Expositio Evangelii secundum Lucan

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Quarta (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.4). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1902.

plus nescio [*]( 1 I Cor. 10, 31 3 Coloss. 3, 17 8 Pe. 126, 1 10 Gen. 1, 1 12 Gen. 2, 7 16 Gen. 2, 21 sq. 22 Ps. 148, 5 ) [*]( 1 post bibitis add. sine quid (quod a quicquid L quicquam X) facitis A (8. u. m3) PaCLX, om. B Augmtium 2 gloria E (a ex &) gloriam T in gloriam dei om. X 3 nostri om. X ante alibi add. aut in gloria d! a 4 nostri om. X in om. X (a. u. m2 V) gloria P (a ex &) 5 te om. X praecipit απ fili a filii P (i tert. a. u. m2) cet. 8 aedificat (e 8. a alt. m3) P 9 etiam me .ABC, me om. G, 8. u. a, me etiam cet. 10 d9 fecit X 11 etiam] enim ET dns X 13 in 8. u. A 14 -actum (f ut videtur eras.; 8. ras. sed ut m3) P 15 corporalis aedificationis A 16 fecit dS X 18 locum eius carne X 20 manibus om. P )

quid in his intellegere quam lego opera dei elaborata me [*]( B ) cogunt. subuenit apostolus aestuanti et quod ego non intellegebam quid esset: os de ossibus meis et caro de carne mea et haec uocabitur mulier, quoniam de uiro suo adsumta est, diuino mihi spiritu reuelauit dicens: sacramentum hoc magnum est. quod sacramentum? quia duo erunt in carne una et quia relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae et quoniam membra sumus corporis eius, de carne eius et de ossibus eius. quis est iste uir, propter quem mulier parentes relinquat[*](? C ) relinquit parentes ecclesia, quae de gentilibus populis congregata est, cui prophetice dicitur: obliuiscere populum tuum et domum patris tui. propter quem uirum nisi forte illum de quo dicit lohannes: post me uenit uir, qui ante me factus est? de cuius latere dormientis costam deus sumsit; ipse est enim qui dormiuit et quieuit et resurrexit, quoniam dominus suscepit eum. quae est huius costa nisi uirtus? quia tunc quando miles latus eius aperuit, continuo aqua et [*]( D ) sanguis exiuit, qui effusus est pro saeculi uita. haec saeculi uita costa Christi est, haec costa secundi est Adam; primus enim Adam in animam uiuentem, nouissimus Adam in spiritum uiuificantem; nouissimus A.dam Christus est, costa Christi uita ecclesiae est. nos ergo membra sumus corporis eius, de carne eius et de ossibus eius. et fortasse haec est costa, de qua dixit: sentio de me uirtutem exisse, haec est costa, quae de Christo exiuit nec corpus [*]( 3 Gen. 2, 23 5 Ephes. 5, 32 6 Ephes. 5, 31 8 Ephes. 5, 80 12 Ps. 44, 11 14 Ioh. 1, 30 16 Gen. 2, 21 16 Pa. 3, 6 18 Ioh. 19, 34 19 Marc. 14, 24 20 I Cor. 15, 45 23 Ephes. 5, 30 25 Lnc. 8, 46 ) [*]( 1 in s. u. A quando lego a elaborata (e in ras.) V et laborata FOK 5 spu mihi X 7 relinquit A 9 et om. X relinquit (a 8. i alt. m2) A 11 relinquit (1 8. u. m3) A reliquit X 13 fortem P 16 surrexit aBX 17 dominus om. a, dS C _eius X 19 haec saeculi uita in mg. m3 A _21 Adam alt. om. r spa P (m3 spum) AFL 26 post costa add. xpi PL )

eius inminuit; non enim corporalis, sed spiritalis est costa, [*]( E ) spiritus autem non diuiditur ipse, sed diuidit singulis prout uult. haec est Eua, mater omnium uiuentium. si enim intellegas uiuentem cum mortuis quaeris, intellegis eos mortuos esse qui sine Christo sunt, qui participes uitae non sunt; hoc est enim Christi non esse participes, quia Christus est uita. mater ergo uiuentium ecclesia est, quam aedificauit deus ipso summo angulari lapide Christo Iesu, in quo omnis structura conpaginata crescit in templum. [*]( F )

Ueniat ergo deus, aedificet mulierem, illam quidem adiutricem Adae, hanc uero Christi, non quia Christus adiumentum requirit, sed quia nos quaerimus et desideramus ad Christi gratiam per ecclesiam peruenire. et nunc aedificatur et nunc formatur et nunc mulier figuratur et nunc creatur. et ideo nouo uerbo usa est scriptura, quia superaedificamur super fundamentum apostolorum et prophetarum. et nunc domus spiritalis surgit in sacerdotium sanctum. ueni, domine deus, aedifica mulierem istam, aedifica ciuitatem. ueniat et puer tuus; [*]( 1311 A ) tibi enim credo dicenti: ipse aedificabit ciuitatem mihi.

