Expositio Evangelii secundum Lucan

disce potius tuae utilitatis praecepta et exempla pietatis agnosce. disce quid parentibus tuis debeas, cum legis a patre filium non uoluntate, non opere, non tempore discrepare. etsi personis duo potestate unum sunt et utique nullum pater ille caelestis laborem generationis expertus [*]( 1303 A ) est, tu matri debes pudoris iniuriam, uirginitatis dispendium, partus periculum, matri longa fastidia, matri longa discrimina, cui miserae in ipsis uotorum fructibus maius periculum est, et cum ediderit quod optauit, partu absoluitur, non timore. [*]( 2 Ioh. 8, 26 7 Luc. 1, 38 10 Ioh. 8, 54 11 Ioh. 8, 49 12 Luc. 3, 22 14 Ioh. 14, 28, Ps. 144, 3 22 Ioh. 10, 30 25 Uerg. Ecl. IIII 69 ) [*]( 2 filiuip (S 8. m m3) P 6 deferebat homini om. P 7 ipsę (a s. § mS) P 9 est om. BG nelles P (ex m3 s. les) L 11 honoriflcet∗∗ (et eras.) 0 12 conplacere E (con a. u. m2) LX 13 amictu GnT 16 aumentum PX (augmentum m3 0, m2 V, aucmentum m2π) 17 relegiosis (i 8. e alt. m3) P 20 disce om. X 21 non tempore non opere C 22 personae L persone (a 8. e alt. m3) P )

Factum est uerbum dei super Iohannem Zacchariae [*](3,2) filium in deserto. congregaturus ecclesiam dei filius ante operatur in seruulo. et ideo bene posuit sanctus Lucas factum esse dei uerbum super Iohannem Zacchariae filium in deserto, ut ecclesia non ab homine coeperit. sed a uerbo. ipsa est [*]( c ) enim desertum, quia plures fili desertae magis quam eius quae habet uirum. denique ipsi dicitur: laetare sterilis et: exsulta desertum, quia nullis adhuc conuenae plebis operibus colebatur neque ullum adhuc arbores illae, quae fructum ferre poterant, meritorum suorum uerticem praeferebant. nondum uenerat qui diceret: ego autem sicut oliua fructifera in domo domini, nondum uitis illa caelestis fructus palmitibus suis uerborum quodam suorum [*]( D ) traduce ministrabat. factum est ergo uerbum, ut quae erat ante deserta fructum nobis terra generaret, factum uerbum est, uox secuta est; uerbum enim prius intus operatur, sequitur uocis officium. unde et Dauid dicit: credidi propter quod locutus sum.

prius credidit. ut loqui posset. factum est autem [*](3,3) uerbum, ut sanctus Baptista Iohannes paenitentiam praedicaret. [*]( 5 Rom. 8, 17 11 Esai. 54, 1 12 Esai. 54, 1 13 Esai. 52, 9 16 Pa. 51, 10 17 Ioh. 15, 1 22 Ps. 115, 1 (10) ) [*]( 1 loquar X 3 saltem P (e ex i m3) et (i s. e) G saltim (i ex e) T 4 patri X (patris m2 π) 5 uidetur r xpin (s s. rp m3) P 6 dI PB et (I in raa. m2) a dni cet. 7 ante om. X 8 po- 6uit bene a 9 esse] est X dl uerbum PaEGL uerbum dl CO uerbum dni cel. 10 enim est y. 11 fili 0 filii cet. (i alt. 8. u. PFV) 13 et om. P nullus P conuenientis Εγ T 15 non poterant BCG proferebant y 17 domo dl C illa. P 18 palmitibus (ti 8. u. m3) P 20 est uerbum ayL; factum uerbum est om. T 21 sequuta FπV 22 quod et a loquutus Fπ V 23 possit LX (posset m2 F) autem est PB, est om. a )

at uero sanctus Matthaeus et Marcus et uestitu et cinctu et cibo prophetam declarare uoluerunt, eo quod uestitum de pilis camellorum habuit et zonam pelliciam super lumbos suos, [*]( 1304 A ) lucustas autem et mel siluestre edebat. praenuntius enim Christi non patiebatur inmundarum perire exuuias bestiarum ipso quoque uestitus indicio designans Christum esse uenturum, qui beluina inluuieque contexta pro nostrorum deformitate meritorum gentilitatis inmundae peccata suscipiens in illo tropaeo crucis amictu quodam se nostrae carnis exueret.

