Expositio Evangelii secundum Lucan

Et tempore fructuum seruulos suos misit. bene tempus [*](20,10) fruc-tuum posuit, non prouentum; nullus enim fructus exstitit Iudaeorum, nullus uineae huius prouentus, de qua dominus ait: exspectaui ut faceret uuas, fecit autem spinas. itaque non laetitiae uino, non spiritali musto. sed cruento prophetarum sanguine torcularia redundarunt. denique Hieremias in lacum missus est; haec enim erant iam torcularia Iudaeorum non uino repleta, sed borbore. et licet generaliter prophetae [*]( C ) uideantur exprimi, dat tamen lectio ut illum qui lapidatus est Nabutham esse credamus, cuius etsi nullum acceperimus propheticum uerbum, accepimus tamen propheticum factum, quia multos pro hac uinea futuros martyres proprio- sanguine prophetauit. quis autem est ille qui in capite uulneratur? nimirum Esaias, cuius facilius conpaginem corporis serra diuisit, quam fidem inclinauit constantiamue detriuit aut uigorem mentis [*](D ) exsecuit.

eo igitur factum est, ut cum plures alios destinasset, [*](20,11-14 ) quos Iudaei inhonoros et inanes sibi, de quibus nihil potuerunt [*]( 1 Ps. 8, 80, 83 3 Act. 2. 13 8 Matth. 21, 34 11 Esai. 5, 2 12 Ps. 103, 15 13 Hier. 45 (38), 6 16 III Reg. 20 (21), 13 19 Hebr. 11, 37 21 Esai. 28, 27 ) [*]( 1 de] pro L scribuntur Gy 3 redundantius (ti in ras.) P redundantus L aestimauerint X quibus] quos PL et (in ros.) B 4 sps sca Xy quod (d in ras. m2) uuae (u pr. a. u. m2) P quo uuae L 6 turrim P (i ex e m3) y 8 fructum P ml (coir. m2) L seruolos 0 ornatos P (exp. et s. seruulos m2) L fructum L 15 borbore PaB morbore L murbure F murmure OttV corpore E (sanguine s. u. m2) GT cruore r rubore C 17 nabuthan aCX (fort. recte) nabndan X 20 uulneratus (qui om.) aCX, uulneratus est y 22 nam P (exp. et s. quam m3) BL constantiamque PL constantiam uuae X aut... exsecuit om. PBLX 23 factus P (-ũ m2) L alios (o ex u) P 24 inbonores PBCFLOT )

breuiter itaque quam magna, quam multa! primum quia naturalis est bonitas, quae plerumque credit indignis, deinde quia postremum malorum[*]( E ) remedium Christus aduenit, tum quoniam qui heredem negat. de auctore desperat. heres autem Christus idemque testator: heres, quia morti propriae superuiuit et testamentorum quae ipse condidit tamquam hereditaria in nostris profectibus emo- lumenta consequitur.

pulchre ergo interrogat, ut sua se ipsi[*](20,15) damnent sententia. uenturum autem dominum dicit uineae, quod in filio adsit etiam paterna maiestas uel quod ultimis [*]( P ) temporibus praesentior humanis adspiret adfectibus. ipsi itaque in se sententiam dicunt, ut mali pereant, et ad alios colonos uinea transferatur. qui igitur sint coloni, quae uinea consideremus.

Uinea typus noster est, quod populus dei uitis aeternae radice fundatus supereminet terris ac solum uile praetexens nunc gemmanti flore pubescit, nunc circumfusa uiriditate uestitur, nunc mite iugum suscipit, cum maturioribus bracchiis quasi sarmentis fecundae uitis adoleuerit. agricola quippe omnipotens pater, uitis est Christus, at uero nos palmites, qui nisi fructum feramus in Christo, cultoris aeterni falce succidimur. recte igitur uinea Christi populus nominatur, uel quod crucis in fronte praetexatur indicium uel quod fructus eius[*]( 1501 A ) postrema anni legatur aetate uel quod omnibus ut ordinibus [*]( 7 Hebr. 1. 2 20 Matth. 11, 29 21 sq. Ioh. 15, 1 sq. ) [*]( 1 demiserunt (m3 dimiserint) P filium suum C unicum X poat unigenitum add. cum P (eo corr. m2) BL 4 quae om. X 6 tunc X dum y quoniam om. X 7 post testator add. & 8. u. m2 P 10 ergo] autem FOV 12 ultimis (i pr. ex u) P 15 colonos (0 tert. ex u) P sunt Cχ (sint m2 E), om. PL 18 fundatur PBL fundetur X 19 gemmatis Xx (germinanti 7) 25 praetexat X praetaxat X fructum (s a. m) P 26 legatum P (r s. m m3) L ut... pauperibus om. X )