ecce mulier omnium mater, ecce domus spiritalis, ecce ciuitas, quae uiuit in aeternum, quia mori nescit. ipsa est enim ciuitas Hierusalem, quae nunc uidetur in terris, sed rapietur supra Helian — Helias enim unus fuit — transferetur super Enoch, cuius mors non inuenitur; ille enim raptus [*]( 2 I Cor. 12, 11 3 Gen. 3, 20 4 Luc. 24, 5 6 Ioh. 14, 6 7 Gal. 4, 26 8 Ephes. 2, 20; cf. I Petro 2, 6 15 Ephes. 2, 20 16 I Petro 2, 5 19 Esai. 45, 13 20 Gal. 4, 26 22 Gal. 4, 25 sq. 23 Reg. IIII 2, 11 24 Hebr. 11, 5, Sap. 4, 11 ) [*]( 1 spir.talis (i t. ras.) A 3 sic (c eras.) P in te legae Engel. brecht 4 niuentem quid a niaentem quod C _quaeri Lχ; quaeris om. G; non ante cura in mg. add. P 6 quia zpi P 8 <in> ipso a 9 templum dei X 10 ueniat (a s. u.) PN 12 quaerit « et (in mg. requirit) m2 F, ml V 17 furget A surgat E;T 18 ueniat (at 8. u.) P 19 aedificauit ΑπΒFγΟ et (-bit corr.) GV 21 uiuet PBLK 23 Helian scripsi, heliam libri helias (h 8. u. m3) P transferitur A 24 supra C enoc P ille enim post cuius transponunt X (exp. m2 O) )

est, ne malitia mutaret cor eius, haec autem diligitur a Christo quasi gloriosa, sancta, inmaculata, sine [*]( B ) ruga. et quanto melius totum corpus adsumitur quam adsumtus est! haec enim est spes ecclesiae. rapietur profecto. adsumetur, transferetur ad caelum. ecce curru ignis raptus Helias est, rapietur ecclesia. non mihi credis? crede uel Paulo, in quo Christus loquutus est. rapiemur inquit in nubibus obuiam Christo in aera; et ita semper cum domino erimus.

ad hanc igitur aedificandam mittuntur quidem plures, [*]( C ) mittuntur patriarchae, mittuntur prophetae, mittitur Gabrihel archangelts, innumeri angeli deriguntur et multitudo caelestis exercitus deum laudat, quia ciuitatis huius aedificatio propinquabat. mittuntur plures ad eam, sed Christus eam solus aedificat; uerum non est solus, quia pater praesens est, et si solus aedificat, gratiam tamen tantae aedificationis non solus usurpat. scriptum est de templo dei, quod aedificauit Salomon, in quo typus ecclesiae fuit, quia LXX milia erant qui in umeris [*]( D ) portarent et LXXX milia lapidicaesores. ueniant angeli illi, [*]( 2 Ephes. 5, 27 5 Reg. IIII 2, 11 7 I Thess. 4, 17 11 Apoc. 19, 14 14 Ioh. 16, 32 18 Reg. III 8 init. (Paralip. II 2, 2) ) [*]( 2 quasi gloriosa APEGLT quasi sponsa gloriosa aBC quasL gloria Y quasi ossa X (sponea 0. ossa m2 V) 4 est enim X 5 assumitur A adBumitur a transferretur A curru Cy currus AL et (s eras.) PB curris a cursus X (s alt. exp. 0, curru m2 F) igneo Gj 6 helias (h 8. u. m3) P est helia9 X rapitur Ey T credes X 7 locatus aCEGhjOT loquitur L 8 ita om. X 9 quidem] licet X 10 patriarchae mittuntur in mg. m3 P gabriel A 11 arcangelus A et (arch. m3) P 12 propinquabat (-bit m2) T propinquat a 16 dei A, om. cet. solomon Pa 17 quia LXX milia] qui ait LXX P in qua tria milia sescenti A quia tria milia tricenti eorum qui prae (tricenti eorum qui prae in ras. min.) B quia (quorum y) tria milia sescenti (DC L) cet. in om. A 18 et LXXX lapidis (is ex es m2) caesores P, et LXX lapidicaesores A, et septuaginta (LXX aBCL) milia lapidicaesores (lapidicaesores om. G, v s. i alt. E; lapides caesores F et v s. es pr. m3 0, m2 n; lapidum caesores CL et, utn in ras. m2, BV) cet. post lapidicaesores add. et octoginta A, et LXXX milia aBC; in LXX leg.tur: et octoginta (LXXX n, octuaginta y) )

ueniant lapidicaesores, caedantur superflua lapidum nostrorum, aspera leuigentur, ueniant et qui in umeris portant; scriptum est enim: supra umeros tollentur.

Uenit ergo ad Iohannem, quoniam cetera conperistis. uenit ad Iohannis baptisma, sed lohannis baptisma habebat paenitentiam delictorum. et ideo prohibet eum Iohannes dicens: \'ego [*]( E ) a te debeo baptizari, et tu uenis ad me? quare uenis ad me, qui peccatum non habes? ille enim baptizandus est qui peccatum habet, qui autem peccatum non fecit lauacrum paenitentiae cur requirat?\' sine inquit modo — hoc est: dum ecclesia aedificetur — decet nos inplere omnem iustitiam. quae est iustitia nisi misericordia? dispersit enim, dedit pauperibus: iustitia eius manet in aeternum. dedit mihi pauperi, dedit mihi inopi gratiam, quam ante non [*]( F ) habui; iustitia eius ergo manet in aeternum. quae est iustitia nisi ut quod alterum facere uelis prior ipse incipias et tuo alios horteris exemplo? quae est iustitia nisi ut quia carnem suscepit non quasi deus sensum aut ministerium carnis excluderet, sed quasi homo carnem uinceret, ut uincere me doceret? docuit enim qua ratione possim terrenis concretam uitiis obnoxiae carnis inluuiem sepelire criminibus, renouare uirtutibus. [*]( 1312 A ) o uere diuinam in ipsa humilitate domini prospicientiam!

