Expositio Evangelii secundum Lucan

Nec solum molentes duae, sed etiam operantes duo erunt in agro uno, e quibus adsumetur unus, bonus seminator, qui non supra uias seminauerit, sed supra aratum et cultum solum, ut fructum humilitate pressum, non iactatione dispersum terra multiplicet, relinquetur autem seminator zizaniorum, ex quibus refutabilis similago conficitur. qui sint autem isti agricolae differentes possumus repperire, si aduertamus qua ratione [*]( E ) duos νου̃ς, hoc est duas mentes esse in nobis apostolus dixerit; fortasse enim ideo, quia altera exterioris est hominis, qui [*]( 4 cf. Cic. disp. Tusc. I 74, de re publ. VI 14; Ioh. 6, 51 I Cor. 10, 17 11 Luc. 12, 28; Matth. 6, 30 Pa. 77, 25 15 Luc. 8, 5 et 8 18 Matth. 13, 25 sqq. 21 Rom. 7, 23 22 II Cor. 4, 16 ) [*]( 1 quodue aX quod C sit] est CET 2 uereor P (u ex r m2; ue exp. m3) L quia] quod Gy qui X reformatur X preferatur m3 P 3 uel.t (u 8. ras.) P 4 si boni aCX si bonis PL sibi GT si (8. u. m2) sibi E sibi ut r operatur X 6 molendum BL et (o ex um m2) PF malefactum LX (mal. m2 itF) 7 separari X relinquetur Xy relinquitur cet. 9 molit triticum Z 13 libamina ETX liba Gf 15 agro uno CΧχ uno agro cet. adsumitur PBL unus adsumetur ET 17 terram P (m del. m2) L 18 relinquitur PBL 19 refutasilia P (-bilis corr.) L sint (i ex n) B sunt L 21 duo PBL νοῡς yunus sint P (NOTC s. u̩n̩u̩s̩ et n alt. a. u. m2) B unus sit L-sit (iN ras. m2) NOTC (hoc in mg. m2) a NOTT X )

nec solum duae mentes, sed etiam duae leges in nobis sunt, quarum utramque nobis apostolus explicauit dicens: condelector enim legi [*]( 1483 A ) dei secundum interiorem hominem, uideo autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuantem me in lege peccati, quod est in membris meis. est ergo lex interioris hominis, est etiam exterioris, illa quae peccatum prohibet, ista quae suadet: illa quae damnat errorem, ista quae suggerit: illa quae mentem instruit, ista quae temtat. sunt etiam duae aliae uehementiores in nobis leges, una dei, altera peccati, secundum eundem magistrum, [*](B ) [*]( 2 Coloss. 2, 18 sq. 5 Coloss. 2, 10 7 Ps. 111, 9 12 Ephes. 4, 28 17 Rom. 7, 22 sq. ) [*]( 2 et eo] ideo X et ideo (id 8. u. m2) E mentg a mentis FOY 3 a 8. u. P, om. aCX 8 manet om. P 9 nam om. PL 10 tumido (mi 8. u.) P 12 ostendimus (-emus m2) P 13 esae constat X 14 nna et altera aX uincta X 15 spiritu X nec solum] olim P (8. m3 R solum) L 17 explicuit X 20 quod] quae Ly 24 aliae duae X 25 eundem s. N. m3 P, om. L magistrum, qui ait) apostolum dicentem PL )

Istae sunt igitur operantes in agro nostro, quarum altera bonum fructum diligentia dat, altera amittit incuria, quam sanguinem legis lator adpellat dicens: anima omnis carnis sanguis eius. quo plerique referunt etiam illud quod [*]( D ) scriptumest:non manducabis carnem in sanguine, ne uulneribus animae cruentatas corporis uoluptates refectionis potius loco quam reatum sanguinis aestimemus, quos oportet refici dei uerbo. est ergo cibus refectionis, est cibus sanguinis; sicut enim caro domini uere est cibus, ita sanguis uere noster est potus. bonam ergo de nostris operibus escam domino suggeramus, ne rursus cum uenerit et sicut in illa ficu pomum non inuenerit, nostrorum meritorum infecunditate ieiunus propositum pietatis auertat dicens ad illam animam, quam nudam [*]( E ) pomorum reppererit et sanguine cruentatam: numquam ex [*]( 1 Rom. 7, 25 14 Leuit. 17, 14 16 Gen. 9, 4 20 Ioh. 6, 56 23 et 25 Matth. 21, 19 ) [*]( 1 ego om. X (s. u. m. rec. π) post igitur tramp. L 2 lege XEGT (in EK corr. m2) tantum X 3 carnis P (n s. u. m2, B exp.) BLX (s exp. it) x carni aC dicit om. P (in quo dicat post Paulus 8. u. m3) L 4 et... errori 8. u. m3 P, om. L 8 ultricia (om. que) a 10 cooperaria (o alt. 8. u.) P 10 non om. X 11 intermittat (t alt. s. u.) P 15 quo PBGTL quod aCX (d exp. itV) quos E (d s. 8 m2) T ad illud C et (ad s. u. m2) E 17 uoluutates PBL 18 reatu ox 25 repperit FOY sanguinem P (m eras.) L cruentam X )