quid autem sibi uult cinctus zonae pelliciae nisi quod caro ista, [*]( B ) quae mentem prius grauare consueuerat, ea post aduentum domini non inpedimento coepit esse, sed cingulo? eo quod iuxta Dauid in salicibus organa nostra suspendimus et iuxta [*]( 2 Rom. 3, 20 5 Luc. 16, 16 6 cf. Gal. 3, 24 11 Matth. 3, 4, Marc. 1, 6 23 Ps. 136, 2 ) [*]( 3 renocabat X errore. (m eras.) P 4 paenitentia (ã m2 ex a) P gratia BEGT 5 lex enim π 6 lex] lex et P paenitentia] praenuntia- EfT 8 super PL supra cet. 9 di uerbum PaCL dni uerbum B uerbum dni 0 uerbum dl eet. alia non (a non in ras.) P et (s. u.) alia V 13 camellorum (1 pr. eras.) P camillorum m camelorum eet. 14 lucustas PmlB lucas C locustas Pm3 cet. siluestrem (m eras.) OV, (m exp.) Fn 17 beluina inluuie (om. que) G beluina inluuie et y beluina in∗luui∗e∗ (g, a, q\'eras.) E beluina induuie. (duuie in ras.) quae (bcluinis induuiis quae m2 et mox sunt m2 in mg. post contexta) F, beluinas (as m2 ex a) indunias (d et as in ras. m2) quae (8. quasi m2) et mox contextas (as in ras. m2) V 20 uult om. P 21 consuerat BY 22 cingulum a eo quod a scilicet PL eo quod et cet. )

cibus [*]( C ) quoque propheticus index officii nuntiusque mysterii est. quid enim tam otiosum ad hominis officium quam lucustas quaerere et quid tam plenum ad uatis mysterium? nam quo magis ad fructum inutiles, ad usum inertes, ad tactum fugaces, uagae saltu, ore stridulae sunt lucustae, eo conuenientius his populi figura gentilis aptatur, qui nullo usu laboris, nullo operis sui fructu, sine grauitate, sine uoce sonum querellae [*]( D ) ederet, uerbum uitae ignoraret. hic igitur populus cibus est prophetarum; nam quo numerosior populus congregatur, eo uberior prophetici oris usus augetur. ecclesiae quoque gratia praefiguratur in melle siluestri, non intra aluearium legis plebis Iudaicae fetu repperta, sed in campis et foliis siluae gentilium errore diffusa, iuxta quod dictum est: inuenimus eam in campis siluae.

et hic quidem mel siluestre edebat adnuntians populos de petrae melle saturandos, sicut scriptum [*]( E ) est: et de petra mellis saturauit eos. sic etiam Helian corui cibo aduecticio et lucratiuo potu inter deserta pauerunt, ut indicio foret populos nationum taetro squalentes colore [*]( 1 Philipp. 3, 3 18 Ps. 131, 6 21 PS. 80, 17 22 Reg. III 17, 6 ) [*]( 2 uoluptatibus (p ex n) V doluntatibus oFO 3 in alt. PL, om. cet. õ adparatu (ad 8. u.) P 7 lucustas P locustas cet. 9 inertis P (-es m3) V (-es m2) L ad tactum (t pr. add. m2) P atactum L ad actum a 10 lucustae Pa locustae cet.. 11 usum (m eras.) P 12 quaerellae P (a pr. et 1 pr. eras.) V (1 alt. eras.) a querellae G et (1 pr. exp.) Fπ quaerelae BO querelae cet. 14 numerus maior populi PL 15 gratiam (m eras.) P\' 18 scriptum X 20 de petrae a de petre (a s. e ult.) T de petra Er petrae cet. 21 et om. a de om. π mellis (e 8. is m3) P mellae B melle E (8. u. m2) et (e alt. ex is m2) FY, om. y Helian scripsi heliã (5 ex a m2) P heliam cet. 22 adoecticio PL aduenticio eet. 23 populos (o alt. ex u m2) P aqualente JEyT )