[*]( 3 Esai. 49, 22 4 Matth. 3, 13 6 Matth. 3, 14 9 1 Petr. 2, 22 10 Matth. 3, 15 12 Ps. 111, 9 15 Luc. 6, 31 )[*]( milia (haec om. G) tollentes (tollebant χ) onera post lapidicaesores add. et tria milia sescenti operum praepositi ed. Rom. ueniant (ueniant., a eras., A) angeli illi (illi om. G) AaBCLXx., om. P 1 lapidicaesores AaGfT et (v a. i alt.) E lapidis (is ex es m2 P) caeBores PB lapidea (v 8. es m3 0, m2 π) caesores FOiz lapidum caesorea CL et (um in ras. m2) V 2 in om. X 3 super P 7 quare AB cur cet. 8 post est add. ad me αχ 12 enim om. EFTT 13 in aeternum] in saeculum saeculi Εγ T 14 dedit pr.... aeternum om. B post pauperi add. inopi A 15 ergo eius CjTX (ergo 8. u. π) est om. C 16 ut X, om. cet. alteri aC altero FO et (os m2) π 17 ut qui Βπ qui ut a 21 reuocare it uirtutis (-es m3) P 22 ipsam X (m exp. π, eras. V) humilitatem AX (m exp. it, eras. V). )

quanto enim abiectior humilitas tanto diuinior prouidentia. iniuriarum suarum acerbitate deus proditur et remediorum suorum usu, qui nullis remediis indigeret, deus probatur. quid enim tam diuinum ad populos prouocandos quam ut nemo refugiat lauacrum gratiae, quando Christus lauacrum paenitentiae non refugit? nemo se dicat exsortem esse peccati, quando Christus uenit ad remedium peccatorum. si pro nobis Christus [*]( B ) lauit, immo nos in corpore suo lauit, quanto magis nos nostra delicta lauare debemus? quo igitur magis opere, quo magis mysterio deus, quamquam deus in omnibus, quam hoc probatur, quando per totum mundum, qua generis humani condicio diffunditur, per separatarum diuortia tractusque regionum uno momento in uno corpore deus fraudem uetusti erroris aboleuit, gratiam regni caelestis effudit? unus enim mersit, sed eleuauit omnes; unus descendit, ut ascenderemus omnes,[*]( C ) unus omnium peccata suscepit, ut in illo peccata omnium mundarentur. purificate igitur uos, ut apostolus dicit, quia purificauit se ille pro nobis, qui purificatione non eguit. haec de nobis.

Nunc consideremus mysterium trinitatis. unum deum dicimus, sed patrem confitemur et filium confitemur. nam cum scriptum sit: diliges dominum deum tuum et ipsi soli seruies, negauit filius esse se solum dicens: sed non sum [*]( D ) solus; pater enim mecum est. nec nunc solus est; pater enim se adesse testatur. adest spiritus sanctus; numquam [*]( 10 Ephes. 4, 6 15 Ephes. 4, 9 sq. 17 Iacob. 4, 8 22 Dent. 10,20 23 Ioh. 16, 32 ) [*]( 2 et] ut (in mg. m3 al. et) A 8 nos (8. u. m3) nostra (tra eras.) A 10 quam] quam (in u. ult.) quam P quamquam L et X (quam pr. exp. m2 n, alt. m2 V) hoc exemplo (ezemplo s. u. m3) P 11 qua] quo y et (o m2 ex a) 0 14 effundit ΒΟπ et (n exp.) AV, (n s. u.) F 15 leuauit X 16 ut] et ut X (et eras. 0, in quo et mortuus est s. u. m3; et extp. «) peccata omnium A omnium peccata cet. 17 mundarentur A morirentur aL morerentur cet. 22 diligis AaBL et (-es corr.) G 23 serbies A filius (s in ras.) esse se (se s. W. m3) A se esse T 24 nunc] non X (non eras. V) )

[*](3,21 sq. ) I enim potest a se trinitas separari. denique apertum est caelum, descendit spiritus sanctus corporali specie sicut columba. quomodo ergo haeretici dicunt quia solus in caelo est, qui non est solus in terris? aduertamus mysterium. quare sicut columba? simplicitatem enim lauacri requirit gratia, ut simus simplices sicut columbae. pacem lauacri requirit [*]( E ) gratia, quam in typo ueteri columba quondam ad illam arcam, quae sola fuit diluuii inmunis, aduexit. docuit me cuius typus columba illa fuerit, qui nunc descendere dignatus est in specie columbae, docuit in illo ramo, in illa area typum fuisse pacis et ecclesiae, quod inter ipsa mundi diluuia spiritus sanctus ad ecclesiam suam pacem adferat fructuosam. docuit etiam Dauid, qui prophetico spiritu cernens baptismatis sacramentum ait: quis dabit mihi pinnas sicut columbae?

uenit ergo [*]( F ) spiritus sanctus, sed adtende mysterium. uenit ad Christum; omnia enim per ipsum creata sunt et in ipso constant. sed uide beniuolum dominum, qui solus se iniuriis subdidit, solus gratiam non quaesiuit. et ubi aedificauit ecclesiam? rogabo inquit patrem, et alium paracletum dabit uobis, ut uobiscum sit in aeternum, spiritum ueritatis, quem hic mundus non potest accipere, quia non uidet eum nec cognoscit eum. merito ergo se in corpore demonstrauit, [*]( 1313 A ) quoniam in diuinitatis substantia non uidetur.

