Exameron

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

DIES TERTIUS.

Dies tertius nobis hodie in sermone nascitur, qui ortus est [*]( 33 A ) in lectione, praeclarus dies, qui terram a naufragio liberauit [*]( B ) dicente deo: congregetur aqua quae est sub caelo in congregationem unam. de quo praefationem adoriri placet. congregetur aqua dictum est, et congregata est: et frequenter dicitur \'populus congregetur\\ et non congregatur. non mediocris pudor est imperio dei insensibilia elementa parere et homines non oboedire, quibus sensus ab ipso tributus auctore est. et fortasse hic pudor fecerit, ut hodie plures conueniretis, ne quo die congregata est aqua in congregationem [*](C ) unam, et hodie populus nequaquam congregatus in ecclesiam domini uideretur.

nec hoc solum oboedientia aquae exemplum [*]( 1 Bas. 77 A (32 C) 12 Gen. 1, 9, Bas. 80 C (33 E) ) [*]( 1 iam n iam etiam N 2 prolixitate (pro m3 ex per) C 8 post conqueratur add. emendatum C et (del. m2) G EXPLICIT DIES SE- CUNDUS. INCIPIT DE FIRMAMENTO (FIRMAnto. nto m3 C) CAELI DIES TERTIUS (TERCIUS C, IIIus F) II EXPLIC DIES SECVNDVS DE FIRMAMTO CELI. INCIP DIES TERTIUS UU\'M et (uerbis de firmamenti c2li om.) M\'B EXPLIC TRACTATUS S. AMBROSII DIEI II DE FIRMAMENTO CAELI. INCIP. EIUSDEM DE DIE III. S EXPLI- CIT LIBER SECUNDUS. INCIPIT TERTIUS Brux. 10 nobis om. C nascitur ILB nascatur cet. 13 congregationem unam VLMSB congregatione una cet., cf. p. 70 u. 21 15 congregetur populus N 18 conueniritis C (corr. m3) conueneritis G (corr. m2) P 19 congregationem unam 91MS congregatione una cet. 20 et hodie C et (h 8. w. m2) P eo die G (o in ras. maioris spatia) cet. 21 a.que (\' )

habemus; nam et alibi scriptum est: uiderunt te aquae, deus, uiderunt te aquae et timuerunt. neque enim ueri simile non uidetur de aquis dictum, quando alibi quoque item propheta ait: mare uidit et fugit, Iordanes conuersus est retrorsum. hoc enim uere factum quis ignorat,[*]( D ) quod ad Hebraeorum transitus mare fugerit? quando se unda diuisit, transiuit populus uestigio puluerulento perisse mare credens, fugisse fluctus. denique credidit hoc Aegyptius et ingressus est: sed illi rediit unda, quae fugerat. nouit ergo aqua et congregaiicongregari et timere et fugere, quando deus praecepit. hanc imitemur aquam et unam congregationem domini, unam ecclesiam malefica.

Congregata est hic quondam aqua ex omni ualle, ex omni [*]( E ) palude, ex omni lacu. uallis est haeresis, uallis est gentilitas, quia deus montium est, non ualliulDuallium. denique in ecclesia exultatio est, in haeresi et gentilitate fletus et maeror. unde ait: disposuit in conualle fletus. ex omni igitur ualle congregatus est populus catholicus. iam non multae congregationes sunt, sed una est congregatio, una ecclesia. dictum est et hic: congregetur aqua ex omni ualle, et facta est [*]( F ) congregatio spiritalis, factus est unus populus. ex haereticis et gentibus repleta ecclesia est. uallis est scaena, uallis est circus, ubi curntcurrit mendax equus ad salutem, ubi uilis et [*]( 341 ) abiecta contentio, ubi litigium foeda deformitas. ex his igitur qui circo inhaerere consueuerant fides creuit ecclesiae, [*]( 1 Psalm. LXXVI 17 4 Psalm. CXIII 3 15 Reg. III 21 (20), 28 17 Psalm. LXXXIII 7 23 Psalm. XXXII 17 ) [*]( 1 nã C (& in ras.) 2 ueris (s eras.) C 3 uidetur de (tnr de in ras.) C 4 item CG et m1 P idem P m2 cet. fugi.t C et G (i eras.) iordanes CM et S ml iordannis G (i alt. ex e m2) iordanis C corr. ml S m2 cet. 6 ad II et 8. u. 91, om. cet. transitus II transitum N 7 puluerulento uestigio N\'B perisse N\'MS aperitse IIB 10 praecipit Y et m2 CGP 16 gentilitatem C (-ti m2) et (m eras.) GP 21 ei gentibus forn, et) GP 22 scaena MS scena cet. 23 uilis IIMSB humilis N\' 24 litigium II litium G m2 N )