uox clamantis in [*](3,4) deserto. bene uox dicitur Iohannes, uerbi praenuntius. nam ipse interrogatus Iohannes: quid dicis de te ipso? ait: ego uox clamantis in deserto. ideo ait: qui post me [*]( 1305 A ) uenit ante me factus est, quia uox praecedit inferior, uerbum sequitur, quod praecellit. ideo et a Iohanne baptizari uoluit, quia in hominibus uerbum consecratur uoce doctoris. ideo fortasse et Zaccharias uocem recepit, quia uocem locutus est.

[*](3,71q. ) Generatio uiperarum, quis ostendit uobis fugere a uentura ira? facite ergo fructus dignos paenitentiae, et ne coeperitis dicere: pater noster est Abraham. dico autem uobis, quia potens est deus de lapidibus istis [*]( B )

suscitare filios Abrahae, argui quidem uidetur malitia Iudaeorum, eo quod uarii noxiae mentis ueneno serpentinos lapsus et terrena cubilia, non diuinae aliquod mysterium cognitionis operentur, sed tamen cum dicitur: quis ostendit uobis fugere a uentura ira? ostenditur his dei miseratione infusa prudentia, ut gerant suorum paenitentiam delictorum futuri terrorem iudicii prouida deuotione metuentes. ad [*]( c ) generationem ergo, non ad successionem referenda est conparatio uiperarum. aut fortasse iuxta quod scriptum est: estote prudentes sicut serpentes ostenduntur habere prudentiam naturalem, qui profutura uideant et sponte deposcant, sed adhuc noxia non relinquant.

et ideo admonentur claritatem [*]( 4 Ioh. 4, 34 7 Ioh. 1, 22 sq. 8 Ioh. 1, 30 12 Luc. 1, 64 26 Matth. 10, 16 ) [*]( 2 adaecticiam PL aduenticiam cet. praesbituros (s eras.) P 8 et ideo E,T 10 a\' P 16 abraham est ET, est om. a 19 uario PL serpentino x 20 cogitationis X 28 ut gerant] uicerant BX paenitentia X 28 sedj et EyTX )

quia iam securis ad radices arborum posita [*](3,9) est. exempli autem ideo facta mutatio est, ut illo [*]( B ) conparationis processu quidam intellegatur hominis clementior iam profectus. nam illi ante deformes ad usum, nudi ad ornatum, steriles ad fructum, inrationabiles ad profectum iam in arborum speciem figurantur, quae rationabili quodam naturae munere decorae ad usum, ad aspectum uenustae, ad fructum opimae surgunt cacuminibus, funduntur bracchiis, replentur fructibus, frondibus uestiuntur. atque utinam nos fecundarum usum arborum possimus imitari meritisque crescentibus [*]( C ) longaeuae humilitatis radice fundati sublimes ab humo, decori ad speciem adultos fructuosorum operum uertices erigamus, ne euangelici securis agricolae trunci radicem siluestris excidat. uae enim mihi est, si non euangelizauero — sed uox ista apostolica est — uae mihi est, si non peccata defleuero; uae mihi, si non media nocte surrexero ad confitendum tibi; uae mihi, si dolum proximo meo fecero; uae, si locutus non fuero ueritatem. iam ad radicem securis est; faciat fructum [*]( D ) qui potest gratiae, qui debet paenitentiae. adest dominus, qui fructum requirat, fecundos uiuificet, steriles deprehendat. anni [*]( 2 Esai. 1, 10 3 Act. 23, 3 18 Matth. 3, 10 20 I Cor. 9, 16 22 Pe. 118, 62 23 Ps. 14, 2 sq. 25 Luc. 13, 6 26 Luc. 13, 7 ) [*]( 2 manantea sed (et 8. sed m3) P 9 praecesau GγΤ processu (o ex e) E in (8. u. m3) homines P 14 opimae (0 9. u.) A bracchiia AP brachiis cet. 15 et frondibua X 18 adultua A 19 euangelici AaCx euangelice (a 8. g m3, sed eras.) P euangelicae B euangelica LX securi P (-is m3) L agricolae (e eraa.) P agricola a 20 enim 001. a 22 mihi est PLχ. 23 mihi eat a loquutua FtcV 24 iam A, om. cet. est posita X et (poaita in mg. m2) F )

