Expositio Evangelii secundum Lucan

Denique multos inquit filiorum Israhel [*]( F ) [*](1,16) conuertet ad dominum deum ipsorum. non egemus testimonio quod plurimorum sanctus Iohannes corda conuerterit. in quo nobis propheticae scripturae et euangelicae suffragantur — uox enim clamantis in deserto: parate uiam domino, rectas facite semitas eius — et baptismata populis frequentata declarant conuersae plebis non mediocris[*]( 1278 ) factos esse processus, quia dum creditur Iohanni, creditur Christo. non enim de se, sed de domino praedicabat praenuntius Christi.

et ideo praeibit in conspectu domini in [*](1,17) spiritu et uirtute Heliae. bene ista iunguntur; numquam enim sine uirtute spiritus nec sine spiritu uirtus est. et ideo fortasse in spiritu et uirtute Heliae, quia sanctus [*]( B ) Helias et uirtutem magnam habuit et gratiam, uirtutem, ut ad fidem animos populorum a perfidia retorqueret, uirtutem abstinentiae atque patientiae et spiritum prophetandi. in deserto Helias, in deserto Iohannes; ille coruis pascebatur, hic dumis et calcata omni uoluptatis inlecebra parsimoniam [*]( 2 Luc. 1, 46 3 Reg. IIII 13, 21 4 Reg. I 28, 16 sqq. 13 Matth. 3, 3, Esai. 40, 3 24 Reg. III 17, 3 sqq. ) [*]( 2 albo (v 8. V m3) P alueo X (e eras. π, exp. V) plena (a ex o) LO pleno F 3 spu sco FγΟV heligseus P 8 est post magnarum transponunt PL 12 et om. PGV, s. u. m2 FO euangelium suffragatur G 13 dni X 15 mediocris a et (is ex es) m3 P m2 B mediocres P m1 B m1 cet. 18 preiuit P 23 retorqueret (r pr. ex s) ΟπF se torqueret (se del. m2) F 25 coruis pascebatur (nis pas in ras.) P 26 dumis et BCF dumis set P (s alt. eras.), V (m2 dum esset), 0 (m2 dum diues esset), dum his et π, dum et L, donis et a, dum diues esset / galeata (corr. calata) P )

uenit ergo Iohannes in spiritu et uirtute Heliae; [*]( E ) alterum enim sine altero non potest esse, sicut etiam in sequentibus repperietur, cum dicitur: spiritus sanctus superueniet in te, et uirtus altissimi obumbrabit te. sed fortasse hoc supra nos et supra apostolos uideatur exemplum; nam et ille sub Helia diuiso amne fluuialium recursus [*]( 1 Reg. IIII 1, 8, Matth. 3, 4 2 Reg. IIII 2, 14 4 Matth. 17, 3 5 Reg. III 18, 1 et 45 8 Luc. 13, 7 13 Luc. 4, 19 14 Matth. 21, 33 sqq. 20 Luc. 1, 35 23 Reg. IIII 2, 14 ) [*]( 2 iordancn PBGL iordanem C (m ex n) cet. 7 quaeres FLrt et (-is m2) V 10 habebatur G 12 qualis ferme non X (fere 8. ferme T) moysen EGX (n exp. Fr., eras. E) moysi B 13 saluatoris Βπχ et (m2 ex salutaris) 0 15 et om. C 16 fructum a et m1 F fructuum P (u alt. 8. u.), E (u pr. 8. u.), F m2 cet. primum (m alt. ex 8) P nam primum C seruulus (-os corr.) P 16 sq. seruulos bis ex aeruolos m2 X 19 sicuti C 20 repperietur (e tert. eraa.) P repperifetur r, repperietur cum om. C 21 obumbrauit B et (-bit corr.) PFG tibi CγL sed ne fortasse B 23 fluuii alium (corr. m3) P fluuii L fluuialium (i pr. s. u. m2) a ) [*]( XXXII. Ambr. para 4. ) [*]( s )