merularum coetus augetur.

palus est luxuria, palus est intemperantia, palus est incontinentia, in qua uolutabra libidinum sunt, bestiarum murmura, latibula passionum, ubi mersantur quicumque inciderint et non emergunt, ubi labuntur pedum uestigia, fluitant singulorum incessus, ubi fulicae se dum lauant polluunt, ubi flebiles desuper gemitus columbarum, ubi [*]( B ) pigra testudo caenoso haeret in gurgite; denique aper in palude, ceruus ad fontes. ex omni igitur palude, ubi quasi ranae ueterem canebant querellam, congregata est fides, congregata est puritas animi mentisque simplicitas.

Congregata est aqua ex omni lacu et ex omni fouea, ut nemo foueam fratri suo, in quam ipse incidat, paret, sed omnes se inuicem diligant, omnes se inuicem foueant et quasi unum [*]( C ) corpus diuersa se membra sustentent, quos non mortiferi cantus acroamatum scaenicorum, quae mentem emolliant ad amores, sed concentus ecclesiae, sed consona circa dei laudes populi uox et pia uita delectet, quibus non purpurea peripetasmata, non aulaea pretiosa spectare uoluptati sit, sed hanc pulcherrimam mundi fabricam, hanc distantium inter se elementorum copulam, caelum sicut cameram extentum, ut [*]( D ) inhabitantes in hoc mundo tegat, terram ad operandum datam, diffusum aerem, clausa maria, populum hunc diuinae operationis organum, in quo diuini modulamen resultet oraculi et dei spiritus intus operetur, templum istud, sacrarium trinitatis, sanctitatis domicilium, ecclesiam sanctam, in qua refulgent [*]( 7 Psalm. LXXVIIII 14, XXXXI 2 12 Pronerb. 26, 27 Eccl. 10, 8 Sir. 27, 26 (29) 20 Esai. 40, 22, ) [*]( 1 luxoria (corr. m3) C (corr. m2) GP est alt. 8. u. m3 C 4 pe- , dum G m2 N om. cet. 6 labant C (corr. m3) G (corr. m2) P (corr. ml) pollunt (corr. m3) C (corr. m2) GP 7 cenoso II (o alt. ex u m2 G) 12 paret II, om. cet., qvi fodiat aut ante foueam add. (NIB) autpost fratri (M 8. u. m2 et S) 15 cantus M et ml S cantus et S m2 cet. acroamatum M acroamaticum S acromatum cet. scaenicorum MS scenicorum cet. 16 et consona Atr. Carn. Tell., recte puto 17 delectent Gm2 2t\' 20 extensum G m2 N\'B 22 diffusam (corr. m3) C (corrl m2) GP )

aulaea caelestia, de quibus dictum est: dilata locum tabernaculorum tuorum et aulaeorum tuorum, fige, ne parcas, longiores fac funiculos tuos et palos tuos confirma, adhuc in dextra et sinistra extende: et [*]( E ) semen tuum gentes hereditate possidebunt, et ciuitates desertas inhabitabis. habet ergo aulaea, quibus adtollit bonam uitam, peccata tegit, culpam obumbrat.