hanc uineam diligens agricola fodere iugare [*]( C ) tondere consueuit eruderatisque terrenae molis aggeribus operta corporis nostri nunc sole torrere, nunc imbre perfundere, stirpare agrum solitus, ne sentibus gemma laedatur, ne luxuriet umbra foliorum uerborumque infructuosa iactantia uirtutibus obumbrando maturitatem indolis naturalis inpediat. sed absit ut huic uineae quicquam timeamus aduersi, quam peruigil custos domini salutaris aduersus omnes nequitiae saecularis [*]( D ) inlecebras muro uitae uallauit aeternae. extendit palmites eius usque ad mare; domini est enim terra. ubique deus pater colitur, ubique Christus dominus adoratur.

Haec est nostra uindemia. laeti igitur atque securi pars gremium suum mitium funiculis oneret uuarum, alii caelestia [*]( 2 Coloss. 3, 25 11 cf. p. 414, 3 22 Pa. 79, 12 23 Ps. 23,1 24 Ioh. 4, 21-) [*]( 1 ac PaCL atque cet. 2 demensio P (dim. m3) LX 3 maritator (v 8. o) P 4 coniungatur aXx coniungitur C (et V m2) iugatur (ul post g 8. u., eras.; iu in li mut. m2) P iungatur L et (n 8. u.) n iugat FOV 5 ut ax et PBCL dum X 7 uetere PL 12 post diluit add. quibus X 13 faetidum aB foetidum X fetidum cet. nostrorum om. X 14 fodere (f ex p) P rigare ET 15 contendere PL tundere X ruderatisque PBLX operata PBLX 17 a sentibus x 21 aduersum C omnes] enim X 22 post aeternae add. et s. u. m2 P ) [*]( XXXII. Ambr. paro 4. ) [*]( 29 )

en tempus acceptabile, quo non hiemalibus perfidiae caligantis pruinis annus riget nec altis niuibus informis crusta blasfemiae gelu durante concrescit, sed procellis sacrilegii liberata nouos fructus terra iam[*]( F ) parturit, ueteres parit; dissensionum quippe omnium procella deferbuit, cuncti saecularis cupiditatis ardores aestusque omnis, quibus Italiae populus per Iudaeicae olim, Arrianae proxime scaeuitatis incendia coquebatur, sereno iam spiramine temperatur. sedata tempestas est, concordia nauigat, fides spirat, certatim nautae repetunt fidei quos reliquere portus et dulcia [*]( 1502 A ) patriis oscula litoribus affigunt liberatos se periculis, absolutos erroribus gratulantes.

salue, uinea tanto digna custode: te non unius Nabuthae sanguis, sed innumerabilium prophetarum et quod est amplius pretiosus cruor domini consecrauit. ille licet non regalibus minis territus constantiam metu presserit, non praemiis uberrimis prouocatus religiosum uendiderit adfectum. [*]( 2 Uerg. Georg. II 7 sq. 3 Eiod. 3, 5 7 II Cor. 6, 2 9 Uerg. Georg. III 354. 360 11 Uerg. Georg. II 330 (324), Cant. 2, 11 16 Uerg. Aen. I 687, II 490 18 Uerg. Georg. II 173 19 Reg. III 20 (21), 19 ) [*]( 1 lebemus (lib. m2) P leuemna L 3 dipertis PL 6 orbis ... totius om. X 7 en αRCχ ecce PL, om. X 8 nec (c s. «.) P 9 nubibus PLχ 10 sacrilegis C (gis s. u.) et n m2 sacrilegiis Χχ. 11 ueteres] uere PL parit] preterit y (o s. e pr. m2 E) disse§9ionum (n s. ę m2) P 12 deferbuit PLX deferuuit (u pr. eras.) B deferuit a deferuet C deseruit X (r exp. V) omnes ay et m2 PV 13 iudaicae BCEGhfX iudaeiae T olim et (et s. u.) m3 P. m2E 14 temperantur a moderatur C 15 sperat P (spirat m2) L inspirat χ (in del. m2 E) 17 patris PBLX (pacis s. u. m2 V) 18 salua uinea digna tanto X 19 nabuthe aC nabutae B nabuthei Xy nautae PL 21 prescesserit (s pr. add. et ces exp. m2) P praecesserit L )