uidimua spiritum, [*]( 6 Matth. 10, 16 7 Gen. 8, 10 sq. 14 Psalm. 54, 7 16 Coloss. 1, 16 sq. 18 Ioh. 14, 16 sq. AuguBtinus epist. 148, 6 (rogabo ... p. 96, 2 possumus audiamus) ) [*]( 1 a ae om. P, post trinitas transponit L 2 et descendit ET 5 quare (re a. u.) A 7 cetere P 8 deluuii (di. m2) P 9 speciem X (m eras. 0, exp. π) 11 et AaBC, om. cet. deluuia A 18 dauid a. u. P 14 mihi om. B pinnas P ml AC pennas P m3 cet. 16 enim s. u. m3 A 17 dm G 18 gratiam non quaesiuit tram- ponunt post aedificauit X 19 paracletum ACFLOV paiaclitum X Au- gustmi codices meliores et (i ex e) K paraclytum PaB dabit (om. uobis) ut (ut e. «. m3) P, dabit uobia qui Augustinus 20 aps X (spm m2 πV) 21 uidet (i 8. e m3) P 22 cognoscit P ml cognoscet P m2 B agnoscit LX ergo om. X, 8. u. m2 B in om. AP 23 uidemas X )

sed in specie corporali, uideamus et patrem. sed quia uidere non possumus, audiamus; adest enim beniuolus deus, non derelinquet templum suum. uult omnem exaedificare animam, uult eam ad salutem informare, uult lapides uiuos a terra ad caelum transferre. diligit templum suum, et nos diligamus eum. si diligimus deum, praecepta eius seruemus; si diligimus eum, [*]( B ) nouerimus eum; qui enim dicit quia nouit eum et praecepta eius non seruat mendax est. quomodo enim potest deum diligere qui non diligit ueritatem, cum deus ueritas sit? audiamus ergo patrem; inuisibilis enim pater. sed et filius inuisibilis secundum diuinitatem; deum enim nemo uidit umquam. cum ergo filius deus, in eo utique quod deus est filius non uidetur, sed demonstrare se uoluit in.corpore et, quia pater corpus non gerebat, ideo probare uoluit pater nobis in [*]( C ) [*](3,22) filio se esse praesentem dicens: filius meus es tu, in te conplacui. si uis discere filium cum patre semper esse praesentem, lege fili uocem dicentis: si ascendero in caelum, tu ibi es; si descendero in infernum, ades. si patris testimonium quaeris, audisti a Iohanne. crede ei cui se baptizandum credidit Christus, cui pater filium caelesti uoce [*]( 1 Ioh. 1, 18 3 1 Petr. 2, 5 5 Ioh. 14, 15 7 1 Ioh. 2, 4 9 I Ioh. 5, 6 10 Coloss. 1, 15, I Tim. 1, 17, Augustinus epist. 148, 6 (auàiamus ... 13 non uidetur) 11 Ioh. 1, 18 17 Psalm. 138, 8 ) [*]( 1 X (add. m3) sed in (quia s. in m3); om. specie... quia (in mg. m3 /■ sed in speciae corporali uideamus et patrem) A in om. X 2 possimus X (v 8. i itF) derelinquet ACL derelinquit PaX relinquit Βχ (-et corr. T) 3 exaedificare EyT ∗∗aedificari A aedificare L exaedificari (ex eras. O) cet. uult... informare om. A 4 eam] enim X 5 noa diligimus P eum. sic A 6 si praecepta A eius om. AOLBC 8 enim (nim in ras.) B, om. X 10 audiamva (v e. u. m2) P 11 enim] ergo ErT 12 ergo filius dl ErLT quod (d 8. u. m3) A est om. PaL 13 et et mox ideo probare om. X 15 praes∗∗∗tem (tan eras.; en 8. ras.) P 17 fili AaF filii cet. (i tert. s. u. GV) uoce A 18 in] ad BLX 19 crede igitur A (igitur 8. u. m3) y ei (i ex te) P ad baptizandum P 20 credidit (di pr. 8. u. m3) A )

conmisit dicens: hic est filius meus dilectus, in quo [*](1314 A ) conplacui.

ubi sunt Arriani, quibus non placet filius, in quo conplacuit pater? hoc non ego dico neque hominum quisquam . loquutus est; neque enim per hominem deus neque per angelos neque per archangelos, sed ab ipso patre uox de caelo missa signauit. deinde alibi idem pater repetit dicens: hic est filius meus dilectus, in quo conplacui; ipsum audite, dicentem utique audite: ego et pater unum sumus. qui ergo filio non credit non credit patri. testis est ille de filio. si [*]( B ) dubitatur de filio, paterno non creditur testimonio. deinde cum dicit: in quo conplacui, non aliena in filio, sed sua laudat. quid est enim dicere: in quo conplacui nisi quia omnia quae habet filius mea sunt, sicut filius dixit: omnia quae habet pater mea sunt? indifferentis enim diuinitatis potentia non secernit inter patrem et filium, sed unam patri filioque participat potestatem. credamus patri, cuius uocem elementa [*]( C ) sonuerunt, credamus patri, cuius uoci elementa obsequium praestiterunt. credidit mundus in elementis, credat in hominibus; credidit in exanimis, credat in hominibus; credidit in mutis, credat in loquentibus; credidit in his quae non habent [*]( 1 Matth. 3, 17 6 Matth. 17, 5 8 Ioh. 10, 30 13 Ioh. 16, 15 16 Hier. 50, 42 ) [*]( 2 arriani P (r pr. 8. u. m3) ariani L 8 ego non B et (siglis // add.) C quisque T 4 loquutus AFitV locutus cet. enim PFL, om. cet. 5 neque per archangelos om. P, ante neque per angelos ponit L patre (re in ras. 3 litt.) P 6 deinde s. u. m3 A 7 audite om. X, audi X 9 filium y non credi I dit P patre (i 8. e) a patrem L 10 paterno (no 8. w.) P patris aBG credatur (om. non) X 11 sua FO suam πV 18 quae habet filius mea sunt] quae habet filius et pater habet X sicut filius diiit] sicut filius B sicut et quae patris sunt filii sunt? filius dixit X 14 indifferentis T (is in ras.) indifferentes X (-is corr. 1: et, in quo i ens 8. entis V) indifferentiis T 15 patris X (filiique corr. K) 16 credamus... sonuerunt om. G uocem B (em in rat.) F (in mg. m2 uoci) uoce ErL uoci * 17 sonuerunt... elementa om. a patri] fort. filio; cf. Luc. 8, 24 fq. 18 prebuerunt P praebuerunt L 19 credidit (di pr. s. u. m2) P credit G in mutis... credidit om. a 20 eloquentibus A (cf. Marc. 7, 37) credidit... sensum om. P quae] qui OkV ) [*]( XXXII. Ambr. para 4. ) [*]( 7 )

sensum, credat in his qui sensum ut deum cognoscerent consecuti sunt.