nec illud praeterit ut duos populos interpretemur, id est quod in hoc mundo, qui agro frequentissime conparatur, duo populi sint, unus credentium. alter qui non credit, relaturi meritorum uicem suorum, et ideo alter qui fidelis est adsumatur, [*]( F ) alter qui infidelis est relinquatur. duae autem illae molentes duae animae uel certe ecclesia atque synagoga; non enim una tantum figura, sed multiplex in diuinis scripturis esse consueuit, ut unus sermo plures species conprehendat. itaque mens carnis et anima carnis et synagoga id triticum colligunt et eam similaginem molunt, quae offeruntur in uanum, mens autem quae coniuncta animae et anima quae receptrix est salutis uel ecclesia dei excolunt et molunt uerae legis similaginem spiritalem. unde etiam panes propositionis fiunt, [*]( 1484 A ) quos soli sacerdotes edunt, quibus puriorem panem manducare praescriptum est, illum utique qui descendit e caelo. omnes autem sumus, si merita nostra patiantur, iustitiae sacerdotes, qui unctione laetitiae in regnum et sacerdotium consecramur.

ergo ita exerceamus et colamus agrum nostrum in istius culturae munere constituti, ut in illa [*]( 1 Leuit. 17, 11 3 Ezech. 18, 4 6 Matth. 13, 38; 24, 40 9 Matth. 24, 41 14 Esai. 1, 13 18 Leuit. 24, 5 sqq. 19 Ioh. 6, 51 21 Ps. 44, 8. Leuit. 10, 7 23 Galat. 4, 26 ) [*]( 1 nascatur fructus ET et (corr. mt) G ergo] enim X 3 dixit d3 Er T 4 ita s. u. m2 P, om. BL filii (i tert. s. u.) Οπ fili FG V mea sunt (est 8. sunt m2) C 5 praeterit (i ex e) a praeteriit P (i alt. s. u.; -iet m2) L ut 8. u. m2 P, om. L duo (m2 duos) P 7 credit Χχ credidit (di pr. eras.) P cet. uicem meritorum LX, meritorum (om. uicem) a 9 est om. χ 10 atque] aut X 12 itaque (ita 8. u. m2) P quae BL 18 idj ad a. idem C 14 offeruntur Χχ offerunt L offertur cet. 15 ante animae add. est PL et s. u. m2 E 16 salutisj salutaris uerbi aC ecclesia (4 ex a m2) PFO die P (m2 dl) L 19 de P (d 8. u. m3) C (d eras.) / 20 nostrae (e postea, add.) P 22 ita om. X 23 munera P (-re m3) L ) [*]( XXXII. Ambr. pars 4. ) [*]( 27 )

Et respondentes dixerunt: ubi domine? hoc [*]( c ) [*](17,36) discipuli locuti sunt, dominus autem. ubi praemonuit et quo fugiendum et ubi conmorandum et quid esset cauendum, conplexus est summam definitione generali dicens:

ubi fuerit corpus, [*](13,37) ibi congregabuntur aquilae. itaque prius quae sint aquilae coniciamus. ut quid sit corpus definiamus. iustorum enim animae aquilis conparantur, quod alta petant, humilia [*]( D ) derelinquant, longaeuam ducere ferantur aetatem. unde et Dauid animae suae dicit: renouabitur sicut aquilae iuuentus tua. si igitur intelleximus aquilas, de corpore iam dubitare non possumus, maxime si meminerimus quod a Pilato Ioseph corpus acceperit. nonne tibi uidentur aquilae circa corpus Maria Cleopae et Maria Magdalene et Maria mater domini apostolorumque conuentus circa domini sepulturam? nonne tibi [*]( E ) uidentur aquilae circa corpus, quando ueniet cum [*]( 3 Ps. 125, 6 6 Galat. 6, 8 18 Ps. 102, 5 21 Ioh. 19, 3* 22 Ioh. 19, 25 ) [*]( 4 manipulos extra u. P 5 labores P (-is tn3) Bny 7 et metet PBELT et (ex m. rec. s. u.) re metit L et (-et m3) P, (m2) π et de P (et exp. m2) L 8 laudes P (-is m2) L 11 quod P (d eras.) L 13 summa PBGL 14 et aquilae PBL prius post aquilae transponunt PL 15 quid (ex quod) a quod G et (i 8. o) V enim] autem y, enim autem X (autem del. m2 V) 16 aquilis P (is m3 ex es) aquilaes L 17 induere P (ducere m3) L 18 aquilae ΡΒγLπ et (ae ex a) G aquila aCEFGmlOTV 19 aquilam PBL 22 cleophae LftV et (h exp.) BG magdalenae PG magdalena aBC 23 apostolorumque conuentus om. Gy; conuentus om. E ml T 24 uidetur X ueniet in illa die cum GT )

est etiam corpus, de quo dictum est: caro mea uere est esca et sanguis meus uere est potus. circa hoc corpus aquilae sunt, quae alis circumuolant spiritalibus. sunt et circa corpus aquilae, quae credunt Iesum in carne uenisse, quia omnis spiritus qui confitetur legum Christum in carne uenisse de [*]( F ) deo est. ubi ergo fides ibi sacramentum, ibi deuersorium sanctitatis. est etiam corpus ecclesia, in qua per baptismi gratiam renouamur spiritu et occidua senectutis in rediuiuas reparantur aetates.

Sinite pueros uenire ad me et nolite eos uetare; [*](18, 16) talium est enim regnum dei. atque aetas haec infirma est uiribus, inualida ingenio, inmatura consilio. non ergo aetas praefertur aetati; alioquin obesset adolescere. quid uotis opus [*]( 1485 A ) est ut aeui maturitas consequatur, si mihi meritum regni demtura caelestis est? ergo deus uitae processum ad uitia dedit, non ad incrementa uirtutis? et cur ipse apostolos non puerilis, sed prouectioris aetatis elegit? cur autem pueros aptos regno dicit esse caelorum? fortasse quia malitiam nesciant, fraudare non nouerint, referire non audeant, scrutari [*]( 1 Apoc. 1, 7 3 Ioli. 6, 56 6 1 Ioh. 4, 2 10 Ephea. 4, 23 18 Lue. 6, 13 19 Matth. 19, 14 21 I Petr. 2, 22 sq. ) [*]( 3 est pr. s. u. P esca] cibus Z 4 aquilae] aere aquilae aC 5 circuinuolunt P (a 8. n) aL 8 sacramentis P (-ti corr.) L ibi nlt.) ubi X deuersorium P (diu. m3) B diuersorum X diuersorium cet. 9 sci«tatis (— m2) P est. est etiam X ecclesia est PL ecclesiae B (e ult. eras.) FGr. 12 post me add. et Xx ct s. u. m3 P, om. aBCL prohibere y 13 est enim CXy enim est cet. atque P (-i m3) aC atquin B at (ad G m1) quia / adqui FO et (mJ) V atqui Vm2 etqui a 15 alioquin obesset (nobis obesset m2) P aljoqui nobis esset L 16 si om. X 17 caelestes P (-is m2) caeleste L uitia P (i alt. s. u. m2) uta L 18 crementa X apostolus P (-os m2) GLX 19 puerilis (i alt. in ras.) P pueriles X prouectioris (pro ex pos) P postuectioris L prouectiores X aetates P (-is m3) LX 20 dicit esse regno PL regno dl dicit dignos esse X (in quibus apostolus pro aptos) 21 norent FO et (ml) V norint Vm2 n scortari ed. Rom. ) [*]( 27* )

Quis est ergo puer imitandus apostolis Christi? num unus[*]( C ) ex paruulis? haec igitur uirtus apostolorum? quis ergo puer? ne forte ille de quo Esaias dicit: puer natus est nobis. filius datus est nobis? ipse enim tibi puer dixit: tolle crucem tuam et sequere me. et ut agnoscas puerum: cum malediceretur, non remaledixit; cum perc.uteretur, non repercussit; haec est enim perfecta uirtus. itaque et in pueritia est quaedam uenerabilis morum senectus et in senectute innocens pueritia; senectus enim uenerabilis est, non diuturna, nec numero annorum [*]( D ) conputata; cani sunt autem sensus hominum et aetas senectutis uita inmaculata. unde et scriptum est: laudate, pueri, dominum, laudate nomen domini, quia nemo nisi perfectus laudat dominum; nemo enim dicit dominum Iesum nisi in spiritu sancto.

