Exameron

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

et [*]( 15 A ) fortasse dicant: cur enim deus - sicut dixit et facta sunt non simul ornatus congruos surgentibus donauit elementis, quasi non potuit caelum insignitum stellis subito ut creatum est refulgere et floribus ac fructibus terra uestiri? potuit utique, sed ideo primo facta, postea conposita declarantur, ne uere increata et sine principio crederentur, si species rerum uelut ingeneratae ab initio, non postea additae uiderentur. [*](B ) inconposita terra legitur et isdem a philosophis, aeternitatis quibus deus priuilegiis honoratur: quid dicerent si ab initio [*]( 4 Bas. 29 BC, 83 C, 36 A (12 E, 14 DE, 15 AB) 13 Psalm. XIII 2 14 Psalm. LXXV 9 18 Psalm. XXXII 9 20 Bas. 29 B (12 D) ) [*]( 2 profundum CGP uisu CP et (corr. m2) G 3 praetereant B 4 extimatione ml CG eiitimatione P ml existimatione C m2 V aestimatione GP m2 cet. 13 poH hominum add. ut uideret S in mg. mX 15 malim es (ὴϰόντισας LXX) 17 acciperat C (corr. m3) G (corr. *»2) 19 rebus assurgentibus Gm2 (I. ras., fuit surgentibus) UU\'M et (rebus eras.) S adsurgentibus M\'B 20 qu.aвi (i eras.) CGP potuerit Erasmus, recte puto 21 fulgere V 25 hisdem CPU\' et (h 8. u.) G et 8 m2 M iisdem V (i alt. a. u.) fllosofis CG )

eius conseruatione uemasset? demersa aquis describitur uelut cuidam principiorum suorum addicta naufragio et adhuc a nonnullis facta non creditur: quid si decorem primogenitum uindicaret? accedit illud quod imitatores nos sui deus esse uoluit, ut primo faciamus aliqua, postea uenustemus, ne dum[*]( C ) simul utrumque adorimur, neutrum possimus inplere. fides autem nostra quodam gradu crescit. ideo primum fecit deus, postea uenustauit, ut eundem credamus ornasse qui fecit et fecisse qui ornauerit, ne alterum putemus ornasse, alterum creauisse, sed eundem utrumque esse operatum, ut primum faceret, postea conponeret, ut alterum altero crederetur. habes in euangelio huius rei euidens testimonium. consueuerint suscitaturus [*]( D ) Lazarum dominus iussit, ut Iudaei remouerent lapidem de sepulchro, ut mortuum uidentes postea resuscitatum crederent. deinde uocauit Lazarum, et resurrexit et ligatis manibus et pedibus exiuit foras. nonne poterat remouere lapidem qui poterat mortuum contendunt? et qui potuit defuncto uitam reddere non potuit nexus soluere uinculorum? cui uinctis pedibus gressum dedit, huic non potuit ruptis uinculis incessum reddere ? sed utique aduertimus quod uoluit primum[*]( E ) demonstrare mortuum, ut oculis suis crederent, deinde resuscitaresuscitare, tertio iubere, ut ipsi uincula funeris soluerent, ut inter ista fides infunderetur infidelibus et per gradus quosdam credulitas nasceretur.

Fecit ergo primum deus caelum et terram, ea tamen non[*]( F ) quasi perpetua, sed quasi corruptibilis creaturae consummationi uoluit subiacere. unde in Esaiae libro ait: tollite in caelum oculos uestros et aspicite in terram deorsum, quia [*]( 12 loh. 11, 41 sqq. 27 Esai. 51, 6 ) [*]( 6 adoremus C et (corr. m2) P adoremur (corr. m2) G 7 primo MS 8 fort. fecerit (sic Cant.) 10 primo N 11 ut] ne N\'; ne alterum altero (.ri Cant.) deesse crederetur G m2 Cant. 15 uocabit C post Lazarum ras. 7 litt. C ligatus PVM\'S et (us m2 ex is) M 17 resuscitare CGFJf suscitare cet. 20 primo VN 21 et oculis Cttl 23 grados (corr. m2) CGP 28 in om. MS )

caelum ut fumus solidatum est, terra autem ut uestimentum ueterescet. haec terra est, quae ante erat inconposita. nondum erant enim maria suo fine distincta, et [*]( 16 A ) ideo uago fluctu et profundo gurgite terra inundabatur. considera quia etiam nunc palustri uligine terra inhorrere consueuit nec patiens est uomeris, ubi infusus terris umor exundat. erat ergo inconposita, utpote sollertis agricolae inarata culturis, quia adhuc deerat cultor. erat inconposita, quia nuda gignentium nec toris herbosa riparum nec opaca nemoribus nec laeta segetibus nec umbrosa superciliis montium nec odorata floribus nec grata uinetis. merito inconposita, [*]( B ) quae ornatibus indigebat, cui deerant uitium serta gemmantium. ostendere enim uoluit deus quia nec mundus ipse haberet . gratiam, nisi eum uario cultu operator conuersura. caelum ipsum intextum nubibus horrorem oculis, maestitiam animis excitare consueuit, terra imbribus madefacta fastidio est, maria procellis turbata quos non incutiunt metus ? pulcherrima est rerum species: sed quid esset sine lumine, quid sine temperie, quid [*]( C ) sine aquarum congregatione, quibus ante demersa poli huius habebantur exordia? tolle solem terris, tolle caelo stellarum globos: omnia tenebris inhorrescunt. sic erat, antequam lumen huic mundo dominus infunderet. et ideo scriptura ait quia tenebrae erant super abyssum. tenebrae erant, quia splendor deerat lucis, tenebrae erant, quia aer ipse tenebrosus est. aqua ipsa sub nube tenebrosa est, quia tenebrosa aqua [*]( D ) m nubibus aeris. erant ergo tenebrae super abyssos aquarum. non enim malas intellegendas arbitror potestates, quod dominus earum malitiam creauerit, cum utique non [*]( 4 Bas. 36 A (15 B) 6 Uerg. Georg. II 223 9 Sall. bell. Iug. 79, 6 Uerg. Aen. VI 674 10 Uerg. Georg. I 1 23 Gen. 1, 2 Bas. 36 BC 37 A (15 C—E, 16 A) 27 Baa. 37 B-D (16 A-D) ) [*]( 2 ueterascet B 3 enim erant N\'B 6 umor N\'MB humor cet. 11 odorata II odora N 15 animi GV 16 terram i. madefactam C 18 sed quid si G (si 8. u. m2) Cant. 21 erant G m2 N\'S 27 intellegendum N )

substantialis, sed accidens sit malitia, quae a naturae bonitate deflexerit.