LIBER TERTIVS.

Et ipse Iesus erat incipiens fere annorum XXX, qui [*]( 1313 D ! ) [*](3,23) putabatur esse filius Ioseph. de generationibus dicturi, quarum nonnullam uidemus in euangelio secundum Matthaeum uel in hoc, cuius interpretationem habemus in manibus, esse distantiam, quoniam non est credibile aduersantia sibi sanctos uiros potuisse dicere, de gestis praesertim domini salutaris quanto studio possumus non dixisse eos discrepantia [*]( E ) demonstremus.

et primum omnium neminem mouere debet quod ita scriptum est: qui putabatur esse filius Joseph. bene enim putabatur, quia natura non erat, sed ideo putabatur, quia eum Maria, quae Ioseph uiro suo erat desponsata, generauerat; sic enim habes: nonne hic est filius Ioseph fabri? diximus supra qua ratione per uirginem, diximus etiam qua ratione per desponsatam et quare census tempore nasci uoluerit dominus salutaris: non alienum etiam uidetur ut qua [*]( F ) ratione fabrum patrem habuerit declaremus. hoc enim typo eum patrem sibi esse demonstrat, qui fabricator omnium condidit mundum iuxta quod scriptum est: in principio fecit [*]( 1314 D ) deus caelum et terram. nam etsi humana non sunt conparanda diuinis, typus tamen integer est, quod pater Christi igni [*]( 6 Matth. 1, 1 sqq. 15 Matth. 13, 55 21 Gen. 1, 1 23 Matth. 3, 11 ) [*]( 1 credat m2 ex credidit P 2 consequuti AFV consecuti cet. EX- PLICIT LIB I. INCIPIT II P EXPLICIT LIBER PRIMUS. INCIPIT LIBER SECUNDUS L (qui add. DE EUANGL LUCAE) B et (LIBER PRIMUS om. x) X EXPL. DE EUANGELIO SEC LUCA LIB. II INC. LIB. III A DE EUANGELIO LIBER n EXPLICIT INCIPIT EIUSDEM LIBER TERTIUS a FINIT. LIBER SCDS INCIP LIB TERTIVS C EX- PLICIT LIBER SECUNDUS INCIPIT LIBER TERTIUS X 4 XXX APLχ triginta cet. 9 gestis] generationibus X saluatoria Ay 12 esse om. G 13 enim] ait PL qui APB 14 disponsata Ax et (deep. m2) V 19 declaramus (e 8. 9 m3) P declaramur L 23 igne PLπχ et (e ex i m2) V )

operatur et spiritu et tamquam bonus animae faber uitia nostra circumdolat, cito securem admouens arboribus infecundis, secare doctus exigua, culminibus seruare sublimia, rigida mentium spiritus igne mollire et in uarios usus omne humanum genus diuersa ministeriorum qualitate formare.

Cur autem Ioseph magis quam Mariae generatio describatur, [*]( E ) cum Maria de sancto spiritu generauerit Christum et Ioseph a generatione domini uideatur alienus, dubitare possemus, nisi consuetudo nos instrueret scripturarum, quae semper uiri originem quaerit. sic enim habes: Phares fuit filius Iuda principis tribus. hic generauit Esrom et Esrom generauit Aram et Aram generauit Aminadab et Aminadab generauit Naasson et Naasson generauit Salmon et Salmon generauit Boos et Boos generauit Obed et Obed [*](F ) generauit Iessae et Iessae generauit Dauid. uiri enim persona quaeritur, qui etiam in senatu et reliquis curiis ciuitatum generis adserit dignitatem. quam deforme autem, si [*]( 1315 A ) relicta uiri origine origo feminae quaereretur, ut uideretur patrem non habuisse ille totius mundi populis praedicandus! [*]( 2 Matth. 3, 10, Luc. 3, 9 8 Euseb. Quaest euang. 224, 21 (277, 26) 10 Matth. 1, 3-6 ) [*]( 1 tamquam (t 8. u.) bonos (u 8. o alt.) A 2 securim aEnTV secures T 3 rigida (i pr. m2 ex e) P 4 omnem AaFGL et (m exp.) πV genua humanum X 5 mysteriorum FKV martyriorum (8. a* mysteriorum) C firmare C 6 discribatur X describitur C 7 spu sco LXX generauit F (in mg. m2 generauerit) 0 et (-uerit m2) V xpm generauit Y ioseph (h 8. u.) P 10 iudae X principes A princeps X 11 tribu X (-us m2 itV) hesrom (pr.) PaL et om. X hesrom (alt.) PaLz 12 haram (bis) PaL taram (t a. u. m2) A et alt. om. Oit genuit Gj 13 naasson (pr.) Pa nasson (post a 8. u. m2 a, supra add. e) A nason Gy naason cet. et om. X naasson (alt.) Pa naesson (a a. e m2) A nason Gy naason cet. genuit salmon PX 14 genuit booz L boos (bis) ABCX (booz corr. FV) bohos P (oz 8. 9? m3) booz cet. obed (bis) AB *obet P (om. et) obeht FGт obeth cet. 15 Iessae (bis) Bcripsi, iesse libri, cf. p. 103, 20 16 et 8. u. m3 A curis Gf 18 origine (i alt. ex e m2) P originem (m del.) OKV ) [*]( 7* )