singulis quoque generibus hominum [*](3,11-14 ) conueniens tribuit sanctus Baptista responsum, unum omnibus, ita publicanis, ne ultra praescriptum exigant, militibus, ne calumniam faciant, praedam requirant, docens idcirco stipendia constituta militiae, ne dum sumtus quaeritur, praedo grassetur. sed haec et alia officiorum praecepta propria singulorum, [*]( F ) misericordia conmunis est usus, ideo conmune praeceptum, omnibus officiis, omnibus aetatibus necessaria et ab omnibus deferenda. non publicanus, non miles excipitur, non agricola uel urbanus, diues et pauper, omnes in conmune admonentur, ut conferant non habenti; misericordia enim plenitudo uirtutum est. et ideo omnibus est proposita perfectae forma uirtutis, ne uestimentis alimentisque suis parcant. misericordiae tamen ipsius pro possibilitate condicionis humanae mensura [*]( 1307 A ) seruatur, ut non sibi unusquisque totum eripiat, sed quod habet cum paupere partiatur.

Aestimante autem populo et cogitante in cordibus [*](3,15 iq. ) suis de Iohanne, ne forte ipse esset Christus, respondit dicens: ego quidem uos baptizo in aqua in paenitentia. uidebat ergo Iohannes cordis occulta. sed consideremus cuius haec gratia. quemadmodum autem prophetis palam fiant [*]( B ) [*]( 25 Matth. 3, 11 ) [*]( 1 et om. C, 8. u. M2 B 2 infructuoaas PL 8 quia AX (a exp. it V) habent AX (n ezp. KV) habet cet. 4 conentur ut adferant A et wi2 F conetur ut adferat F m1 cet. 5 pro nobis pr. bis A 6 ne (a. I si M3) P, (E. T ut m2) F 7 ferre d5 x 8 baptista iohannes EjT 10 ne praedam LX 12 praeceptam (m eras.) P 13 misericordiae PL Gratiam codd. aliquot et (ae ex a m2) E 14 necessariae tam omnibus PL ab] ob A 21 seruiatur L seruetur Gratianus 25 baptizo U08 a, uos om. G in ante aqua om. A 27 cuius] et nos (in mg. m3 cuiua) A nam quemadmodum (om. autem) ĄT fiunt X ) [*]( 6. )