bene etiam praeibit [*]( 1279 A ) ante faciem domini sanctus Iohannes, qui praenuntius natus et praenuntius mortuus est. et fortasse hoc mysterium in hac uita nostra hodieque celebretur. praecurrit enim animae nostrae quaedam uirtus Iohannis, cum credere paramus in Christum, ut paret ad fidem animae uias nostrae et de uitae istius tramite tortuoso rectas semitas nostri faciat conmeatus, ne anfractu labamur erroris, quo omnis uallis animae nostrae uir- . tutis fructibus possit inpleri et omnis saecularium altitudo [*]( B ) mentorum domino se humili magis timore prosternat sciens nihil sublime posse esse quod fragile est. [*]( 1 Ps. 113, 5, Augaatinus contra Iul. Pelag. I 3, 10 et contra sec. Iul. resp. IIII 121 (Iordanis... reformantur), contra sec. Iul. resp. 1123 (in primordia ... reformantur) 6 Act. 1,8 7 Act. 2, 2 9 Ps. 32, 6 16 Luc. 3, 4 ) [*]( 1 dicit X iordanes P (-is corr.) G (-is m2) 2 saluatoris B 3 per om. BC 4 fuerunt OKT fuerant C a P Augustinus, om. cet. reformarentur LX qui quod EG et (quid quod m2) i qai id quid a quicquit 0 6 aduenientem PBLX (is a. 6 m2 F) et (m exp.) G in uos post accipietis transponit L 7 sps sci PL epm scm X (spa sci m2 F); cf. de spiro sancto I 81, II 19 8 de caelo om. C 9 quia aps P (spu m3) EGLTX (spu corr. F) 10 a om. aBX 11 spu sco CKV consequuti CkV 12 natus est X (et om. G) 14 celebretur P (-atur corr.) et (a 8. e tert. m2) Εγπ caelebraetur a celebratur cet. animae om. F et (in quo uirtuti post nostrae s. u. m2) V, animus s. u. m2 0 (in quo m2 nostrae mutauit in nostras) 16 ad fidem in ras. P uias (s. u. eras.) nostrae uias C 18 ualles (i a. e m3) P 21 est (t in ras.) P, est in ras. L )

[*](1,18—20 ) Et dixit Zaccharias ad angelum: unde hoc sciam? ego enim sum senex et uxor mea processit in diebus suis. et respondit ei angelus dicens: ego sum Gabrihel angelus, qui adsto ante dominum, et missus sum haec adnuntiare tibi. et eris tacens et non poteris loqui usque in diem, quo haec omnia [*]( C ) fiant, propter quod non credidisti uerbis meis, quae inplebuntur in tempore suo.

condemnatur silentio incredulitas sacerdotis et fides prophetarum probatur oraculo. clama inquit. et dixi: quid clamabo? omnis caro faenum. uides iubentis imperium, obtemperantis obsequium, interrogantis adfectum, obsequentis oraculum. credidit enim qui quid clamet exposcit et, quia credidit, prophetauit. at uero Zaccharias, quia non credidit, non potuit loqui, sed [*]( D ) [*](1,22) erat annuens illis et remansit mutus. non unius mysterium nec unius silentium est.

tacet sacerdos, tacet propheta. nisi fallor, in uno uox totius plebis obmutuit, quia in uno totus ad dominum per Moysen populus loquebatur. cessatio sacrorum et silentium prophetarum, taciturnitas prophetae et taciturnitas sacerdotis est. auferam inquit ualidam uirtutem, prophetam et consiliarium. et uere abstulit [*]( E ) prophetas, a quibus abstulit uerbum, quod loqui in prophetis solebat. et uere his abstulit uirtutem, quibus dei uirtus recessit, abstulit his consiliarium, quos magni consilii angelus declinauit, abstulit uocem, quia uox uerbi, non uocis [*]( 10 Esai. 40, 6 15 sqq. Origenes hom. in Lucam V (XIII 1812 b M.) 20 Esai. 3, 1. 3 24 Esai. 9, 6 ) [*]( 4 adsisto aBGr assisto CET; cf. de fide V 73 ad 0 (s. m2 ante) FV et ecce χ 12 enim quidquid (d pr. exp.) ax, (eras.) V, (quid pr. del. m2) F enim quicquid L (c exp.), 0 (qui m2 s. quic) etiam quicquid G (et m2 8. quic) etiam et quid E-( T 13 clamet (aret 8. et m2) 0 clamaret BG qui non credidit quia non credidit B 15 illis om. B, oculis y permansit X unium (s 8. ip) P 18 dm̄ PaCL moysen (n 8. u. m3) P 23 uirtus dei B 24 quem PL 23 declarauit PL ) [*]( 3* )

Et ipse erat annuens illis. remansit ergo mutus Zaccharias et erat annuens illis. quid est nutus nisi quidam sine uerbo corporalis actus indicare moliens nec exprimens uoluntatem, quidam suprema morte uoce suppressa mutus sermo morientum? nonne tibi uidetur huic similis esse populus [*]( 1280 A ) Iudaeorum ita inrationabilis, ut actuum suorum non possit praestare rationem, qui in ultimo spei uitalis obitu constitutus uocem quam habebat amiserit, quae titubantis actu corporis signum uerbi cupiat explicare, non uerbum? mutus ergo populus sine ratione, sine uerbo. cur enim tibi magis uideatur mutus esse qui sonum quam qui mysterium nescit? est profecto uox operum fideique clamor, sicut lectum est: sanguis fratris tui ad me clamat. et ille clamat, [*]( B ) qui in corde suo clamat per diem. qui ergo cordis clamorem perdidit perdidit linguae; nam qui distinctionem fidei non [*]( 2 Luc. 3, 4, Esai. 40, 3 3 Ioh. 1, 1 7 II Cor. 13, 3 21 Gen. 4, 10 22 Ps. 21, 3; 118, 145 ) [*]( 1 nisi aCL et (ni s. u. m2) n si cet. 2 clamantis est ΕγΤ 4 desiit PBL 5 animae (e eras.) E anima FOV 6 dicere iudeue C 8 eius quaeritis X 10 nutus (n ex m) PC mutus cet. 11 actus] acessus Gf accessas E (8. affectus) T 13 morientium LΟπχ esse similia T 14 ut post ita transponit B 15 uitalis spei L spiritus uitalis ed. Rom. 16 amiserat C (t i s. a m2) EGT et (at ex it) 0 quae] et X 17 capiebat ΕγΤ 18 rationis P (e s. is m3) L magis tibi X 20 est PaCEL est est G et est cet. uox s. u. P 21 clamat ad me PL 23 alt. perdidit om. PLX post perdidit alt. add. et s. u. m2 FOT nam qui] nam que P (i s. a m2; voluit corrector lingua enim) namque L )