Cuius habet imaginem et inscriptionem? docet [*](20,21) hoc loco dominus circumspectos nos in respondendo aduersus [*]( C ) haereticos uel Iudaeos esse debere. alibi dixit: estote astuti sicut serpentes. quem locum plerique accipiunt, ut quia serpente suspenso Christi crux adnuntiata est, quo serpentinum nequitiae spiritalis uirus aboleret, uideatur astutus ita esse debere sicut Christus, simplex sicut spiritus. en tibi serpentem illum, qui caput semper custodiat, letale uulnus excludat. interrogatus a Iudaeis utrum de caelo accepisset potestatem respondit: baptismum Iohannis unde est, [*]( D ) de caelo an ex hominibus? ut dum illud de caelo esse negare non auderent, ipsi se amentiae confutarent, qui eius auctorem negarent esse de caelo. postulatus didragma quaerit de imagine; alia enim imago dei, alia imago mundi. unde et ille nos admonet: sicut portauimus imaginem terreni illius, portemus et imaginem huius caelestis.

imaginem Caesaris non habet Christus, quia imago est dei. imaginem Caesaris non habet Petrus, quia dixit: reliquimus [*]( E ) [*]( 1 Reg. III 20 (21), 2 9 Matth. 10, 16 11 Num. 21, 8 13 Luc. 3, 22 Matth. 10, 16 14 Gen. 8, 14 sq. 16 Luc. 20, 4 21 I Cor. 15, 49 22 II Cor. 4, 4, Coloss. 1, 15 24 Matth. 19, 27 ) [*]( 1 in om. X olus PLX 2 uites (s eras.) P uitis L 3 restinxerit PBL 5 interitus plantauit PBL 9 qui (8. u. m3) alibi P 12 uerus P (m3 uirus) L abolere P (-ri m3) LX astutos (o m3 ex u) P 13 post spiritus add. 8. u. m3 simplices P ante en add. imitare Gт 16 baptiemum aCXy baptismus B baptisma PL 18 ipse P (os a. e m2) L ipsos E se om. PEGL confutarent (n alt. eras.) P eius actus auctorem C 19 quaerit dl imaginem PLX et m2E 22 et] etiam G, om. X 23 qui X (cr. II Cor. 4, 4) 24 rclinquimus X ) [*]( 29* )

et bene prius quae Caesaris sunt reddenda decernit; neque[*](20,25) enim potest esse quis domini, nisi prius renuntiauerit mundo. sed omnes renuntiamus uerbis, non renuntiamus adfectu; nam cum sacramenta suscipimus, renuntiamus. quam grauia uincula [*]( 1503 A ) promittere deo et non soluere ! melius est in quit non uouere te quam uouere et non reddere. maior est contractus fidei quam pecuniae. redde promissum, dum in hoc corpore es, priusquam ueniat exactor et mittat te in carcerem. amen dico tibi, non exies inde, donec soluas nouissimum quadrantem.

Si frater alicuius mortuus fuerit. Sadducaei, hoc[*]( B ) [*](20,28) est detestabilior portio Iudaeorum, hoc dominum loco temtant.\' quorum aperte stultitia reprehenditur, mystice autem sententia retorquetur, quale de suo dederunt castitatis exemplum, dum [*]( 2 Marc. 3, 17 3 Ps. 73, 18 sq. 9 Marc. 10, 21 Luc. 5, 11 et 28 14 Eccles. 5, 4 17 Luc. 12, 58 18 sqq. Matth. 51 25 sq. 28 Deut. 25, 5 ) [*]( 2 filii P (i tert. 8. U.) tonitrui sunt X repperitur (i ex e) P 4 aethyopum P 7 non uis PBL 8 post sed add. si X et m2 8. u. E caesari es P (s. .//. et %) αВC caesareas L es caesari X es caesari et X 9 relinque] dimitte X tua om. EyT 10 Caesari reddenda ed. Rora. 12 non αΒCχ, si X, sed non omnes PL affectibus X, 15 te om. X maior-pecuniae om. X 19 soluas αΒCLX solues (a 8. ę) P reddas EGT reddes i 20 ali∗∗cuius (us eras.) P aliscuius Li 21 loco dum ETX temtat P m1 (temptant m3) temptat L temptauit XP m3 22 sententia] stultitia PL 23 quale (quare X, 8. m2 ł quale V) de suo (quo a) dederunt aCX quale dederunt de suo B quale de se dederunt X quia excluderunt de se P (s 8. d pro m2) L )