ego inquit uos aqua baptizo. cito probauit non esse [*]( D ) se Christum, qui uisibili operetur officio. nam cum ex duabus naturis homo, id est ex anima subsistat et corpore, uisibile per uisibilia, inuisibile per inuisibile mysterium consecratur; aqua enim corpus abluitur, spiritu animae delicta mundantur. aliud agimus, aliud inuocamus, licet etiam in ipso fonte sanctificatio diuinitatis adspiret; non enim aqua omnis ablutio est, sed haec inter se diuisa esse non possunt et ideo aliud [*]( E ) [*]( 1 I Cor. 14, 25 15 Esai. 7, 14 ) [*]( 1 Paulus 8. u. m3 A, qui om. ostendit dicens occulta 3 adorabit AET adorauit P (b 8. u m3) cet. dum Αχ 6 profecit AC 8 his (h eras.) PCiz 9 non om. 0, a. u. m2 V 10 his (h eraa.) PC 11 uenisse per uirginem PB 13 ut 8. u. m3 A, om. B 14 diuina (-ni m3) P 15 partum (m del. uel eras.) X 17 duabus αCγ et (a ex 0 m2) AFGTV duobus cet. 18 naturis ΑαCGγΤ et (is in ras. m2) V naturalis E (al eras) cet. est s. u. P uieibile per uisibilia (inuisibilia a) inuisibile (in s. u. Â, et inuisibile n, per uisibilia inuisibile om. G) per inuisibile (uisibile add F, del. m2) AaBCXx uiaibile per inuisibile per uieibilia inuisibilia per uisibile P et (qui uisibile post per inuisibile add.) L 20 sps (s. m3 spu) P 21 agimus et aliud X 22 adspiret (i ex e m3) P )

uenit autem [*]( F ) [*](3,16) fortior me. non conparationem fecit, ut ipso se tantum fortiorem dixerit Christum — neque enim inter dei filium et hominem ulla poterat esse conlatio — sed quia multi fortes. nam et diabolus fortis; nemo enim potest uasa fortis diripere nisi prius adligauerit fortem. multi ergo tortes, fortior nemo nisi Christus. denique eo usque non fecit conparationem, ut addiderit: cuius non sum dignus calciamenta portare, euangelicae praedicationis ostendens in apostolos [*]( 1308 A ) gratiam esse conlatam, qui sunt calciati in euangelium.

uidetur tamen ideo hoc dicere, quod plerumque Iohannes personam accepit populi Iudaeorum. unde ad hoc referunt quod ait: illum oportet crescere, me autem minorari, quod oporteret minorem fieri populum Iudaeorum, crescere in Christo populum Christianum. denique et Moyses accepit personam populi, sed et ille calciamentum non dominicum portabat, sed pedum suorum. et isti calciati sunt calciamentum [*]( B ) [*]( 12 Marc. 3, 27 15 Matth. 3, 11 17 Ephea. 6, 15 20 Ioh. 3, 30 ) [*]( 1 baptisma PL eat baptismum gratiae AaBC est gratiae PX gratiae est X gratiae L 2 istud baptisma P istud baptismum L utrosque F (a eras.) Y (utrisque m2) utrasque 0 (utrosque m2) n (utroque m2) utroque G 5 se declinans P 6 se esse B, se om. a 9 comparatitionem (ti eras.) A 10 xp* (o eras. et a. m m2) P ipo L xpm (o 8. tp m2) 0 11 conparatio FKV comparatio LO 12 fortis est C 13 mulier (er s. u.) P ergo] enim AT fortis Pa 18 in eo C 19 accipit PBG 20 minui PBL; ef. de ben. patr. 47 oportet 0 et (-eret corr.) ml π, m3 P 22 accipit Pa 24 calciamentum P (i to 8. tum mS) calciamento Εγ T )

ipse uos baptizabit in spiritu sancto et igni habens [*](3,16 sq. ) uentilabrum in manu sua et purgabit aream suam et congregabit triticum in horreum suum, paleas autem[*]( D ) conburet igni inexstinguibili. habens uentilabrum in manu. uentilabri indicio discriminandorum dominus declaratur ius habere meritorum, eo quod dum frumenta in area uentilantur, plena a uacuis, ab inanibus fructuosa ueluti quodam aurae spirantis examine separantur. per hanc igitur conparationem dominus ostenditur quod iudicii die solidae merita fructusque uirtutis ab inanis iactantiae exiliumque factorum [*]( E ) infructuosa leuitate discernat perfectioris meriti uiros locaturus in mansione caelesti. ipse enim perfectior fructus est, qui [*]( 1 Exod. 3, 5 4 Matth. 10, 9 sq., Marc. 6, 8, Luc. 10, 4 7 Luc. 8, 56 8 Marc. 16, 15 12 cf. lib. VII ss. 44 sqq. ) [*]( 1 pedum non suorum (om. fortasse) i 2 egresaus X 4 deposaerunt Xx 5 statim dl i 8 admonentur ET admonebantur i 12 opportunius B oportunus L aliquid om. G, aliquod L ezplicauimus AX 13 baptizauit αγΟπΤ et (-bit m2) BEFGY 14 purgauit Οπ et (corr. m2) PBFGV 15 orreum ÂCπ 16 comburit A igni conburet X igne P 17 discernendorum aB declaratur (ra 8. u.) P 20 seperantur (a a. e m3) P 21 ostenditur quod dominus a 23 perfectionis P (r 8. n m3) L perfectior est X (perfectioris m2 FOY) meritis P (s eras.) L )