quod uidetur de ecclesiae populo prophetatum, qui iunior seniorem populum Iudaeorum uirtutis studiis anteiuit. et ideo illud: ecce ego [*]( 3 I Cor. 14, 20 7 Matth. 38, 3 12 Esai. 9, 6 13 cf. Matth. 16, 24; Marc. 8, 34; Luc. 9, 23 15 I Petro 2, 23 18 Sap. 4, 8 sq. 22 Ps. 112, 1 23 I Cor. 12, 3 26 Esai. 8, 18; cf. Hebr. 2, 13 ) [*]( 2 est] eine X laus (a ex i) P laui L 3 infirmitatem P (is s. ęm m3) L 4 uirtutis X non] noli FO et (non s. u. m2) « 5 uolnn- tates P (-is m2) L 6 hic (0 s. j) P 7 et] ut L 8 pueri isti L 10 est om. X apoatolua P (i s. u m2) GL num om. X 11 puer om. X 12 ait X 13 et filius a puer tibi X 16 est oCy, om. cet. inperfecta P (in exp.) B (in eraa.) L 17 uenerabilis (bi s. 11.) P 20 hominQ (11 ex is) G hominis Br 21 et om. ETX 23 perfectus laudat∗ (0 eras.) P 25 quia X infirmior (iunior m3) P ininuior L 26 uirtutis∗ P )

durum itaque aliquibus et inmite uideri potest quod discipuli ad dominum infantulos adire prohibebant, nisi uel mysterium intellegas uel affectum; neque enim inuidae in pueros mentis asperitate faciebant, sed sedulae seruitutis [*](F ) obsequia domino deferebant, ne conprimeretur a turbis. denique alibi scriptum est: magister, conprimunt te turbae; respuenda quippe est utilitas nostra, ubi diuinitatis iniuria est. ergo fugiamus superbiam, sequamur puerilem simplicitatem, quia ueritas aduersaria superbiae, simplicitas autem concurrens ueritati, in ipsa humilitate sublimis. non enim in abiecto corde habitat deus. sed sicut tradiderunt nobis prophetae: thronus uirtutis exaltatus est, in eo scilicet, cuius eleuatur sapientia ad altitudinem ueritatis. nec sicut Cain fraterna specie [*]( 1486 A ) dolum percussoris abscondat, sed foris intraque sit frater. haec in affectu. in mysterio autem, quia prius saluari populum Iudaeorum, ex quo secundum carnem nati fuerant, gestiebant. sed et pro Chananaea muliere supplicarunt. sciebant ergo mysterium, quod utriusque populi uocatio deberetur, sed fortasse adhuc ordinem nesciebant. [*]( 1 Matth. 21, 7—9 et 16 4 Cant. 7, 12 5 Matth. 21, 16 Ps. 8, 3 11 Luc. 8, 45 16 Hier. 17, 12 18 Gen. 4, 8 22 Matth. 15, 23 ) [*]( 1 qui dlh s. u. m3 P, om. L 4 hausto L 5 enim om. CX, s. u. vi2 E lactentium (e ex a m2) V 7 dih X prohibebant (b alt. 8. u.) P prohibeant C 8 post enim add. id ed. Rom. inuidiae P ,(i tert. eras.) aJBFO inuidae V 10 dno (in ras.) P non L a om. PL 15 humilitate (ta s. «. m5) P 16 profetaeu (st ut uidetur eras.) P thron∗∗ (o s. ras. m2) P thronum L 19 frater om. X 20 in affectu* P affectum X (m cras. Y) in ante mysterio om. X 21 gestiebunt (a 8. u m3) P 22 supplicauerunt X 23 ut.riusque P ut prius quae L )