itaque in constitutione mundi opinio malitiae interim sequestretur, ne diuinae operationi et pulcherrimae creaturae ea quae decolora sunt admiscere uideamur, maxime cum sequatur: et spiritus dei superferebatur super aquas[*](. E ) quem etsi aliqui pro aere accipiant, aliqui pro spiritu, quem spiramus et carpimus aurae huius uitalis spiritum, nos tamen cum sanctorum et fidelium sententia congruentes spiritum sanctum accipimus, ut in constitutione mundi operatio trinitatis eluceat. praemisso enim quia in principio fecit deus caelum et terram, id est in Christo fecit deus uel filius dei deus fecit uel per filium deus fecit, quia omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil, [*]( F ) supererat plenitudo operationis in spiritu, sicut scriptum est: uerbo domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. itaque quemadmodum in psalmo docemur operationem uerbi, quod est uerbum dei, et uirtutem, quam dedit spiritus sanctus, ita hic propheticum resultauit oraculum quia deus dixit et deus fecit. spiritus quoque dei superferebatur super aquas. ornando enim polo caeli germinaturis terris pulchre spiritus superferebatur, quia per ipsum habebant nouorum partuum semina germinare secundum quod dixit propheta: emitte spiritum tuum, et creabuntur et [*]( 17 A ) renouabis faciem terrae. denique Syrus, qui uicinus [*]( 5 Gen. 1, 2 Bas. 41 C, 44 A (18 BC) 7 Uerg. Aen. I 387 sq. 12 Ioh. 1, 3 15 Psalm. XXXII 6 23 Psalm. CIII 30 24 Bas. 44 B (18 C) ) [*]( 1 accedens M\' et (corr. m2) G%t 5 snpcrferebatnr C (8. super lineola erusa) G (super eras.) ferebatur SB 8 sententiam CHM\' 9 constitutionem CP trinitatis C (i alt. ex e) 10 praetermisso II (ter eras. G) 16 inde a uerbo fquemadjmodum incipit A 17 uerui (corr. m2) A 18 profeticum (h 8. f m3) A 20 superferebaptur (n exp. m2) A 22 NOBU .. UM A (UM ut uidetur ex corr.) partuum A (de u pr. dubitare licet) 23 profeta (h 8. f m3) A s.piritum A 24 renouauis (corr. m3) A uicinus A )

Hebraeo est et sermone consonat in plerisque et congruit, sic habet: et spiritus dei fouebat aquas, id est uiuificabat, ut in nouas cogeret creaturas et fotu suo animaret ad uitam. nam etiam spiritum sanctum legimus creatorem dicente conuerteris: spiritus diuinus, qui fecit me. siue ergo sanctus spiritus superferebatur super aquas, tenebrae contrariarum uirtutum super eas esse non poterant, ubi locum sibi tanta gratia [*]( B ) uindicabat, siue ut quidam uolunt aerem accipiant, respondeant qua ratione spiritum dei dixerit, cum satis fuerit spiritum nuncupare.

hi ergo uolunt a domino deo nostro quattuor primum elementa generata, caelum terram mare aerem, eo quod causae rerum ignis et aer, terra et aqua sint, ex quibus mundi species constat et forma. ubi igitur tenebrae nequitiarum [*]( c ) spiritalium locum habere potuerunt, cum augustae huius decorem figurae mundus indueret? numquid malitiam simul deus creauit ? sed ea ex nobis orta, non a creatore deo condita morum leuitate generatur non ullam creaturae habens praerogatiuam nec auctoritatem substantiae naturalis, sed mutabilitatis uitium et errorem prolapsionis. eradicari hanc deus uult [*]( 4 Iob 33, 4 13 Bas. 37 B-D, 40 AB (16 A-E, 17 A) ) [*]( 1 in sermone A (in ml 8. u.) II (in eras. G) 3 cogent (corr. m4) A ut fotu (ut uidetur) A suo] suo.. A ut uidetur; in Diu. animaret scriptum est in ras. uerbi, cuius prima litt. fuit r; fort. reanimaret 5 sanctus spiritus ACPMtiB Carn. spiritus sanctus cet. 6 SUPERur FE.... UR (ur m2) A 7 siui (corr. m3) A 9 qua (a in ras.) A rati.ne (ut uidetur) A 10 uolunt a A VN uoluntatis C (s ut uidetur add. m3) uoluntates G (a s. ates m2) uoluntatem P (tem eras.) dni dei nostri C (ex dno deo nostro) 11 terram C (m eras.) aerem C (em eras.) 12 sinvt (i eras.) A 13 species m2 ex speciae A con-stat (te ut uidetur eras., m4) A et (t m2 in ras.) A f.onna A (f m2 in ras.) 14 agustae C augustae (u pr. s. u.) G m2 P 15 decore PY figirae (corr. ml ut uidetur) A simul malitiam 31SB U 16 creauit (c s. u.) A 17 mor:m (e eras.) A nonnullam C creatore (-ure corr. ml) A 18 autoritatem A mutauilitatis (corr. m3) A 19 prolabsionis AC eradicari cum hanc CP et (cum eras.) G cum eradicari hanc V )

de animis singulorum: quomodo eam ipse generaret? clamat propheta: desinite a malitiis uestris et praecipue sanctus [*]( D ) Dauid: desine a malo et fac bonum: quomodo ei initium a domino damus? sed haec opinio feralis eorum qui perturbandam ecclesiam putauerunt. hinc Marciones, hinc Ualentini, hinc pestis illa Manicheorum funesta sanctorum mentibus temptauerunt inferre contagia. quid nobis ipsi in lumine uitae tenebras mortis inquirimus ? scriptura diuina salutem suggerit, uitae odorem fraglat, ut suauitatem legens capias, non [*]( E ) praecipiti discnmendiscrimen incurras. simpliciter legeslege o homo, non tibi ipse foueam prauus interpres effodias. simplex sermo est quia fecit deus caelum et terram: fecit quod non erat, non quod erat, et terra erat inuisibilis: ex quo facta est, erat, et erat inuisibilis, quia exundabat aqua et operiebat eam, et erant super eam tenebrae superfusae, quia nondum erat lumen diei, nondum solis radius, qui solet et sub aquis latentia declarare. quid ergo dicunt quod deus creauerit malum, [*](F ) cum ex contrariis et aduersis nequaquam sibi aduersa generentur? nec enim uita mortem generat nec lux tenebras. non enim sicut mutabilitates adfectuum ita etiam generationum progressiones sunt. illae ex contrariis in contraria propositi [*]( 2 Esai. 1, 16 3 Psalm. XXXIII 15 4 Bas. 36 CD (15 DE) 10 Bas. 37 A (15 E) 13 Bas. 37 A (15 E, 16 A) 19 Bas. 37 C (16 C) ) [*]( 1 cum clamet Gm2 N\'B 2 profeta (h s. f. tn3) A praecipuae A 3 ante desine ras. 2 uel 3 litt. A quomodo ergo ei N\'B 5 hinc ualentini hinc martionis CGP marciones A (ml, m5 -nia) M martiones 8 martionis cet. 6 pestis ACGP pestes eet. illa A m4 G m2 P ille C illae AG ml cet. 8 suggeri; ut uidetur A 9 I.uitae (fort. tuitae) A fraglat A (a pr. s. u.) flagrat cet. 10 praecipitii A (i quart. s. u) cet. crimen n (discrimen, dis extra u. m2 G) 11 fobeam (corr. m3) A interpraes A (a del. tn4) CPM\' 13 inuisiuilis A et (eras.) eoperiebat (t s. u. tn3) A; uix cooperiebat scribendum 16 lumen (lum tnl ex s.m) A solis (s alt. s. u. m2) A aquas G 17 creauit C (in mg. ad malum dS non creauerit) G (m2 creauerit) P 18 aduersariis II siui (corr. m4) A 19 generaentur A (a eras., n alt. s. u.) P2F nec A 20 non non enim A mutauilitatis (corr. m4) A 21 ille A )

deflexione uertuntur, istae non ex contrariis in aduersa cariorem, sed ex eiusdem generis uel auctoribus uel causis creatae in similitudinem sui referuntur auctoris.