100

sed etiam alibi diuerso ordine generationem doceamus esse decursam, ne hic quoque euangelistae discrepare uideantur, qui ueterem ordinem sunt secuti. sic enim habes: fuit homo ex Arath, et nomen eius Elcana, filius Hieremiel, filius Heli, filius Ozi. uides et a patribus ad filios et a filiis ad [*]( B ) patres originis descriptionem uetere more contextam, uides ubique familiam per uirorum generationes esse decursam: noli mirari si Matthaeus ab Abraham usque ad Ioseph, Lucas a Ioseph usque ad Adam et deum generationum ordinem percucurrit. noli mirari quod Ioseph origo descripta est. etenim secundum carnem natus usum debuit sequi carnis et qui in saeculum uenit saeculi debuit more describi, maxime cum in Ioseph origine etiam origo sit Mariae. nam cum uir iustus [*]( C ) fuerit Ioseph, utique ex tribu sua et ex patria sua accepit uxorem nec potuit iustus facere contra id quod lege praescriptum est. sic enim habes quia unusquisque in hereditatem tribus suae patriae adhaerebunt filii Israhel nec de tribu ad tribum transibunt et omnis filia, quae habet hereditatem tribuum filiorum Israhel, uni ex populo et ex tribu patris sui erit uxor. itaque et census tempore ascendit Ioseph de domo et de patria Dauid, ut profiteretur cum Maria uxore sua. quae [*]( D ) [*]( 3 Eeg. I 1, 1 13 Enseb. Quaest. euang. 224, 27 16 Nam. 1, 4 18 Num. 36, 6—8 20 Luc. 2, 4 sq. ) [*]( 1 ordinem (m eras.) P 4 arad A elcana A helchana (h alt. s. u. m3) P elchana ax helcana cet. ieremiael A iheremel P hieremel L iheremiel u ieremihel EGT ierimiel BCj hierimiel cet. 5 heli (in ras.) F eli A ozi (». m3 al. zoi) A zoi P 6 patrea] patris A origines A discriptionem X (descr. m3 0, m2 u) describtionis (em 8. is m2) P uetere A ml P ueteri A m2 cet. 8 lucas a ioseph 8. «. m3 A 9 usque om. ad AB ad deum a percucurrit P (cu pr. 8. u.) y (cu pr. del. m2) praecucurrit BL percurrit X 10 discripta X (descr. m3 0) 12 discribi FttV in APEyT, om. cet. 13 ioseph (h 8. u.) P originem X (m expo V, origo m3 0. m2 π) origo C 14 et] uel (in mg. m3 et) A 15 poterat L perscribtum A perscriptum G praeceptum B 16 hereditate ABX 17 tribus suae] sua et tribu. A suae (om. tribus) B filii (i tert. 8. u.) m3 P, m1 π 21 et de] de BC )

101

ex eadem domo et ex eadem patria professionem defert, utique eiusdem tribus et eiusdem patriae se esse designat.

Cognata quoque Mariae inducitur Elisabet, primo quod omnes Iudaei cognati, quemadmodum et apostolus docuit dicens: optabam enim anathema esse ipse pro fratribus meis cognatis secundum carnem, qui sunt Israhelitae. cognatae ergo, quia ambae Israhelitae erant, simul et cognatae, [*]( E ) quia ambae erant ex tribu Iuda. didicisti ex tribu Iuda Mariam, disce et Elisabet. nam exsurgens Maria in diebus illis abiit in montana cum festinatione in ciuitatem inquit Iudae et intrauit in domum Zacchariae. cum enim iuxta tribus suas Moyses habitare unumquemque praescripserit, utique cum in ciuitate Iudae manserit, erat et in tribu Iuda, maxime cum ex genere Elisabet fuerint sacerdotes, quorum deus portio est. simul quam pulchrum, ut cum illa praenuntium Christi, [*]( F ) Christum ista generauerit et altera de sancto spiritu conceperit, altera sancto repleta spiritu prophetauerit, secundum carnem quoque uideantur fuisse cognatae quae secundum deum spiritalis cognationis consortio non carebant! quodsi omnis feminae caput uir secundum sanctum apostolum et sunt duo in carne una secundum legem diuinam, utique hi qui una caro erant et unus spiritus qui poterat fieri ut uiderentur patriam et [*]( 3 Luc. 1, 36, Euseb. Quaest. euang. 224, 47 5 Rom. 9, 3 sq. 9 Luc. 1, 39 sq. 11 Num. 2, 2 13 Deut. 18, 6 14 Deut. 18, 2 19 Ephes. 5. 23, Euseb. Quaest. euang. 225, 34 20 Gen. 2, 24 ) [*]( 2 patriae (e eras.) A 4 omnia X (-es corr. πV) et] te PLX 5 ipse esse LX 6 cognati P (-tę corr.) FO 8 tribum (m eras.) P 9 et 8. u. A, om. X 10 ciuitate A 11 iudae A (ae ex a) y iudaee (e exp. m2) P iudaeae uel iudeae cet. domo P 12 praescripserat L et (i 8. a alt.) m3 P, m2 T 13 ciuitatem PL iudae ABCx iudee (e exp. mZ) P iudaeae uel iudeae cet. 14 ex s. u. m3 A 16 ista A illa cet. spu aco x 17 completa (conpleta tt) om. sancto X 18 uidentur B quam (8. m2 i quae) P spiritales AF et (-is m2) OV 19 cognationes F et (-is m2) OV omnes ΑαFγ et (-is mZ) πV 21 hii PG et (i alt. eras.) V erant (n 8. u. m3) P 22 qui P (eras.) T (8. m2 quomodo) quin aX (n del. OV, quomodo C )

102

tribum habere diuisam? accedit illud quod etiam angelus Gabrihel de domino praenuntiauerit quod dabit illi dominus sedem Dauid patris sui. certum est igitur etiam Mariam [*]( 1316 A ) de Dauid generatione manasse. simul etiam discimus nihil referre quo ordine generationis series exprimatur, cum iter hinc atque inde sit peruium.