1 J uitiorum, spiritus autem magister est castitatis. itaque uideamus ne haec mulier synagoga sit, quae septem uiros habuit, sicut Samaritanae dicitur: quinque enim uiros habuisti, quia Samaritana quinque tantum libros Moysi, synagoga septem sequitur principaliter et de nullo propter [*](1504 A ) perfidiam suam hereditariae posteritatis semen accepit. et ideo partem cum uiris suis in resurrectione habere non poterit, quia spiritale praeceptum secundum sensum carnis inuertit; non enim frater carnalis aliqui denuntiatus est, qui semen fratris suscitaret defuncti, sed frater ille qui de mortuo populo Iudaeorum sapientiam sibi diuini cultus adscisceret in uxorem atque ex ea semen in apostolis excitaret, qui quasi defunctorum reliquiae Iudaeorum informes adhuc in synagogae utero derelicti secundum electionem gratiae reseruari noui seminis admixtione [*](B ) meruerunt.

synagoga autem frequenter stolam accipit, quod est insigne coniugii, quasi auctor fidelium, repudiata quoque frequenter inducitur, quia mater est perfidorum. cui lex occidit corporalis, ut spiritalis resurgeret. ergo sancta plebs dei, si septem libros legis quadam coniugii caritate dilexerit et quasi maritalibus obsecundarit inperiis, habebit in resurrectione [*]( 2 II Cor. 3, 6 5 Ioh. 4, 18 9 Apoc. 20, 6 16 Rom. 11, 28 19 Esai. 50, 1, Hier. 3, 1 ) [*](1 post nubere add. mulier ed. Rom. inuitat P (m2 -atur) L 4 haec (e s. u.) P VII P, VI ex VII L 5 sq. V PL 6 samari- tani PL et m2 V 7 VII P, VI L 8 acceperit PBL 9 reaurrectionem PLX (m del. m2 PV) 11 aliqui (aliquis Pm3 Em3) denuntiatuB P ml a m2 BCχ (E ml) aliquid nuntiatus X (praeter 0) aliqui enuntiatus aml aliquid denuntiatus Em2 0 12 resuscitaret ΕγΤ sed frater ax frater X sed PBCL 13 sibi om. ET addiceret P (di in ras. 3 uel 4 litt. m2) L 15 sinagoga (-ae m2 P) etero (T 8. e pr. m2 P) PL 17 autem] enim X stholam P (8. m3 t stolam) L 21 V∗ P (I eras.) VI L saepe X Ciugii P (<5 s. u. m3) iugii L puritate X )

Dixit dominus domino meo o. consummaturus praecepta [*](20,42) dominus etiam praeuiam passioni fidem ac misericordiam testamenti sui fine concludit, fidem in eo ut Christum et dominum deum nostrum et ad dexteram dei sedere credamus, non quod corporaliter sedeat qui ubique est. denique ipse in patre, quia in substantia dei, quia una uirtus, una maiestas. [*]( 1503 E ) ipse ergo in patre et in ipso pater, quia uerbum in deo, deus in uerbo; ipse in patre, ipse ad dexteram patris, quia patri consors, nulli secundus; ipse missus a patre, quia descendit de caelo paternum inpleturus arbitrium. tolle hinc perfidiae quaestiones, et plena religio est. nec praefertur, quia ad dexteram sedet, nec iniuriam patitur, quia mittitur. gradus non quaeritur dignitatis, ubi plenitudo est diuinitatis.

illud [*]( F ) [*](20,44) quoque considerandum, quia reprehendit eos qui Christum Dauid filium dicunt, et quomodo caecus ille Dauid filium confitendo meruit sanitatem? quomodo pueri dicentes osanna filio Dauid praecelsae praedicationis deo gloriam deferebant? sed non reprehenduntur hoc loco, quia Dauid filium [*]( 4 Ps. 109, 1 7 Matth. 26, 64, Marc. 16, 19, Rom. 8, 34 8 lob. 14, 10; 17, 21 18 Luc. 18, 35 sqq. 19 Matth. 21, 9 ) [*]( DE EVANGELIO LIB VIIII EXPŁ. INCIP EIUSDEM LIB X a EXPL LIB VnII: INCIP. LIB X C EXPL LIB. VIII. INCIPIT LIBER VnII X EXPLICIT LIBER VII INCPT LIBER VIII B. in ceteris neque sub- scriptio eat neque inscriptio 6 sui finem (m exp. m2) P sui fidem L finem in eo X 7 deum CFπ V et deum P (et add. m2) BX ibm deum a, om. LO et expo m2 P 9 quia in s. dei om. PL poat uirtus add. Ρα quia 10 uerbum-11 ipse] da in uerbo et uerbum in dõ est X 11 post patre add. quia uerbum PBL post dexteram add. sedena X patris consors ax 12 secundum P (-us m2) FL qui y descendit (e pr. ex i) P 13 patris X inpleturis (v 8. i m3) P 14 est religio X quia] qui BELT filius qui Gγ 18 dicunt... filium om. X 20 praecelsae (e tert. postea add.) P 21 reprehenditur X )