haec est ecclesia, quae super maria fundata est et super flumina praeparata. supra uos enim confirmata est et praeparata, qui sicut flumina puro in eam mundi fonte decurritis, de quibus dictum est: eleuauerunt flumina, domine, [*]( F ) eleuauerunt flumina uoces suas a uoce aquarum multarum. et addidit: mirabiles elationes maris, mirabilis in excelsis dominus. bona flumina; hausistis enim ex illo perenni et pleno fonte, quo adsumpserit, qui ait uobis: qui credit[*]( 35 A ) in me, sicut dixit scriptura, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae. hoc autem dicebat de spiritu, quem incipiebant accipere qui credituri erant in eum. sed iam quasi boni Iordanis fluenta reuertimini mecum in originem.

Congregetur inquit aqua quae sub caelo est in [*]( B ) congregationem unam, et appareat arida. et factum est sic. fortasse parum crediderit aliquis superioribus sermonibus [*]( 1 Esai. 54, 2 sq. \'8 Psalm. XXIII 2 11 Psalm. LXXXXII 3 sq. 13 Psalm. LXXXXn 4 15 Ioh. 7, 38 19 Psalm. CXIII 3 20 Gen. 1, 9 ) [*]( 4 dextra (dextera M\') et sinistra IIM\' dextram (deItęram B) et ainistram cet. 5 possidebit Gm2 Uind. 6 habe CG 7 adtollitur G m2 bona uita II teguntur G m2 culpa C et (a ex & m2) G obumbratur Gm2 10 eam MS ea cet. 11 eleuauerunt flumina domine om. G 12 uocem suam N 14 ausistis II (corr. m2 G) S hausistis (m2 ex auxisti) M 16 dicit S scriptura dixit 5tM\' scriptura dicit B 19 iordanes (e ex i St) om. fluenta N 20 f. 40 libri C, quo continentur uerba congregetur inquit usque ad uerba motum eius p. 64,13, litteris minoribus Carolinorum aetate usitatis scriptum postea, cum hoc loco folium intrrcidisset, insertum est. quam ob rem in hac parte librum C siglo (C) significabo congregationem unam %M\'MSB congregatione una cet. 21 sic. factum fortasse (C) )

nostris, quibus tractauimus inuisibilem ideo fuisse terram, quod aquis operta tegeretur, ut corporeis oculis non posset uideri. ad se enim propheta rettulit, hoc est ad nostram [*]( C ) condicionem, non ad diuinae maiestatem naturae, quae utique omnia uidet. sed ut aduertatis quia non quasi nostri ingenii probandi gratia, sed uestrae causa instructionis suscepimus hunc tractandi laborem, adstipulantem nobis lectionis seriem testificamur, quae aperte probat post congregationem aquae, quae erat super terram, et post deriuationem eius in maria apparuisse aridam. desinant ergo nobis dialecticis disputationibus [*]( D ) mouere negotia dicentes: quomodo terra inuisibilis, cum omni corpori naturaliter species et color insit, omnis autem color sit subiectus aspectui? clamat dei uox: congregetur aqua et appareat arida. et iterum scriptura dicit: congregata est aqua in congregationem unam, et apparuit arida. quid opus fuit iterare, nisi occurrendum quaestionibus obseruant propheta ? nonne uidetur dicere: non dixi inuisibilem secundum naturam, sed secundum superfusionem aquarum? denique [*]( E ) addidit sublato uelamine apparuisse aridam, quae ante non uidebatur.