Quid igitur dicemus ? si enim neque sine principio est quasi increata neque a deo facta, unde habet natura malitiam ? nam mala esse in hoc mundo nullus sapiens denegauit, cum sit tam frequens in hoc saeculo lapsus ad mortem. sed ex declinauit [*]( 18 A ) quae iam diximus possumus colligere quia non est uiua substantia, sed mentis atque animi deprauatio a tramite uiitutis deuia, quae incuriosorum animis frequenter obrepit. non igitur ab extraneis est nobis quam a nobis ipsis maius periculum. intus est aduersarius, intus auctor erroris, intus inquam clausus in nobismet ipsis. propositum tuum speculare, habitum tuae mentis explora, excubias optende aduersus mentis [*](B ) tuae cogitationes et animi cupiditates. tu ipse tibi causa es inprobitatis, tu ipse dux flagitiorum tuorum atque incentor criminum. quid alienam naturam accersis ad excusationem tuorum lapsuum? utinam te ipse non inpelleres, utinam non praecipitares, utinam non inuolueres aut studiis decursi aut indignatione aut cupiditatibus, quae nos innexos [*]( 4 Bas. 40 AB (16 DE, 17 A) 11 Bas. 37 D, 40 A (16 DE) ) [*]( 1 deflectione A adnersa (e S. u. m2) A 2 deflectunt II (-untur Cm3) 4 dicimus AGN\'B, quod fort. defendi potest 5 malitia (i ex a m4) A 6 denegauit ml (\'G denegabit C m3 G m2 B, recte puto sint A (n del.) 7 labsus A his (h 8. u. m4) A 8 colligere (i ex e) CGP 9 deprauatio (pr in ras.) A 10 ante frequenter add. quae 21\' obripit C (ri ex re) obrepit (it ex et) GP 12 periculum C (cu ex co m2) G (um ex is m2) 13 tuum om. CGP 14 mentis s. u. C explora (lor in ras. ml ex rol) A optende A obtende cet. aduersus A (d ex t ml) M\'B aduersum eet. 15 tuae (e s. u. m2) A 16 inprobitatis A (b ex u m4) C (b ex u, is ex es m3) G (b ex u, is ex es m2) atque (t ex d m4) A incentor at in ras. m2) A 17 accersis A et (c pr. a. u.) B arcersis CPVU\' arcescis 9I3f arcessis cet. 18 labsuum A lapsum CP et (m2 lapsuft) G inpelleret (-es m2) A 19 inuolueris (-es m3) A ab (aut C m3) studiis II immoderaturibus A (corr. m3) inmoderationibus C et (corr. m2) GP inmoderatoribus - \' X 20 indignationem A (v s. e mS) C (-nie m3 ac mox m3 cupiditatis) P (m exp.) indignationibus B )

uelut quibusdam retibus tenent. et certe in nobis est moderare studia, cohibere iracundiam, cohercere cupiditates, in nobis [*]( C ) etiam indulgere luxuriae, adolere libidines, inflammare iracundiam uel inflammanti aurem accommodare, eleuari magis superbia, effundi in saeuitiam quam reprimi in humilitatem, diligere mansuetudinem. quid naturam accusas, o homo? habet illa uelut inpedimenta quaedam senectutem et infirmitatem. sed senectus ipsa in nobis moribus dulcior, in consiliis utilior, ad constantiam subeundae mortis paratior, ad reprimendas [*]( D ) libidines fortior. infirmitas quoque corporis sobrietas mentis est. unde ait apostolus : cum infirmor, tunc potens sum. itaque non in uirtutibus, sed in infirmitatibus gloriabatur. responsum quoque diuinum refulsit oraculo salutari quia uirtus in infirmitate consummatur. illa cauenda quae ex nostra uoluntate prodeunt delicta iuuentutis et inrationabiles passiones corporis. quorum igitur nos sumus domini, horum principia extrinsecus non requiramus nec diriuemus in alios, sed [*]( E ) agnoscamus ea quae propria nostra sunt. quod enim possumus non facere si nolimus, huius electionem mali nobis potius debemus quam aliis ascribere. ideo etiam in iudiciis istius [*]( 11 II Cor. 12, 10 12 II Cor. 12, 9 13 II Cor. 12. 9 ) [*]( 1 moderare APV et m3 C moderari C ml cet. 2 studia APVU\'M\'B studio C (studium m3) G (s. t studia m2) 81 (studia m2) cet. cohercere A (r pro a. u.) IIJV-B coercere MS cupiditatem GPV Diu. nobis All nobis est N S luxoriae C et (corr. ml) GP iragundiam C 4 adcommodare UN\' B 5 superuia (corr. m3) A superbiam P repremi (corr. ml) A in A, om. cet. umilitateip (m exp. m2)A humilitatem CV et (6 m2 ex e) 91\' humilitate G (e ex 6) cet. 7 inpedimenta C (in s. u.) 8 nobis ΑΠ nobis bonis iI\' bonis cet. 10 subrietas M\' et (corr. m2) CGPWl\' 12 in alt. om. UM\', 8. u. m3 C 13 oraculum (corr. ml) A salutari A (m2 ex salus uel saluti) G m2 saluatoris CPV et ml G 15 inrationabiles (es ex is m3) A 16 quorumque (que del. ml) A 17 diriuemus AP deriuemus cet. 18 proprie N, fort. recte 19 facire C nolimus A (s s, u.) MS et ml CGPV nolumus C m3 GPV m2 N\'B 20 ascribere AS adscribere cet. istis (om. mundi) N )

mundi uoluntarios reos, non ex necessitate conpulsos culpa astringit, poena condemnat. neque enim si per furorem aliquis innocentem peremerit, obnoxius morti est. quin etiam ipsius diainaediuinae legis oraculo, si quis per inprudentiam intulerit necem, [*]( F ) accipit inpunitatis spem, refugii facultatem, ut possit euadere. hoc igitur de eo quod proprie malum uidetur dictum sit; mala enim non sunt nisi quae crimine mentem inplicant et conscientiam ligant. ceterum pauperiem ignobilitatem aegritudinem mortem nemo sapiens mala dixerit nec in malorum sorte numerauerit, quia nec contraria istis in bonis habentur maximis, quorum alia nobis ex natura, alia ex commoditate accidere uidentur.

non otiose nobis excursus iste processit, ut probaremus tenebras et abyssum simpliciter accipienda. erant enim tenebrae de obumbratione caeli, quia omne corpus umbram facit, qua obumbrat uel finitima uel inferiora et [*]( 19 A ) ea maxime quae operire atque includere uidetur. includit autem caeli polus, quia caelum sicuti camera extenditur, quemadmodum supra demonstrauimus. non ergo principalis erat tenebrosa substantia, sed quasi umbra secuta est mundi corpus caligo tenebrarum. itaque momento diuinae praeceptionis mundus adsurgens intra se inclusit umbram, ut si quis in campi medio, quem sol meridianus inluminat, B [*]( 3 Deut. 19, 4 12 Bas. 40 C (17 B) ) [*]( 1 mondi ex modi A (mundi m3) uoluntarias A conpulsus A (ut uidetur) 2 astringit II . stringit A stringit N\'B constringit (con s. u. m2) MS aliuuis A (ut uidetur; corr. alibuis et deinde aliquis) 3 perimerit CP et (corr. m2) G peremeret 81 (i 8. e alt.) M\' perimeret 91\' 4 necem.. A (fort. is eras.) 7 sunt m2 ex sum A mayentem (an exp. m4) A 9 male GWB (hi mala m2) 31M\' 10 eortem 11% habuntur (corr. m1) A 11 commoditate (te s. u. m2) A 12 post otiosae add. non uti A (del. m2) 13 pronaremue (corr. m4) A tenebras (r s. u. m4) A 14 tenaebrae A 16 atque A (t ex d m4) uidetur B uidentur AN\' uideatur II et (a exp.) MS 18 demonstrautmus A (corr. ml) 19 substantiarji A umbram C sequuta (secuta m2) P 20 tenebraeum A (corr. ml) tenebrosarum G 21 mundis A intra A (r s. u. m1) 22 inluminat PB et (at m1 ex et) A inluminet cet. ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, fuc. 1. ) [*]( 3 )