Factum est autem cum baptizatus esset omnis [*]( F ) [*](3,21 aq. ) populus et Iesu baptizato et orante apertum est caelum et descendit spiritus sanctus corporali specie sicut columba in ipsum et uox de caelo facta est: filius meus es tu, in te conplacui. baptizatus ergo est dominus non mundari uolens, sed mundare aquas, ut ablutae per carnem Christi, quae peccatum non cognouit, baptismatis ius haberent. et ideo qui ad Christi lauacrum uenerit peccata deponit. pulchre autem in his quae a ceteris dicta sunt sanctus Lucas euangelista conpendium sumsit et intellegendum magis [*]( 1309 A ) quod a Iohanne dominus baptizatus est quam expressum reliquit. quae autem dominici causa baptismatis dominus ipse declarat dicens: sine modo; sic enim decet nos inplere omnem iustitiam.

cum igitur tanta ad exaedificationem ecclesiae suae diuino deus fauore concesserit, ut post patriarchas prophetas angelos unigenitus descenderet dei filius et ad lauacrum ueniret, nonne uere atque diuine de ecclesia [*]( B ) cognouimus dictum: nisi dominus aedificauerit sibi domum, in uanum laborauerunt qui aedificant eam? nec mirum si homo aedificare non potest, qui non potest custodire: nisi dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilauerunt [*]( 1 Ioh. 12, 24 8 PS. 96, 3 12 II Cor. 5, 21 18 Matth. 3, 15 20 Hebr. 1,1 23 et 25 PB. 126, 1 ) [*]( 1 meruit aBC eine 8. u. A caedit X (e exp. m2 OV) 2 adferat X 3 amicos (u 8. o m2) A amictus X 5 adcolumet A adcomulet X (corr. m2 FOV) 12 eius (e s. u. m2) A 13 ad (d 8. u.) A 17 dominici (ci 8. u. m1) sit (8. w. m3) P dna (a in ras.) P 18 implere (1 8. u.) P 19 igitur] enim 7, qui mox om. ad exaedificationem AL et (ei eras.) P aedificationem cet. 20 suae om. T 21 ante prophetas add. post X dl filius transcenderit T 23 sibi exp. 0, om. T 26 cnstodierit (rit ex ret m2) P )

docuit etiam me Moyses quod nemo nisi deus fecerit mundum; in principio enim fecit deus caelum et terram. docuit etiam quod hominem deus opere suo fecerit nec otiose posuit: finxit deus hominem de limo terrae et insufflauit in faciem eius flatum uitae, ut actum quendam dei circa aedificationem hominis usu quodam corporalis operationis aduertas. docuit etiam quia et mulierem deus fecit; inmisit enim deus soporem in Adam, et dormiuit; et sumsit unam costam de latere eius et repleuit carnem eius. et aedificauit dominus [*]( 1310 A ) deus costam, quam sumsit ab Adam, in mulierem. non frustra, ut dixi, corporalibus quibusdam manibus circa Adam et Euam Moyses deum inducit operantem. mundum deus fieri iussit, et factus est, et uno uerbo opus mundi scriptura indicat absolutum; ad hominem uenitur, et manus ipsas quodammodo studuit tibi propheta dei laborantis ostendere.