iterum quaestiones alias serunt dicentes: si in congregationibus diuersis aqua erat, quomodo si illae congregationes in superioribus erant, non defluebat aqua ad eum locum, ad quem post domini imperium deriuata est? — natura enim aquarum sponte in inferiora prolabitur — sin uero in inferioribus erant [*]( 10 Bas. 80 D, 81 A (33 E, 34 A) 14 Gen. 1, 10 20 Bas. 81 AB (34 BC) ) [*]( 2 opertam (C) (m eras.) 3 rettulit 51 (ret ex re) retulit cet. 6 causae n (causa G m2) 9 erant (C) et (n 8. u.) V diriuationem (C)PS 0C deriuationem cet. mare (C)B mari GN\'M\' 10 uobis dialeticis (et in ras. m. ant,) (C) 12 corpore (C) 15 est 8. u. (C) congregationem unam MSB congregatione una cet. 16 iudicas (C) 17 dixit (C)V 19 addidi (C)V et G (-dit mSt) addedi (corr. ml) P addit UU\' 20 iterom quoque MS alias asserunt (C) alii asserunt 31 (i alt. 8. u. m2) 31\' (in quo aeerunt) S (i alt. exp.) M 21 quomo (C) 22 defluebant (om. aqua) (C) id (m2 ad) eum P 23 diriuata (C) deriuata P (i 8. e m2) )

illae congregationes, quomodo contra naturam suam aqua ad [*]( F ) superiora conscendit? itaque aut naturalis cursus imperio non eguit aut contra naturam imperio proficere non potuit. cui quaestioni facile respondebo, si mihi ipsi ante respondeant ante praeceptum domini hanc aquarum fiiissefuisse naturam, ut laberetur, ut flueret. non enim ex usu hoc habet ceterorum elementorum, sed speciale et proprium, non ex quodam ordine, sed magis ex uoluntate et operatione dei summi. quid iusserit deus audiunt. uox autem dei efficiens naturae est. eam uocem [*]( 36 A ) effectus operationis impleuit. coepit labi aqua et in unam confluere congregationem, quae ante erat diffusa per terras et plurimis receptaculis inhaerebat. cursum eius ante non legi, motum eius ante non didici, nec oculus meus uidit nec auris audiuit. stabat aqua diuersis locis: ad uocem dei mota est. nonne uidetur quia naturam ei huiusmodi uox dei fecit? secuta est creatura praeceptum et usum fecit ex lege; primae [*]( B ) enim constitutionis lex formam in posterum dereliquit. denique semel diem fecit et noctem: ex illo manet utriusque diurna successio et diurna reparatio. iussa est etiam aqua currere in congregationem: ex illo currit, fontes labuntur in fluuios, in freta currunt flumina, lacus deriuantur in maria, ipsa se aqua praecedit, urguet et sequitur. unus est ductus, unum corpus. et cum sit altitudo diuersa, indiscreta tamen dorsi eius aequalitas. unde et aequor adpellatum arbitror, quod superficies eius aequalis [*]( C ) sit.

respondi secundum illorum propositum; illi nunc respondeant mihi, si numquam uiderunt fontes ex inferioribus scaturrire, [*]( 12 Bas. 81 C (34 D) 21 Uerg. Aen. I 607 ) [*]( 4 antea (C) ante cet. 8 uoluntatem (m eras.) (C)P (m ezp.) G operationem (m eras.) (C)P (m exp.) G 9 effigies II (corr. m2 G) natura G (ra ex rae m2) 10 aquas (C) 13 dedici C (corr. m3) aures C (corr. m3) 17 derelinquid (n del.) CGP 18 diuturna CMSB et (tu del.) G successio diurna (om. et) N\' 19 diuturna MS, om. N\' 20 et (8. u. m2) ex G 25 responde.ant C (r eras.) 26 uiderint liber S. Marci 611 (nunc Laurentianus) scaturrire C (r pr. eras.) G (r pr. 8. u. m2) scaturire \\WS )