locum aliquem repente obsaepiat et densis ramorum frondibus tegat, nonne quo splendidior foris species loci eius effulgeat, hoc horrenti desuper scaena gurgustium eius intus obscurius fit? aut unde antrum clausum undique huiusmodi locum uocarunt, nisi quod atro inhorrescat situ atque offusione tenebrarum? istae ergo tenebrae super aquarum abyssos erant. nam abyssum multitudinem et profundum aquarum dici lectio [*]( c ) euangelii docet, ubi rogabant saluatorem daemonia, ne iuberet illis ut in abyssum irent. sed qui docebat uoluntates daemoniorum non esse faciendas praecepit illis ut irent in porcos, porci autem se in stagnum aquarum praecipitauerunt, ut quod recusabant daemonia non euaderent, sed digno praecipitio demergerentur. erat ergo haec mundi inconposita species et forma.

Et spiritus inquit dei superferebatur super aquas[*](. D ) et dixit deus: fiat lux. merito ergo praemissus est spiritus dei, ubi diuina incipere habebat operatio. fiat inquit lux. unde uox dei in scriptura diuina debuit incohare nisi a lumine, [*]( E ) unde mundi ornatus nisi a luce exordium sumere? frustra enim esset, si non uideretur. erat quidem deus ipse in lumine, quia lucem habitat inaccessibilem, et erat lumen uerum, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum: sed eam lucem fieri uoluit, quae oculis corporalibus [*]( 3 Uerg. Aen. I 164 sq. 8 Luc. 8, 31 sqq. 15 Gen. 1, 2 sq. 17 Bas. 44 C (18 E) 21 I Tim. 6, 16 Ioh. 1, 9 ) [*]( 1 locum (m ml ex s) A repentem (m del. m4) A obsapiat M obsepiat cet. 3 schena AUM\' et (h 8. u.) B schema 91\' scena II scenae MS 4 obscurum n sit ΑΠUU\'MS 5 antro CPV et (n 8. u. m2) % atro (at in ras.) (x 6 istae (e s. u. ml) 21 erto (t in ras., g m4) A aquam abysoa (m2 abyssus) G 7 abysum A 8 demania A 9 uoluptates CPV et (corr. m2) G demoniorum A 10 non (n alt. ex s ml) A 11 praecipitarunt MS _12 praecipitio (ti s. u. m2) A 15 et 17 inquid (corr. m4) A 16 dns (n del. m4) A ergo AB, om. cet., recte puto 18 scribtura A incohare C in.choare A inchoare cet. 21 habetat (corr. ml) A et om. II 23 conpraehaenderetur A )

conprehenderetur. qui aedificium aliquod dignum habitaculo patris familias struere desiderat, antequam fundamentum ponat, unde lucem ei infundat explorat. et ea prima est gratia, quae si [*](F ) desit, tota domus deformi horret incultu. lux est, quae reliquos domus conmendat ornatus. fiat inquit lux. plena uox luminis non dispositionis apparatum significat, sed operationis resplendet effectu. naturae opifex lucem locutus est et creauit. sermo dei uoluntas est, opus dei natura est: lucem creauit. tenebras inluminauit. et dixit deus: fiat lux. et facta est lux. non ideo dixit ut sequeretur operatio, sed dicto absoluit negotium. unde pulchre Dauiticum illud dixit et facta sunt, quia dictum inpleuit effectus. auctor ergo lucis deus, locus [*]( 20 A ) autem et causa tenebrarum mundus est. sed bonus auctor ita lucem dixit, ut mundum ipsum infuso aperiret lumine atque eius speciem uenustaret. resplenduit subito igitur aer et expauerunt tenebrae noui luminis claritate, repressit eas et quasi in abyssos demersit repente per uniuersa mundi fulgor lucis infusus. pulchre itaque et proprie dixit: facta est lux. sicut enim cito lux caelum terras diuinitatem inluminat et momento [*]( B ) temporis sine ulla conprehensione retectis surgentis diei splendore regionibus nostro se circumfundit aspectui, ita ortus eius cito debuit explicari. quid miramur si deus locutus est [*]( 7 Bas. 45 B (19 BC) 9 Gen. 1, 3 11 Psalm. CXXXXVIII 5 14 Bas. 44 C (18 E) 18 Bas. 45 A (19 AB) 22 Bas. 45 B (19 BC) ) [*]( 1 quia G (qui add. s. u. m-2) PN\'MB habitaculum A et (corr. m2) S patrisfamilias (as ex ae ml) A 2 fundamentum AMS fundamenta cet. 3 ea] ei (m2 ea) G 4 orret AG 5 inquid (corr. m4) A p*ena A ml plena A m2 6 dispossitionis A adparatum n 7 effectu Am4 Gm2 SB effectum AGml CPVN\'M opifex (e m2 in ras.) A 8 natura- (e ut uidetur eras.) A 9 tenebaras (a pr. del. m2) A 10 utut A (ut pr. del. m2) 11 pulcrhe A 14 diiit Cant. Uind. dilexit cet., cf. «. 7 et 22 atque (t ex d m4) A 15 subito igitur A igitur subito cet., fort. recte 16 claritatem PM\' et (m eras.) St repraesit A represit (m2 respersit) G *et A (a eras.) 17 dimersit A (i pr. ex e m4) 18 propriae (a del. m4) A 19 inluminat (lu in ras. m3) A 20 conpraehensione (e pr. s. u. m2) A 21 aspectui (sp ex ps ml, e s. u. m2) A ) [*]( 3* )

lucem et caliganti mundo lumen emicuit, quando si quis inter aquas mersus oleum ore miserit, clariora faciat ea quae profundi tegebantur occultis? dixit deus non ut per uocis organa quidam sonus sermonis exiret nec ut linguae motus caeleste formaret adloquium atque aerem istum quidam uerborum[*]( C ) strepitus uerberaret, sed ut uoluntatis suae cognitionem proderet operationis effectu.

