriis\' et offensionibus odium. simultatibus subeas inexpiabilibus comparatum? ex lapidibus, inquitis, quos Deucalion iactauit et Pyrra, deum procreata est [*]( 3 acdestio P interiicitque Sab; interfecitque P iam P corr purpuran*tes P 4 suffodit et Iam scripsi: suffodjt etas P suffodit et se Sab suffodit eam Gel sustollit et sepelit Urs suffudit et has Salm 5 amygdalus Sab: amegdalus P ammegdalus c ammigdalus c\' 7 atrum P corr c\' acdesti P 8 pausata Salm 9 hacdesti (h expunxit r) P ut Sab: tit P 10 condonat Sab: condonant P 12 e] et Sab om Gel 13 acdestim P 14 caerimonis P corr cl a»nnuis P sacerdotiorum scripsi: saoordotum P antistitibus Sab: antistibi P intestibus Salm antistitiis Oehlerus 20 hoHore Sab: honore P 23 iniuriae Sab iniurius Meursius offensionibus Zinkius: offensionis P 25 deucalidon P corr *iactauit P )
181
mater. quid o theologi dicitis, quid supernarum antistites potestatum? ergone deum mater ante diluuii casum nulla fuit in parte naturae, et nisi omne mortalium genus interemisset uis imbrium, procreationis illius causa atque origo cessaret? humanum est ergo munus quod esse se sentit et beneficiis debet Pyrrae quod numerari se conspicit in alicuius substantiae qualitate: quod quidem si uerum est, et illud erit necessario non falsum, hominem illam fuisse, non diuam. nam si certum est homines ex illo lapidum iactu natiuitatis suae originem ducere, et hanc necesse est credi unam fuisse de nobis, consimilium causarum rationibus procreatam. neque enim fieri rerum per repugnantiam quiuit, ut ex uno lapidum genere et ex eadem ratione iaciendi immortalium quidam sortis, condicionis alii substituerentur humanae. Varro ille Romanus multiformibus eminens disciplinis et in uetustatis indagatione rimator in librorum quattuor primo quos de gente conscriptos Romani populi dereliquit curiosis computationibus edocet, ab diluuii tempore, cuius supra fecimus mentionem, ad usque Hirti consulatum et Pansae annorum esse milia nondum duo: cum quo si stat fides, Mater quoque dicenda est Magna intra huius numeri fines aeuitatem suam habere conclusam, atque ita perducitur res eo, ut quae omnium numinum genetrix esse narratur non sit mater sed filia, quinimmo infans et paruula, siquidem deos concedimus neque initia neque fines saeculorum perpetua in continuatione sortitos.
sed quid terrenis obuoluisse uos sordibus deum loquimur matrem, cum ab Iouis ipsius maledictis nullam pausam facere uel exigui temporis intercapedine quiueritis? cum in summo Agdi uertice deum dormiret [*]( 2 ante add Salm dilubii P corr m al casum Salm: causam (m eras) P causa Sab casu Urs 6 numerari Liuineius: erari P orari Sab alicuius Sab: alicus P 12 quiuit Zinkius: quif P 13 iaciendi Meursius: faciendi P 14 suscitarentur Meursius 15 multiformibus Sab: multiformis P 17 dereliquid P corr 18 dilubii P corr 20 cum quo si stat IAuineius: cum quos (quo c\') stat P cum quo constat Sab 25 cognitione Sab obuoluisse Gel: obsoluiase P 26 nos Sab deum GeZ: deam P 28 acdi P )
182
tum genetrix, obrepere conquiescentis pudori filius, inquitis, insidiator enisus est. post innumeras uirgines et spoliatas castitate matronas etiamne in matrem cupiditatis infandae spem Iuppiter cepit, nec ab illius adpetitionis ardore horror eum quiuit auertere, quem non hominibus solis sed animalibus quoque nonnullis natura ipsa subiecit, et ingeneratus ille communiter sensus? an respectus pietatis et honesti Capitoliorum defuit praesidi, nec quid sceleris cuperet conturbatis per insaniam mentibus aut retractare poterat aut peruidere ? sed utut res est, ponderis et maiestatis oblitus ad furta illa flagitiosa correpens ibat, pauens ac trepidus, anhelitu oris presso, suspensis per formidinem gressibus et inter media constitutus sollicitudinis speique confinia palpabat res intimas, altitudinem dormitionis et matris patientiam temptans. o rerum imaginatio indecora! o habitus foedus Iouis ad obsceni certaminis expeditionem parati! ergone ille rex mundi, cum incautus et properus obreptionis esset reiectus a furto, in inpetum se uertit et quoniam rapere uoluptatem insidiosa fraude non quiuit, ui matrem adgressus est et apertissime coepit uenerabilem subruere castitatem? conluctatus ergo diutissime cum inuita est, uictus, fractus superatusque defecit, et quem pietas diiugare ab infando matris non ualuit adpetitu, effusa libido diiunxit?