de pauimento aquam surgere. quis eam cogit ? unde prorumpit ? quemadmodum non deficit? quomodo fit, ut ima soli ora undam uomant? haec secundum occultae secreta naturae. ceterum quis ignorat quod rapido plerumque impetu in ima descendens in superiora se subrigat atque in [*]( D ) supercilium montis adtollat, plerumque etiam canalibus manu artificis deriuata, quantum descenderit, tantum rursus ascendat? itaque si uel impetu suo fertur uel artificis ingenio contra naturam suam ducitur et eleuatur, miramini si diuini operatione praecepti aliquid ad usum naturae eius accessit, quod in usnusu eius ante non fuerit? dicant nunc mihi quomodo tamquam in utrem congregauerit aquas maris, ut scriptum est, quomodo eduxerit de petra aquas? qui potuit de petra educere aquam quae non erat non potuit ducere aquam quae erat? percussit [*]( F ) petram, et fluxerunt aquae clamat Dauid et torrentes inundaueruutinundauerunt et alibi super montes stabunt aquae. habes in euangelio, quod cum grauis esset procella et magnus in mari motus, ita ut trepidarent apostoli naufragii periculum, excitauerint dormientem in puppe dominum Iesum, et surgens imperauerit uento et mari, sedata tempestas sit, refusa tranquillitas. qui potuit imperio mare totum sedare non potuit [*]( F ) aquas imperio mouere? atquin in diluuio sic accepimus, quod eruperint fontes abyssi et quod induxerit postea spiritum et [*]( 11 Psalm. XXXII 7 13 Psalm. LXXVII 16 14 Psalm. LXXVII 20 16 Psalm. CIII 6 17 Matth. 8, 24 sqq. 22 Gen. 7, 11; 8. 1 ) [*]( 2 fit G m2 fiat Gml cet. 2 et 5 hima CV et (h exp.) P (h eras.) G solii (soli P) ora CGPS solidiora M (di 8. u. m2) cet. 3 secretae CP et (-a m2) G 5 discendens C (corr. m3) 7 artifecia (corr. m3 C (corr. m2) P discenderit C (corr. m3) G (corr. m2) discenderat P (corr. m2) 8 artifecis C (corr. m3) 10 usu eius II usu N 11 fuerit (u s. u.) m3 C m2 GP utre II 13 aquas II aquam N 14 non potuit... erat om. V ducere aquam CGP aquam educere 91\' (e pr. 8. u.) WM\'MS aquam (om. ducere) B 19 excitauerunt N\' excitauerint ex excitarent B puppi m2 PS 20 imperauit N\'B et (8. u.) ml C m2 GP tempestae est (tas est in ras.) 91\' refussa (s pr. eras.) CG 22 adquin CV adqui M\' et ml GP adque (corr. atque) 9t atque 91\' atqui GP m2 cet. 23 abyssi fontes MS ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, fasc. 1. ) [*]( 5 )

siccauerit aquam. si nolunt oboedisse naturam usumque elementi imperio dei esse conuersumconuersura, uel hoc concedant potuisse immisso uento aquas currere, quod cottidie uidemus in mari, ut inde aquae currant, unde flauerit uentus. si tempore Moysi excitato austro ualido siccatum est mare, eodem modo siccari non potuit congregatio aquarum et in [*]( 37 i ) mare profluere aqua, quae postea diuisa est a profundo? sed discant naturam posse conuerti, quando petra aquas ornasset et ferrum aquis supernatauit, quod utique peruius orando facere meruit, non imperando. si igitur Helisaeus ferrum leuauit contra naturam, Christus aquas mouere patientis potuit ? sed mouit qui potuit dicere: Lazare ueni foras et mortuum suscitauit; deus enim quod iubet fecit. itaque pari exemplo dictum accipe: congregetur aqua, et congregata est. dicendo [*]( B ) autem congregetur non solamsolum mouit eam de loco, sed etiam statuit in loco, ut non praeterflueret, sed maneret.