et discreuit inter lucem et tenebras et uidit deus lucem quia bona est. dixit, et sonum uocis nullus audiuit: discreuit, et operationis molimina nemo deprehendit: uidit, et oculorum eius intentionem nullus aspexit. et uidit inquit deus lucem quia bonjabona. nec quod ignorabat uidit nec id quod nesciebat ante aut non uiderat conprobauit, sed bonorum operum propnumproprium est, ut externo [*]( D ) caecauit non egeant, sed gratiam suam, cum uidentur, ipsa testentur. plus est quod probatur aspectu quam quod sermone laudatur. suo enim utitur testimonio, non alieno suffragio. quodsi aput nos oculis iudicium emittitur, quibus simul et gratia uenustatis et rerum natura conprehenditur, quanto magis deus omnia [*]( 1 Baeda Hex. I 17 A 3 Bas. 45 B (19 C) 7 Gen. 1, 4 Bas. 45 C, 48 B (19 C, 20 A) 16 Bas. 45 C (19 D) ) [*]( 1 caligante P et (i 8. e m2) G lumen m2 ex lucem G 2 ori A miserit (t in ras. m3 fort. ex s) A emiserit B (e pr. s. 14.) S Baeda, recte puto profundi. C 3 tegebantur G (tege m2 in ras.) corgana (c del. m2) A 5 atque (t ex d m4) A quiu.erborum Aml (iu. in ras., dam a. iu. m2) 6 istrepitus (i del. m4, ep ex gp ml) A uerberarit (b ex u m4) A cogitationem Cant. cogitationes 21 (8. m2 cognitionem) %\'M\' 7 ..effectu (ef uel ec erasum esse uidetur, ff ex cc, fort. ecfectu fuit in exemplo, quod descripsit librarius) A effectum CPV et (corr. m2) G dieer.nit A (e 8. ras. m2, i eras. esse uidetur, u ex b m3) 8 et pr. a. u. ml ut uidetur A uidit (u ex b m3) A bona (b ex u ml) A 9 discreuit (c in ras. ml) A 10 depraehendit A uidit add. m2 A 11 aspexit IPMS inspexit A (in s, u.) fiB inquid (corr. m4) A bona est B 12 ant. (aut ante aut antea scriptum fuit) A conprobabit (corr. m3) A 13 operum (u s. u. m2) A est (t 8. u. m4) A 14 cv m3 ex con A 15 quod (d s. u. ml) A 16 aliaeno A 17 aput ml AG apud Am4 G m2 cet. 18 natura AIIB mensura cet. conpraehenditur AC )

quae probat uidet et quae uidet probat secundum quod scriptum est quia oculi domini super iustos. lucis natura huiusmodi [*]( E ) est, ut non in numero, non in mensura, non in pondere ut alia, sed omnis eius in aspectu sit gratia. propriis itaque sermonibus naturam lucis expressit, quae uidendo conplacet, quoniam ipsa uidendi officium subministrat. nec inmerito tantum sibi praedicatorem potuit inuenire. a quo iure prima laudatur, quoniam ipsa fecit, ut etiam cetera mundi membra digna sint laudibus. uidit ergo deus lucem et uultu suo inluminauit et uidit quia [*]( F ) bona est. non ex parte dei, sed generale indiciumiudicium est. itaque non in splendore tantummodo, sed in omni utilitate gratia lucis probatur. unde et discretio fit inter lucem et tenebras, ut separata lucis natura atque tenebrarum nihil uideatur intra se habere confusum.

et uocauit deus diem lucem et tenebras uocauit noctem, ut et nomine ipso diem noctemque distingueret. aduertimus itaque quod lucis ortus ante quam solis diem uideatur aperire; principia enim diei noctis exitum cludunt 21 [*]( A ) finisque temporis et status limes nocti et diei uidetur esse [*]( 2 Psalm. XXXIII 16 4 Bas. 45 C, 48 A (19 DE, 20 A) 12 Bas. 48 B (20 AB) 15 Bas. 48 B (20 B) ) [*]( 1 probat uidet et quae uidet om. ml A, a. u. add. m2; m. ant. post quae add. fecit scribtum A 2 iustos (o ex u m4) A 3 non pr. om. CPV, s. u. m2 G ut alia om. C utilia V 4 ominis (i pr. tras.) A aspectum (m del. m3) A gratia sit N gratiam (m del. m4) A 5 exprae§sit (a del. et e 8. u. add. m2, 8 pr. exp. m4 (?)) A 6 uidendi (d alt. ex t ml) A et (d alt. ex corr.) V uidendo PG et (-di m2) B sibi tantum CGP 8 laudibus (b s. u. ml) A 9 uultu (u alt. ex o m4) A 11 tantummodo (u in ras., m alt. s. u. m2) A 13 separata (ta 8. u. m2) A adque (dque del. m2) tenebrarum (-bria m2) A a tenebris II intra Costerius inter libri 14 lucem diem Brux.; cf. p. 30 u. 2 15 et om. n distinguerit C (corr. m3) 16 sol MS 17 uidiatur C (corr. m2) enim eras. CG, om. Tell. Atr. exitus (t ex m, m 8. s m2) A claudunt A (a s. u. m2, t ex corr.) G (unt m2 in ras.) VN claudt (claudunt m2) ut C claudi ut P 18 finisquae C (quae del. m3) statutus G m2 UU\' Btatutis M\' limitis AB uidetur C ml GPV uideatur AN\']lS et (a exp.) B * * uid∗tur C m3 (e* ut uidetur eras.) esse A )

praescriptus. diem sol clarificat, lux facit. frequenter caelum nubibus texitur, ut sol tegatur nec ullus radius eius appareat; lux tamen diem monstrat, tenebras abscondit.

I Et factum est uespere et factum est mane, dies [*]( B ) unus. quaerunt aliqui, cur prius uesperum, postea mane scriptura memorauerit, ne forte noctem prius quam diem significare uideatur. nec aduertunt primo quod praemiserit diem dicendo: et uocauit deus diem lucem et tenebras uocauit noctem, deinde quod uespere finis diei sit et mane [*]( C ) finis noctis. ergo ut praerogatiuam et primatus natiuitatis diei daret, prius finem diei significauit, post quam secutura nox esset, deinde postea finem noctis adiunxit. eo usque autem noctem diei scriptura anteferre non potuit, ut et diei et noctis tempora diei appellatione concluserit et tamquam principalis auctoritate nominis uindicauerit. et hanc scripturae esse consuetudinem, ut potiori appellationem deputet, frequentibus [*]( n ) exemplis probamus, siquidem et Iacob dixit: dies uitae meae pusilli et mali et iterum: omnes dies uitae meae et Dauid posuit: dies annorum meorum, non dixit et noctes, unde aduertimus ea quae nunc in specie historiae traduntur uim statuisse legis in posterum. principium ergo dieiuox dei est: fiat lux. et facta est lux. finis diei uespera est. iam [*]( 4 Bas. 48 C (20 BC) 15 Bas. 49 A (20 D) 17 Gen. 47, 9 18 Psalm. XXn 6 19 Psalm. LXXXVIIII 10 ) [*]( 1 praescribtus A 2 nubibus A (bi s. u. m2) adpareat CG 3 demonstrat N 4 factus CPV factQg G uesper CP factum est om. II dies (d ex corr.) A 5 cur G (ur m2 in ras.) VMSB cum cet. 6 et 13 scribtura A 7 quod primo II 8 dicendo (c s. u. ml) A uocauit A (q pro 0 scribere uoluit librarius) lucem diem CGP 11 significaret CPV et (corr. m2) G 12 eousque (ou in ras. m2) A 13 potuit 8. u. A 15 auctoritatem CPVMB auctoritate G (e ex S) scribturae A 16 potiore P potiori G (i alt. in ras.) appellationem C (m eras.) 17 giquidem A (9 ex s m3) 18 et pr. s. u. m2 A et iterum... meae post meorum u. 19 transponenda esse uidentur 19 daaid (d alt. ex t m2) A posuit (s in ras. m%) A 20 in om. II 21 legisse (se del. m2) A 22 lux pr. s. u. m2 A uespere UB uesper U\'M\'MS )

sequens dies ex noctis fine succedit. sententia autem dei euidens, quia diem primo uocauit lucem et secundo uocauit tenebras noctem.