Cur autem sanctus Matthaeus ab Abraham generationem enumerare coeperit Christi, sanctus nero Lucas a Christo usque ad deum perduxerit explanandum uidetur. sed prius cur sanctus Matthaeus, cum ab Abraham coeperit generationis ordinem, non ita posuerit: <liber generationis Abrahae\', sed: liber [*]( B ) generationis Iesu Christi, fili Dauid, fili Abraham et cur hos duos potissimum nominauerit nequaquam praetereundum puto. non enim otiose fidelissimi auctores generis eliguntur, ut intellegamus quod in ipsa generatione carnis spiritalis magis successio requiratur; duo sunt enim isti uiri, in quos manauerunt promissa diuina.

prior Abraham, qui ante Moysi legem et ante populum Iudaeorum propria derelinquens, [*]( C ) cognoscens deum meruit fidei testimonium, quia credidit deo et reputatum est ei ad iustitiam, qui etiam a deo accepit oraculum dicente sibi: exi de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui in terram, quam tibi monstrabo, et faciam te in gentem magnam et benedicam te et magnificabo nomen tuum, et eris benedictus, et benedicam benedicentes te et maledicam maledicentes te, et benedicentur in te omnes tribus [*]( 2 Luc. 1, 32 7 Euseb. Quaeat. euang. 226, 36 (268, 17) 11 Matth. 1, 1 18 Gen. 12, 4 19 Gen. 15, 6 21 Gen. 12, 1-3 ) [*]( 1 diuisa FO accidit APL gabriel A 2 praenuntiauerat a (i 8. a tert.) ΕγLπΤ dt.s AL d§ cet. 4 mansisse X (8. m2 manaase V) discimus ed. Rom. dicimus libri 7 ab om. V 10 ab BCχ. 8. u. m2 TV, om. cet. 12 generationis om. X fili pr.] filii X et (i tert. 8. u.) m2 B, ml n fili alt.] filii LX et (i tert. 8. u.) m2 PB, ml w 14 fidelissimi (i ult. ex a m2) P 18 moysen X (i 8. en m2 n; ante post moysen s. u. m2 add. V) 19 et cognoscens X 20 quia LX (a eras. V) 21 meruit X 22 post tui add. et uade aLx 23 monstrauero X )

103

terrae. uides ergo congregationes gentium et sacrosanctae ecclesiae coetum oraculo diuino huic primo esse promissum. [*]( D ) et ideo is auctor generis debuit designari, qui instaurandae ecclesiae sponsionem primus emeruit.

Dauid quoque merito et ipse auctor generis declaratur, quia cum iureiurando responsum quod ex ipso secundum carnem Christus futurus esset accepit; sic enim scriptum est: iurauit dominus Dauid ueritatem, et non paenitebit eum: ex fructu uentris tui ponam super sedem meam et alibi: semel [*]( E ) iuraui in sancto meo, si Dauid mentiar; semen eius in aeternum manebit, et sedes eius sicut sol in conspectu meo et in Paralipomenis: et erit cum conpleti fuerint dies tui et dormieris cum patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, qui erit de uentre tuo, et parabo regnum eius. ipse mihi aedificabit domum, et erigam sedem eius in saeculum. ego ero ei in patrem, et ipse erit mihi in filium, et misericordiam meam non dispergam ab eo, sicut dispersi ab his qui ante te fuerunt. per Esaiam quoque idem dominus deus generationem domini [*]( F ) reuelauit dicens: exibit uirga de radice Iessae et flos ex [*]( 4 Euseb. Quaest. euang. 232, 34 (274, 19) 7 Ps. 131, 11 0 Ps. 88, 36 sq. 12 Paralip. I 17, 11-13 20 Esai. 11, 1 aq. ) [*]( 1 ergo A igitur eet. sacrosanctae ABC sacrosanctum cet. 2 oraenlo (o alt. ex um) P esse primo X 3 is] his F et (h eras.) POizV; auctor his G instaurator π 4 aulae ecclesiae LX responsioncm AB 5 quia] qui P responsum accepit (om. deinde accepit) A 7 iurauit (b 8. u alt.) A 8 ueritatem om. C ex] et de Εγ T9 meam] tuam ed. Rom.; ef. lib. III 8. 42 10 uerba inde a semen usque ad es tu (p. 122 u. 14) desunt in A, in quo infra in mg. folii 21° m. saec. XV haec adscripsit: hic dificiOt qnt\'ni III. interciderunt utro quaterniones duo 11 sedis X (-es corr. itV) 12 paralipomenis (on 8. is m2) E paralipomenon C paralipiminonis OV paralipomononie F paralipominonis L paralippemenon « n 13 tui ay, om. cet., cf. ήμἐραι aoo et p. 105 u. 5 dormies B 15 aedificauit FGrOV 16 patre aL 17 disperdam X 18 te om. COrt, 8. «. G 20 exiet XX; cf. p. 54, 14 uirga χ fios cet. iessę PB iesse cet. ex] de BG )

104

radice ascendet et requiescet super eum spiritus dei, spiritus sapientiae et intellectus et infra: et erit radix Iessae et qui exsurget imperare gentibus in ipso gentes sperabunt et alibi: puer natus est nobis, filius datus est nobis, cuius principium super umeros eius, et uocabitur nomen eius Magni consilii angelus; adducam enim pacem super principes et salutem ei. magna potestas eius et pacis eius non est finis in sede Dauid et in regno eius. in quo Aquilae quoque interpretatione non quasi de homine, sed de eo qui ultra hominem esset uidemus exstitisse promissum. idem enim [*]( 1317 A ) interpretatus est: puer natus est nobis, filius datus est nobis, et facta est mensura eius in umero eius, et uocabitur nomen eius admirabilis consiliarius, consiliarius meus, fortis, potens, pater saeculi, princeps pacis. eius inpleta est disciplina et pacis eius non est finis supra sedem Dauid et supra regnum eius.