I Hoc itaque maioris miraculi est, quomodo omnes congregationes in unam congregationem defluxerint et una congregatio non adimpleta sit. nam et scriptura hoc inter mirabilia constituit dicendo: omnes torrentes eunt in mare, et mare non adimpletur. utrumque igitur ex praecepto dei, ut et fluat aqua et non superfluat. circumscripta igitur inposito [*]( c ) fine manamaria clauduntur, ne superfusa terris mundent omnia et destituto aruorum cultu munus terrenae fecunditatis inpediant. cognoscant igitur diuini esse praecepti operationisque caelestis. ait enim dominus per nubem ad Iob inter alia etiam de maris claustro: posui ei fines adponens claustra et portas; dixi autem ei: usque huc uenies nec transgredieris, [*]( 5 Eiod. 14, 21 8 Exod. 17, 5 sq. 9 Reg. IIII 6, 6 12 Ioh. 11, 43 17 Bas. 84 AB (35 AB) 20 Eccl. 1, 7 22 Bas. 84 B (35 B) 27 Iob 38, 10 sq. ) [*]( 2 concedant Gm2 M concedunt II (a 8. u) cet. 4 mare C 6 siccare C 9 aquis II et m2 MS aquae MS ml cet. 13 facit G m2 8 22 et fluat G m2 N effluat Gml cet. 24 aruorum Gm2 MS arborum eet. 25 cognuscunt C et (m2 cognoscant) G cognoscunt P 28 nec C (c 8. u. m3) )

sed in te ipso conterentur fluctus tui. nonne ipsi uidemus mare frequenter undosum, ita ut in altum fluctus [*](D ) eius tamquam mons aquae praeruptus insurgat, ubi impetum suum ad litus inliserit, in spumas resolui repagulis quibusdam harenae humilis repercussum, secundum quod scriptum est: aut non timebitis me, dicit dominus, qui posui harenam fines mari? infirmissimo itaque omnium uilis sablonis puluere uis maris intempesta cohibetur et uelut habenis quibusdam caelestis imperii praescripto sibi fine reuocatur uiolentique aequoris motus in sese frangitur atque in [*]( E ) reductos sinus suos scinditur.

ceterum nisi uis statuti caelestis inhiberet, quid obstaret quin per plana Aegypti, quae maxime humilioribus iacens uallibus campestris adseritur, mare rubrum Aegyptio pelago misceretur ? denique docent hoc qui uoluerunt haec duo sibi maria conectere atque in se transfundere, Sesostris Aegyptius, qui antiquior fuit, et Darius Medus, qui maioris contuitu potentiae in effectum uoluit adducere quod ab indigena fuerat ante temptatum. quae res indicio est quod [*]( F ) superius est mare Indicum, in quo mare rubrum, quam aequor Aegyptium, quod inferius alluit. et fortasse ne latius se mare effunderet de superioribus ad inferiora praecipitans, ideo molimina sua rex uterque reuocauit.

Quaero nunc cum dixerit: colligatur aqua in [*]( 38 A ) congregationem unam, quomodo diffusas per lacus paludes stagna [*]( B ) 25 aquas et superfusas uallibus et campis omnibusque planioribus [*]( 1 Bas. 84 AB (35 B) 3 Uerg. Aen. I 105 5 Hier. 5, 22 10 Uerg. Aen. I 161 11 Bas. 84 C (85 C) 23 Gen. 1, 9 Baa. 84 D, 85 A (35 DE) ) [*]( 1 conterentur C (en ex corr. m3) conteretur V ipse (corr. m3) C (corr. m2) P 3 praeruptis C (v s, i tn3) insurgant G m2 UM\'B 4 repaculis C et (corr. m2) GP 8 sabulonis G m2 puluerem (m del.) CGP 12 inhiberet (t add. m2) CP (t in ras. m2) G 14 misceri*«r C m1 (misceretur m3) uoluerint II (-runt Pm2) 19 aequore C et (e exp.) P 20 alluit G m2 adluit N\'MS affluit G m1 cet. 23 congregatione Tina II (congregationem unam G m2) collectione una N\' collectionem undm AfSB 24 diffusa CGP 25 superfusas C (s ult. eras.) ) [*]( 5* )

locis currentes fontibus atque fluminibus una potuerit recipere collectio, aut quomodo una collectio, cum hodieque diuersa sint maria? nam et oceanum mare dicimus et T)Trrenum et Hadriaticum et Indicum et Aegyptium et Pontum et Propontidem et Ellespontum et Euxinum Aegaeum Ionicum Atlanticum; plerique etiam Creticum et septentrionale Caspium [*]( c ) adpellant mare. unde consideremus scripturae uerba, quae librato sunt trutinata examine.