praeclare etiam unum, non primum diem dixit; nam [*]( E ) secuturo secundo et tertio die et deinceps reliquis primum potuit dicere — et hoc ordinis uidebatur - sed legem statuit, ut XXIIII horae diurnae atque nocturnae diei tantum nomine [*]( 22 A ) definiantur, ut si diceret: XXIIII horarum mensura unius diei tempus est. sicut enim uirorum generatio conputatur et intellegitur etiam feminarum, quia nectuntur secunda potioribus, ita etiam dies numerantur et noctes aestimantur adiunctae. sicut igitur circuitus unus ita unus dies. nam plerique etiam ebdomadam unam unum diem dicunt, quod in se quasi in unum redeat diem et quasi septies in se recurrat. est autem haec circuitus figura a se incipere et in se reuerti. unde et [*]( B ) saeculum unum interdum scriptura dicit — nam etsi aliis locis saecula appellat, uidetur magis diuersitates statuum publicorum uel negotiorum significare quam saeculorum successiones aliquas definire — quia dies domini magnus et praeclarus et alibi: ut quid uobrsuobis quaerere diem domini? et hic tenebrae et non lux; manifestum est enim quod male consciis et indignis dies ille tenebrosus sit, quo [*]( C ) fulgebit innocentia et mens noxia cruciabitur. ceterum quod sine interpellatione noctium et successione tenebrarum dies [*]( 3 Bas. 49 A-C (20 DE, 21 A) Philo de opif. mundi 3 (I 8, 86; 4, 12 C.) 14 Bas. 49 D (21 BC) 18 Ioel 2, 11 Bas. 52 A (21 C) 19 Amos 5, 18 21 Matth. 13, 43 23 Esai. 60, 19 sq. ) [*]( 1 ex (x m2 ex a) A sententiam (m del. m4) A 5 uidebatur (b ex u m2) A 6 atque (t ex d m4) A 7 definiantur (i alt. ex e m4) A ut ml AQ ac A m2 (8. ut m5) Gm2 B 9 ..secunda (se ut uidetur eras.) A 12 ebdomada N\' unam A una N\'B, om. cet. unum] unam $(\' diem diem (alt. del. m2) A dicunt (t s. u. m4) A 13 recurrit G (eorr. m2) P 14 haec AMS et IliVS figura C (i ex 11, u alt. in ras.) 15 et p. 40, 1 scribtura A 16 diuersitates (es ex is) A statum n (statuum Gm2) 17 su.ecessiones (s lilt. inras. ex m ut uidetur) A 18 et (t m2 in ras.) A 22 fulgebit (b ex u m4) A 23 interpellatione (J (1 pr. eras.) P et m1 AG interpollatione V (1 pr. eras.) et Gm2 interpolatione A m4 cet. )

perpetuus ille remunerationis aeternae futurus sit scriptura nos docet.

pulcre autem uicem utramque unum dicturus diem matutino eum fineline conclusit, ut et a luce incohare diem doceret et in lucem desinere. non enim est integrum diei tempus et noctis, nisi fuerit expletum. unde et nos semper quasi in die[*]( D ) honeste ambulemus et abiciamus opera tenebrarum. noctem enim ad quietem corporis datam esse cognoscimus, non ad excutitur alicuius et operis functionem, quae somno et obliuione transcurritur. non sit in nobis comisatio et ebrietas, cubile et inpudicitia, non dicamus: tenebrae et parietes operiunt nos, et quis scit si uidebit altissimus ? sed sit in nobis amor lucis et cura honestatis, ut tamquam in die ambulantes opera [*]( E ) nostra coram deo lucere cupiamus, cui est honor laus gloriapotestas cum domino nostro Iesu Christo et sancto spiritu a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen. [*]( 6 Bas. 52 B (21 E) 6 Isid. de nat. rer. 2, 1 Rom. 13, 12 9 Rom. 13, 13 10 Sir. 23, 18 (26) 13 Matth. 5, 16 ) [*]( 1 eit AN et (t s. u. m2) V sicut CP et (sit ni2) G 2 pulcrae A (a del. m4) C pulchrae P pulchre cet. 3 cum (del. m2) concluBit A incohare C et (h 8. u.) 91\' inchoare cet. 4 luc. A luce II desineret A (t del. m4) G (t eras.) C desiniret PV dcsinire 91\' 5 ununde (un pr. del. m2) A diem CPV die G (e ex 5) 6 nocte A 8 et AN, om. n (operisue G m2), uel Atr. Tell. obliuione (u ex b m4) A 9 comesatio A (e ex i m4) B et m2 GM comisatio GM m1 et (i m2 ex e) P comessatio VUU\' ebrietatis (om. et) N\' et alt. om. N\'MS, eras. G 11 uidebit (i pr. ex e m3, b ex u m4) A 12 hononestatis (no del. m2) A diem ACP V die G (e ex 6) 14 potestas ... semper et om. G dno (n infra add. ml) A sancto spu AS spu sco cet. am 15 saeculis... omnia om. P a saecula C a saeculo VN\' 16 ;:en (in ras., fuit XP\' j A, post amen add. C emend (*. e. emendatum) in A post u. 14 uersus unus erasus, alter uaeuus relictus est, in tertio legitur EXPLICIT TRACTATUS UNIUS et post unius uersus spatium in quinto DIEI INCIPIT SECUNDI DIES PRIMUS EXPLICIT. (EXPLICIT DIES PRIMUS G VN\' B) INCIPIT DIES SECUNDUS llN\'B EXPLICIT TRACTATUS DIEI PRIMI. INCIPIT (DIEI add. S) SECUNDI (TRAC- TATUS add. S) MS EXPLICIT DIES PRIMUS. INCIPIT LIBER SE- CUNDUS Diu. EXPLICIT LIBER PRIMUS. LVCIPIT SECUNDUS Brux. )

DIES SECUNDUS.

Diem primum uel potius unum — maneat enim ei [*]( F ) pro- phetici praerogatiua sermonis — ut potuimus absoluimus. in quo conditum caelum, terram creatam, aquarum exundantiam, circumfusum aerem, discretionem factam lucis atque tenebrarum dei omnipotentis et domini Iesu Christi, sancti [*]( 22 F ) quoque spiritus operatione cognouimus. quis ergo non miretur dissimilibus membris disparem mundum in corpus unum adsurgere et insolubili concordiae caritatisque lege in societatem et coniunctionem sui tam distantia conuenire, ut quae discreta natura sunt in unitatis et pacis uinculum uelut indiniduaindiuidua conpassione nectantur? aut quis haec uidens possibilit.atem rationis infirmo ingenio rimetur? quae omnia uis diuina inconprehensibilis humanis mentibus et ineffabilis sermonibus nostris uoluntatis suae auctoritate contexuit.