nisi forte dicetis, conuentionis huiusmodi coeptum genus uitat atque execratur humanum, apud deos incesta sunt nulla. et cur mater acerrime pugnabat inferenti uim filio? cur ab illius amplexibus tamquam inlicitos uitans refugiebat adtactus? nam si nihil esset in re mali, tam gerere illa morem sine ulla retractione debuerat quam uolebat hic cupide [*]( 1 genetrix, tum Meursius obrepere Sab: obriperet P 2 eniius Sab 8 defuit Salm: depuit P despuit Sab praesidi Gel: praesidii P nec Gel: ne P 9 utut Urs: ut P 11 tepidus Sdb 13 palpabat Sab: pellabat P pallabat c 14 dormitionis scripsi: dormientis P matris et Urs 15 foedi Sab 17 obreptionis Urs:. obieCtioniB P oblectationis Meursius 18 quoniam Urs: quam P 22 diiunciit P deuinxit Sab 23 conuentiones Urs coetum \'sed glossema uidetur uocis conuentiones\' Urs 24 uitat Sab: uitam P 25 repugnabat Sab 28 cupide Meursiiis: cupidę P cupitae Urs, )
183
adpetitionis suae inritamente complere. et sane hoc loco frugalitatis magnae uiri et circa res etiam flagitiosi operis parciores, ne sancta illa semina frustra uideantur effusa, silex, inquitis, ebibit Iouialis incontinentiae foeditatem. quid deinde, quaeso, consecutum est? dicite. in sinu medio lapidis atque in illa cotis duritie informatus atque animatus est infans, Iouis magni futura progenies. non est facile contradicere tam prodigiosis conceptionibus tamque miris. cum enim genus humanum ex lapidibus apud uos ortum procreatumque dicatur, necesse est credere et receptacula lapides habuisse genitalia et iaculatam conbibisse sementem et completis temporibus sustinuisse aluos graues et ad postremum peperisse feminei moris difficultate conixos. illud nostram subigit curiositatem requirere: cum post decem menses redditum esse dicatis partum, illo tempore quo in utero lapidis fuit clausus quibus alimoniis inrigatus est, quibus sucis, uel ex rigore quae saxeo nutricia potuit ducere, ut est fetibus sollemne de matribus ? nondum, inquit, contigerat lucem et tonitrus patrios iam mugiens imitatus referebat: et postquam illi datum est caelum diemque conspicere , obuia quaeque uastabat incursans atque ipsos sibi spondebat deos caeli posse ab regione detrudere. o cauta et prouida deum \' mater, quae ne nati inuidiam tam insolentis subiret aut mugiens fetus somnis suis officeret aut interpellaret quietem, sub- \' traxit se ipsam et seminis illud nocentissimum uirus transmisit ab se longe et saxorum asperitatibus propinauit.