Nunc distantiam intende uerborum. ubi ad se infantes accedere iubet, ut eos uel precatione uel manuum inpositione [*]( B ) benediceret, pueros adpellat, ubi praecipit non scandalizandos. pusillos appellat; non enim scandalizantur qui tanguntur a Christo, non labuntur qui Christo propinquant, sed labuntur illi quos pusillos non aetatis exiguitas, sed uirtutis pusillitas fecit. simul etiam docet infirmos non esse temtandos, ne in nos eorum delicta uortantur quorum preces ad dominum, etsi ipsi uirtutum meritis infirmi sint, angelorum tamen patrociniis [*]( C ) euehuntur. nemo ergo inrideat pauperem, quia exacerbat illum qui fecit eum; nemo temtet inualidum, ne angelos laedat; nemo praecipitet infirmum, ne soluat beneficium redemtoris.

et ideo dixit: uae huic mundo ab scandalis, quia crucem domini plerique scandalum iudicarunt, cum dominicae humilitas passionis nostrae sit sacramentum salutis, ut adonamur uirtutis officium, sumamus humilitatis exemplum. uae [*]( D ) igitur ei qui in crucem domini non crediderit, qua scandalizantur infirmi; expedit ei ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris.

in diuinis quidem scripturis non uerborum seriem, sed rerum pondus examinare debemus; plus enim proficit ad reprimenda peccata inauditi generis atque deformis beluina quaedam pompa supplicii. tamen ne cui hinc quoque scandalum generetur infirmo, non otiose simul positam putamus molam [*]( E ) asinariam, collum hominis, profundum maris. etenim cum asini [*]( 3 Matth. 18, 6 10 Prouerb. 17, 5 13 Matth. 18, 7 14 Galat. 5, 11 18 Matth. 18, 6 25 cf. Exod. 13, 13; 34, 20 ) [*]( 1 intende ante distantiam transp. ET, om. G ubi] iubet (s. «. rn2 ubi) P 2 iubet om. PL precatione ed. Rom. praedicatione libri 3 adpellat] nominat a praecepit P (-ipit tn3) αLπ 4 pusillus (o s. V alt. m2) P uocat ed. Rom. scandalizantur (n alt. 8. u.) P 6 posillos (v 8. o pr.) P 8 nos] nobis X 9 sunt C 11 temptat FO et (corr. m2) V 14 praedicarant PBL 15 humilitatis y (passio pro passionis y) 16 uirtutis 8. u. m3 P, om. L exemplum humilitatis Z 17 qua] quia X 18 inprimis FOV 23 poma P (m2 pompa) L 24 positum X 25 hominis et (et 8. u. m3) P )

uterque igitur populus et gentilis et Iudaeus pompa quadam sermonis huius exponitur, sed uehementior in Iudaeos poena decernitur. gentilium enim memoria saeculi istius fluctibus obruetur et caeno [*]( 1487 A ) mundi huius abolebitur, qui inter ea quae non sunt esse uoluerunt et alienati a scientia dei tamquam in profundum maris mersi sunt; at uero Iudaei per patriarchas adsumti, circumcisione signati, per legem eruditi non tamquam ignoti peribunt, sed tamquam sacrilegi punientur. etenim Atheniensibus ignotus deus in Iudaea notus, sed non receptus. et ideo. qui ignorat ignorabitur, qui praeuaricatur damnabitur nec ille exutus a culpa qui suum nesciuit auctorem et ille exutus a [*]( B ) [*]( lOMatth. 11, 29 12 Act. 7, 48; cf. 17, 24. Ioh. 1, 10 13 Ioh. 4, 24 17 I Cor. 1. 28 21 Act. 17, 23 22 Ps. 75, 2 ) [*]( 2 quamdiu in] quam diuini X (quam diu in π e corr., quam diu 0 e corr.) quam diuinis X 4 apertae X ut] om. PL, est ut G-( 5 et oculos r 6 nulla FO V 7 usui] sui X 9 a collum T et (ad m2) E de collum G de collo r 10 refutauit X aainus in ras. P 11 adorat C et (at ex et) m3 P, m2 EKV 13 in pr. escp. P m2 in spu (in eras.) L spu PB 14 et post populus om. X 15 iudeos (iu in ras., e 8. u. m3) P iudos L poena. P poene L 16 obruitur aCX scli huius C 18 alienat** (fortasse as eras.) P alienata B alienatur L a in uersus initio m2 P, om. BL, ab CGX dni PBCGL 21 adheniensibus P (t s. d) L 22 in om. FOV 24 auctorem nesciuit / )

[*](18,18 sq. ) Interrogauit autem eum quidam princeps dicens: magister bone, quid faciendo uitam aeternam possidebo? dicit autem ei Iesus: quid me dicis bonum?