fecit igitur deus caelum et terram et ea quasi auctor esse [*]( 23 A ) praecepit, non tamquam figurae inuentor, sed tamquam operator naturae. nam quomodo sibi conueniunt operatoria inpassibilis dei uirtus et passibilis materiae natura tamquam altera ab altera quo indiguerint mutuantes? nam si increata materia, uidetur ergo deo creandae potestas materiae defuisse et ab ea operationi subiacentia mutuatus: si uero inconposita, mirum admodum coaeternam deo materiem decorem sibi B [*]( 1 Bas. 52 C (22 A) ) [*]( 2 profetici A prophetici. (se ut uidetur eras.) C 3 potuimus C (i ex e m3) 4 qua C et (o s. a m2) G exundantia II (-am m2 (?) 5 atque (t ex d m4) A 6 dlo (5 del. m4) A omnipotentis (s s. u., m2) A omnips C omnipotentes (-tis m2) GP sancti quoque sps A _ ZO sps quoque sci cet. 7 operatio*ne (r eras.) A 8 mnndn* (8 eras., m m2) A 9 insolubili (i ult. ex e ?) A legem CP V 10 conexionem N\'MS 11 uinculo Ami 12 conpactione II 14 inconpraeliensibilis A 15 conexuit G m2 N 16 auctor (c 8. u. m2) A 18 sibi (b ex u m2) A 19 naturae (e eras.) A 20 quod CG, 8. u. V 21 potestas (o ex u) A materia G (-ae m2) P defuisset II (t eras. G) 22 mutuatasi... inconposita (tres litt. euanidae) A mutuata (a alt. m2 ex us) G 23 materiae AC inateriaem B materiffim 3T materiam S (-em m2) GP )

non potuisse conferre, quae substantiam non a creatore acceperit, . sed sine tempore ipsa possederit. plus ergo inuenit operator omnium quam contulit: inuenit materiem, in qua posset operari, contulit autem figuram, quae decorem inuentis rebus adferret. unde excipiendus a ceteris tamquam dies unus, non conferendus cum ceteris tamquam dies primus est, quo fundamenta rerum omnium posita et causae esse coeperunt, quibus mundi huius atque uniuersae uisibilis creaturae fulta [*]( C ) substantia est. quare ad secundi diei miranda opera sermo nobis prodeat, quorum eminentia non secundum tractatus nostri possibilitatem, sed secundum scripturam ad laudem refe- renda est creatoris. uos igitur quaeso ut naturaliter aestimare

quae dicimus probabiliter ac simplici mente et sedulo ingenio pensare dignemini, non secundum philosophiae traditiones et [*]( D ) inanem seductionem suasoriae ueri similia colligentes, sed secundum regulam ueritatis, quae oraculis diuini sermonis exprimitur et contemplatione tantae maiestatis fidelium pectoribus infunditur, quia scriptum est: confirma me in uerbis tuis: narrauerunt mihi iniusti exercitationes, sed non sicut lex tua, domine. omnia praecepta tua ueritas. non ergo secundum elementorum naturas, sed secundum Christum, qui omnia quae uoluit fecit abundans plenitudine diuinitatis suae, [*]( 5 Bas. 52 C (22 A) 14 Coloss. 2, 8 18 Psalm. CXVIII 28 et 85 sq. 22 Colos3. 2, 9 ) [*]( 1 substantia C (corr. m3) P acciperit C et (corr. vi2) GP 2 tempore A (e alt. in ras.) possiderit A (corr. m 4) C (corr. m3) 3 operator (op ex ur m1) C 4 possit A (corr. m4) PN\'MS operari (i tn2 in ras.) A 6 conferendus (s ex m m2 ?) A 8 atque (t ex d m4) A 9 substantiam (m del. m2) A 10 prodeat (t in ras.) A 11 secund.m (a eras., u 8. ras. m2) A scribtorum (ra 8. ru m2, del. et corr. scribturam m4) A scripturãrum B scriptorem (m2 scripturam) S scriptorum G (m2 scripturam; scriptoris m ueritatem G in mg. m3 et Cant.) 12 ut eras. C 18 tente (m m2) A 14 non (n pr. 8. u. in ras. m2) A philusofiae A traditionis C 15 suasori. (ultima littera euanida, e m2) A suasori? V suasuci CP et ml G suasurę Diu. suasoria G m2 cet. uirisimilia C et (corr. m2) 31 17 in uerbo fide[lium] desinit A 22 plenitudinem C (m eras.) )

consideremus quae facta sunt et naturae possibilitatem [*](E ) interrogemus. neque enim cum in euangelio leprosum curaret, caecis uisum refunderet, populus qui aderat et spectabat illa medicinae ordinem recognouit, sed potestatem domini miratus dedit, ut scriptum est, deo laudem. neque secundum numeros Aegyptiorum et concursus siderum et mensuras elementorum extendit manum suam Moyses, ut diuideretur mare rubrum, sed diuinae imperio potestatis obtemperans. unde et [*]( F ) ipse ait: dextera manus tua, domine, glorificata est in uirtute, dextera manus tua, domine, confregit inimicos. illo igitur, sancta plebs, eleua mentem tuam et totum animum tuum eo confer. non sic deus uidet quemadmodum homo. deus in corde, homo in facie. nec sic igitur homo uidet quemadmodum deus. audis quia deus uidit et laudauit. noli igitur tuis oculis aestimare quae facta sunt opinionibusque colligere, farciuntur quae deus uidit et probauit ea tu retractanda non putes.

Et dixit deus: fiat firmamentum inter medium [*]( 24 A ) aquae et sit discernens inter aquam. et factum est sic. audi uerba dei: fiat dicit. iubentis est, non aestimantis, imperat naturae, non possibilitati obtemperat, non mensuras [*]( B ) colligit, non pondus examinat. uoluntas eius mensura rerum est, sermo eius finis est operis. \'fiat\' inquit \'fauorum inter mediam aquam\'. firmum est omne quod statuit deus. et satis pulchre praemisit ferunt firmamentum\\ antequam subiceret \'inter mediam aquam>, ut tu prius crederes firmamentum ex praecepto dei factum quam de aquarum proflua [*]( 2 Matth. 8, 2; 9, 30 (20, 34 Marc. 8, 25; 10, 52 Luc. 18, 43 Ioh. 9, 7) 5 Luc. 18, 43 9 Exod. 15, 6 18 Gen. 1, 6 et 7 Bas. 53 C (22 E) ) [*]( 2 leprosos B; cf. Luc. 17, 12 3 et expectabat II 6 et alt. om. N 7 mosea C 12 confer in ras. C 17 ea tu N (ea tractanda VI\') creator IIB 18 inter medium aquae II inter meilium aquarum 91M\' in medio aquarum B inter mediam aquam WMS 19 aquam et aquam G m2 N\' Cant. 24 et 26 inter medium aquarum G m2 Cant. )

qualitate dubitares. si naturam elementorum consideres, quomodo [*]( C ) inter aquas solidatum est firmamentum? illae profluunt, illud constringitur: illae currunt, hoc manet. et sit inquit discernens inter aquam. sed aqua confundere, non discernere solet. quomodo iubet quod scit secundum elementorum rationem esse contrarium? sed cum sermo eius ortus naturae sit, iure usurpat dare legem naturae qui originem dedit.