ergo et deum Christum et hominem esse credamus, unum in utroque, non alterum, cui a patre subiciuntur inimici, non per infirmitatem potestatis suae, sed per unitatem naturae, quia in altero alter operatur. nam et filius subicit inimicos patri, qui patrem clarificat super terram et dedit pater filio nomen, quod est super omne nomen. sed et [*]( 1504 E ) filius patri dicit: nomen tuum manifestaui hominibus, quos dedisti mihi. dando autem nomen quod est super omne nomen non plus dedit quam habuit, sed totum quod habuit dedit. dedit autem hoc nomen, ut omnis lingua confiteatur deo, quoniam dominus Iesus in gloria dei patris.

Uide ergo singula. pater subicit filio, filius subicit patri; [*](20,42) pater suscitat filium, filius ipse se suscitat. unde ait: soluite hoc templum et in triduo illud resuscitabo. et pater dominus et filius dominus - dixit dominus domino meo - sed non duo domini, sed unus dominus, quia et pater [*]( F ) deus et filius deus, sed unus deus, quia pater in filio et filius in patre. unus deus, quia una deitas - sedes tua, deus in saeculum saeculi, uirga recta est uirga regni tui. [*]( .3 I Cor. 2, 2 4 II Cor. 5, 16 Matth. 26, 64 loh. 20, 25 et 27 6 I TheBs. 4, 16 8 Pa. 109, 1 11 roh. 17, 4 Philipp. 2, 9 13 roh. 17, 6 16 Philipp. 2, 11 20 loh. 2, 19 22 Ps. 109, 1 24 loh. 14, 10; 17, 21 25 Ps. 44, 7 sq. ) [*]( 3 noa nihil PBL 4 ut puta X ut pute L 10 nam etsi filius subiecit X 14 dando autem om. X 16 nomen... deo om. PL 18 dei αΧ dei est ET, eat dei PBCGтL 19 uiderg P audi X (in mg. uide V) subiecit utroque loco αGX 20 se om. FOV, ipse se om. π, ipse om. a 21 suscitabo X 23 sed pr. s. u. P 24 et alt. om. X 26 est recta ET rectio FO et (a 8. io m2) n recta (a in ras.) V )

omnia ergo quae pater habet et filius habet. deus pater secundum generationis rationem, deus filius secundum imaginis unitatem. dominus filius, quia omnia sibi, cum potestate posset, ratione subiecit, dominus pater, quia radix filii est. sic nobis pater in filio personarum definitione distinguitur, potestatis unitate conectitur. itaque alter in altero et unum in alterutro. nam et patris gloria est, si non [*]( c ) degenerauit in filio, et filii gratia, si pater uidetur in Christo. [*]( 4 Dent. 6, 5 et 18 6 Ephes. 4. 6 8 Matth. 6, 24 9 Dent. 6, 4 12.I Cor. 8, 6 15 Ps. 99, 3 16 Ioh. 17, 10 ) [*]( 3 et post quo om. X et om. aC 4 uetere P diliges BCErT et (es ex ie m2) PGV diligis aX et dominum deum tuum 8. u. m3 P, om. L deum om. X 5 tuum alt. om. X, 8. u. m2 0 illi ET 6 sic et] sicut PL 7 et] sic et C 9 uetere P 10 admirabiliter] bene PL 11 da (a. deos m3) P post diceret add. aut PL et 8. U. a dha (s. dominos m3) P aut derogaret 8. u. m3 P, om. L uel pr. om. X 16 et om. PL 18 secundum ... filius om. X imaginem P (is 8. em m2) L 19 dominus ... subiecit om. x 20 filii (i tert. 8. u.) FO filius (us exp.) a est] eius V (in ras.) FO 22 degenerauerit BL 23 pater I na (na extra u. m3) uideatur (a 8. u. m3) P Christo] filio ed. Rom. )