Omnia conuenire de Christo euidentibus signatur oraculis. nec posse diuinae fructum potentiae ad Salomonis gratiam deriuari, qui Dauid filius fuit, cuius finis haud dubie [*]( B ) cognoscitur; finis enim fuit regni Salomonis et pacis, ut Regnorum lectionibus demonstratur. unus est Christus, cuius regnum non habet finem. deinde nullis Salomon gentibus imperauit, Christus [*]( 2 Essi. 11, 10 4 Esai. 9, 6 18 Euseb. Qaaest. euang. 275, 14 21 Reg. III 11, 44 23 Luc. 1, 33 ) [*]( 1 radice eius EyT et (eius s. u. m2) n aacendit FLOV et (-et m3) P, (m2) B requiescit P (-et m3), B (-et m2) supra aB super (corr. snpra) P dni BELT 3 iessae P (a exp.) B iesse cet. eisurgit X (-et m2 V) 8 est s. u. P et (ex erit) B erit Cχ 10 interpretatione αΒΕγ Tinterpretationem cet. eo 8. u. G, dõ aX 11 homines B esse BX (-et m2 V) 13 factus X (a 8. us m2 V) qst om. B 14 alt. consiliarius om. aX 15 meus (s. m2 t deus) V princeps et pacis X 17 supra pr.] super X supra ale.] super Вγ 19 solomonis Pa 20 haut (h 8. u. m2) P 21 solomonis ac salomonis ra ex o) PK 22 est s. u. P 23 denique B solomon a salamon G salomon (a ex o) a )

105

uero ecclesiam de nationibus congregauit. postremo uiuente Dauid et natus est Salomon et regnum est consecutus, hic autem qui promittitur post mortem Dauid surrecturus esse monstratur, sicut habes quia cum conpleti fuerint dies [*]( C ) tui et dormieris cum patribus tuis, suscitabo de semine tuo qui erit ex uentre tuo et parabo regnum eius. ipse mihi aedificabit domum, et erigam sedem eius in saeculum. numquid in saeculum regnauit Salomon, qui annis tantummodo quadraginta regnauit? ego ero inquit ei in patrem et ille mihi in filium — quis est ille proprius dei filius nisi cui dictum est: filius meus es tu, ego hodie genui te? — et misericordiam meam non dispergam ab eo et fidelem eum seruabo in domo mea et in regno eius usque in saeculum? at uero Salomonem errasse ideo [*]( D ) fortasse tam grauiter, ne errarent homines et ad ipsum crederetur manasse promissum, diuinarum serie cognouimus lectionum; aedificauit enim templum Astartae idolo propter amorem mulieris et indignatus est dominus in Salomonem. si igitur et uiuente Dauid regnare coepit — sic enim habes quod, cum esset nuntiatum Dauid regnare Salomonem, adorauit rex cubili suo et dixit: benedictus dominus deus Israhel. qui dedit mihi hodie de semine meo sedentem in [*]( E ) throno meo, et oculi mei uident — si errauit, si offendit, [*]( 1 Reg. II 12, 24; III 1, 39 4 Paralip. I 17, 11 sq. 9 Paralip. I 17, 13 11 Psalm. 2, 7 12 Paralip. I 17, 13 17 Reg. III 11, 4 sq. 20 Reg. III 1, 47 sq. ) [*]( I nationibus] gentibus X congregat. et postremo X 2 et pr. om. BL-x solomon a est] eius LX consequatas FV 3 resurrecturus Bf ∗surrecturus E ∗∗surrecturus G (con eras., con s. raa.) 7 aedificaait BGLX (-bit corr. V) 9 XL PCLX inquit ei G ei inquit 7, ei om. cet. 10 patre BF qui PL iste E 13 in PaL, om. cet. regnum y 14 usque om. X selomonem a salomonem (a ex o) π 15 ne ante tam transponit a 16 quod diuinarum ET 18 est om. X (s. u. m2 V) 19 et om. L et (in quo euiueDte) π 20 Bolomonem ait rex dauid X 21 cubiculo ΕγLT ds dns r 22 hodie m3 ex diem P )

106

uides quoniam promissi series Christum spopondit.

et ideo istos duo generis auctores euangelista delegit, unum qui promissum accepit de congregatione populorum, alterum qui de generatione Christi oraculum consecutus est. et ideo licet ordine sit successionis posterior, prior tamen quam Abraham in domini generatione describitur, quia plus est promissum accepisse de Christo quam de ecclesia, quoniam ecclesia ipsa [*]( F ) per Christum. ergo unus princeps generis secundum carnem, alter princeps generis secundum spiritum, alter secundum seminis gratiam, alter secundum populorum fidem; potior enim qui saluat eo qui saluatur. et ideo Dauid filius dicitur: liber generationis Iesu Christi, fili Dauid; eius enim primo loco debuit filius dici, cui dari filius est promissus, licet apostolus etiam Abrahae Christum dicat esse promissum; Abrahae enim dictae sunt promissiones et semini eius. non dicit: et seminibus, tamquam in multis, sed sicut in uno: et semini tuo, qui est Christus, ut alteri proprietas generationis, principatus alteri deferatur. illi delatum est, ut Iesus eius filius diceretur, huic quasi principi familiae gentiumque praerogatiua seruatur, ut ab Abraham generationis [*]( 1318 A ) dominicae manaret exordium; qui enim fidei auctor est, ipsum adserere scriptura quoque debuit diuinae generationis auctorem.