sed prius consideremus quid sit firmamentum, utrum ipsum [*]( D ) sit quod in superioribus caelum appellauit an aliud et si duo caeli an plures. nam sunt qui unum caelum esse dicant nec alterius caeli faciendi, dum esset una flantibus, ut ipsi aiunt, potuisse subpetere substantiam, quoniam cum omnis superiori caelo esset expensa, nihil reliqui fuit quod ad aedificationem secundi caeli tertiiue proficeret. alii uero innumeros caelos et mundos esse adserunt, quos inrident sui — non enim nobiscum illis maior quam cum suis pugna est — [*]( E ) qui geometricis numeris et necessitatibus conteuduntcontendunt probare quod aliud caelum esse non possit nec pati naturam, ut aut secundum aut tertium sit, nec operatoris uirtutem idoneam, ut multos caelos faceret. et quis non hanc eorum artificem facundiam inrideat, qui cum ex una atque eadem causa plura eiusdem generis ab hominibus fieri posse non abnuant, de creatore omnium dubitent, utrum plures caelos facere potuerit, de quo scriptum est: dominus autem caelos fecit et alibi: [*]( F ) omnia quaecumque uoluitnoluit fecit. quid enim difficile ei [*]( 8 Bas. 56 CD 123 E, 24 A) Isid. de nat. rer. 13, 1 14 Bas. 57 AR (24 AB) Cic. Acad. II 55 24 Psalm. LXXXXV 5 25 Psalm. CXIII 11 (3 b) ) [*]( 4 et aquam post aquam add. in mg. G m2 5 quod sic C (scit m3) G (aict m2) P quod sit V 6 hortus CP et th exp.) G 7 origenem C 8 ipsud C (corr. m3) P ipsūd G (corr. m2) 11 dum II cum N esset NATAE CPV et (m2 una ilen) G ipti C (ti in spatio uacuo m. ant.) P ipsi (si in ras. m2) G 12 adiunt C (a in spatio nacuo m. ant.) P aiunt G (ai in ras. m2) U\' (i ex g) audent V omni C omnia (s m2) G 14 tertii uero II (ro eras. C, del. m2 G) 18 uti M (i eras.) S 24 deus autem noster G )

cui uelle fecisse est? fluitat igitur illis inpossibilitatis ratio, cum de deo disputant, cui uere dicitur quia inpossibile nihil tibi est.

itaque nos non solum secundum, sed tertium caelum esse negare non possumus, cum apostolus raptum se ad tertium caelum scriptorum suorum testificatione confirmet. Dauid etiam caelos caelorum in illo landantiumlaudantium deum constituit choro. quem imitantes philosophi quinque stellarum et solis et lunae globorum consonum motum introduxerunt, quorum orbibus uel potius globis conexa memorant omnia. quos sibi [*]( 25 A ) innexos et uelut insertos uersanuersari retro et contrario ceteris motu ferri arbitrantur eoque inpulsu et motu ipsorum orbium dulcem quendam et plenum suauitatis atque artis et gratissimi modulaminis sonum reddi, quoniam scissus aer tam artifici motu et acuta cum grauibus temperante ita uarios aequabiliter concentus efficiat, ut omnem supergrediatur musici carminis suauitatem.

huius rei fidem si requiras atque expetas [*]( B ) sensu nobis et auditu probari, haesitant. formica si uera. foret, quomodo tanto motu orbium concrepante, cum ille caelestis orbis, cui adfixos ferunt stellarum cursus, qui sine intermissione uoluuntur, concitatiorem habeat conuersionem atque acutum sonum excitet, hic autem lunaris grauissimum, non audiretur a nobis, cum leuiora audire soleamus? fidem ergo eius disputationis si testimonio nostro et auditus munere exigamus probari, referunt obsurduisse aures nostras et hebetiorem nobis sensum [*]( C ) audiendi factum propter illam a principio nostrae generationis [*]( 2 Marc. 14, 36 3 Bas. 57 B (24 BC) Isid. de nat. rer. 13, 1 4 II Cor. 12, 2 6 Psalm. CXXXXVIU 4 7 Bas. 57 B (24 C) 8 Cic. de rep. VI 17 sq. 22 Bas. 57 C (24 D) 24 Cic. de rep. VI 19 ) [*]( 2 nero G (uere m2) 8 tibi nihil N sed II sed etiam N et m2 G 4 apostulus C et (corr. m1) P 6 dm II dum N, fort. recte 7 fllosofi CGP fllosophi V quinque II VII B septem cet. 16 expectas C (c eras.) V et (m2 expectes) G expextas P 17 haesitant C (h postea add.) aesitant GPV fore..nt 91 (re eras.) forent U\'M\' 19 fori. quae 20 habeant CP et (n exp.) G actuum II (acutum G m2 in mg.) 24 aebetiorem CP et (a eras.) V hebetiorem (h s, u. m2) G )

concepti sonitus consuetudinem et exemplum adferunt eo quod Nilus, fluuiorum maximus, eo uidelicet loci, ubi se ex altissimis montibus in catadupa illa praecipitat, magnitudine fragoris sui aures accolarum obstruat, ut audiendi munere carere dicantur. sed facile his ipsa respondet ueritas. nam qui tonitrua audimus nubium conlisione generata tantorum [*]( D ) orbium conuersiones, qui maiore utique sicut motu ferri aestimantur, ita uehementiores sonitus excitarent, non audiremus? addunt praeterea ideo sonum hunc non peruenire ad terras, ne capti homines per suauitatem eius atque dulcedinem, quam celerrimus ille caelorum efficit motus, ab orientalibus partibus usque in occasum propria negotia atque opera derelinquerent et omnia hic otiosa remanerent quodam humanae ad caelestes sonos mentis excessu. sed ea quae sunt [*]( E ) aliena ab studio nostro et a diuinae lectionis serie his qui foris sunt relinquamus: -nos inhaereamus scripturarum caelestium magisterio.

Propositum igitur nobis est quia dixit deus: fiat [*]( F ) firmamentum in medio aquae et sit discernens inter aquam et aquam. et hinc tractatur, utrum hoc firmamentum appellet, quod ante iam fecit, de quo scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram. nec fallit quod aliqui ante nos ita acceperint, eo quod supra creatum auctore deo et conditum caelum scriptura expresserit, hic expositionem operis [*]( 1 Cic. de rep. VI 19 14 Bas. 57 D (24 D) 18 Bas. 60 A (24 E) 20 cf. Philo de opif. mundi 10 (8, 3; 10. 22 C.) ) [*]( 2 loco B et (o alt. ex i) G m2 91\' 3 cathadyta CG et (m2 cathadupa) P cathadita 91\' catadyta S catadita M chadyta 9t (8. m2 i cataduppa nili) M\'B magnitudinem CPV magnitudine G (e ex is) 4 audiendi* C (, fort. s eras.) 6 conuersiones C (s alt. eras.) P m2 V conuersionis P ml et (-ne m2, in mg. m2 collisione) G 7 conlisiones CPB et (m2 8. u. conuersiones) G conlisione V ferri. C ferrea G (i m2 8. w) ferri (r pr. 8. aa.) P 8 uehementioris C (-es m3) 10 dulcidinem (corr. m3) C (corr. m2) P 11 effecit (corr. m2) GPM 15 ab UN\' B a MS 20 fort. hic 21 appellet C (et ex at, ut uidctur) 23 acceperit C (-rint m3) P acceperint G (n 8. u.) 24 hinc II (n exp. G) expositione CV )

creationisque diffuderit, ut ibi quasi summa operis breuiter conprehensa sit, hic operationis qualitas per ipsas concurrentium rerum digesta sit species. sed mouet nos quia et [*]( 26 A ) nomen aliud significatur et species solidior et causa discernitur et persona cooperatoris adiungitur. sic enim scriptum est: et discreuit deus inter medium aquae, quae erat sub firmamento, et inter medium aquae, quae erat super firmamentum.