singula itaque ut concurrant considerandum est, uerbum in utero, lex in silentio, Iohannes appellatur et [*]( C ) Zaccharias loquitur, uerbum editur, lex absoluitur, sed legis absolutio uerbi est explicatio, et ideo qui dixerit uerbum loquitur, etiamsi ante non sit locutus. ab angelo iubetur tacere Zaccharias, ab angelo uox premitur Iudaeorum; non enim humanae, sed diuinae hoc potestatis imperium est, ut non loquatur deo qui non credidit Christo. et ideo credamus, ut loquamur, credat Iudaeus, ut loqui possit. loquamur spiritu [*]( D ) mysteria, intellegamus rationem sacrificiorum ueterum, aenigmata prophetarum. mutus est qui non intellegit legem, mutus est qui non intellegit diuinarum seriem scripturarum; uox enim nostra fides est. et ideo malo in ecclesia quinque uerba mente mea loqui, ut alios instruam, quam decem milia uerborum in lingua; linguae enim in signo sunt non fidelibus, sed infidelibus, prophetia autem non infidelibus, sed fidelibus.

[*](1,24 sq. ) Post hos autem dies concepit Elisabet uxor [*]( E ) eius et occultabat se mensibus quinque dicens: [*]( 1 Exod. 4, 10 18 I Cor. 14, 2 14 Num. 12, 8, I Cor. 13, 9 et 12 17 I Cor. 14, 19 et 22 ) [*]( 1 potest (t alt. in ras.) P moyse9 quidem PL 2 sed] et (ante e punctum eras.) P 3 accepit (e ex i) P 6 appellatur lineola subducta P 10 premitur T praemittitur GO et (itt exp.) P, (itt eras.) 0 praemitur cet. 11 hoc humanae (humanae est 0 et est del. m2 V) sed diuinae (diuinae est V, est eras.) hoc (hoc del. m2 0) ΟπV humanae est F est 8. u. P, eras. F 12 credidit (di pr. eras.) P, (di pr. exp. m2) GO, credit C (dit s. t, sed eras.) ΕγΤ 13 in spu aB 14 sacrificium X (-orum m2 FO) 17 mallem y 19 uerborum om. P; cf. Paulin. epist. 23, 36 linguae (e s. u. m3) P 20 signum n sed infidelibus om. ΡαGγL prophetia ... fidelibus om. X )

magna sanctis cura est uerecundiae, ut plerumque in ipsis pudor uotis sit, sicut hoc loco aduertimus sanctam Elisabet, quae utique filios habere cupiebat, occultantem se mensibus quinque. quae causa occultationis nisi pudoris? est enim [*]( F ) unicuique officio praescripta aetas et quod tempore decet tempore non decet aeuique mutatio facti uniuscuiusque mutat saepe naturam. sunt etiam ipsi quaedam tempora praescripta ■ coniugio, quando dare operam liberis sit decorum, dum anni uigent, dum suscipiendorum liberorum spes est, dum generandi usus est in exemplo, copulae quoque usus in studio est. at uero ubi matura aeui senectus successerit et aetas regendis liberis habilior quam creandis, pudor est legitimi licet coitus indicia gestare et grauari alienae aetatis onere et tumescere aluum non sui temporis fructu. senes enim ab [*]( 1281 A ) ipsa concluduntur aetate et iusto intemperantiae pudore reuocantur facere opera nuptiarum. adulescentes ipsi plerumque filiorum uota praetendunt et excusandum arbitrantur aetatis calorem generationis adfectu. quanto magis senibus agere turpe est quod adulescentibus pudor est confiteri! quin etiam ipsi iuuenes, sobria timore diuino corda qui temperant, suscepta plerumque subole renuntiant operibus iuuentutis.

et [*]( B ) quid mirum de hominibus, si pecudes quoque muto quodam opere loquuntur generandi sibi studium, non desiderium esse [*]( 3 Origenes hom. in Lucam VI (XIII 1813 cd M.) 9 cf. Exain. V 30, Xen. Cjmm. I 4, 12 10 cf. Sall. Cat. 20, 10 ) [*]( 1 quid mihi sic (sic s. u.) fecit... quibus in ras. P iu quibus CX 2 homines magna scis cura in mg. ittf. P 3 cura scis C 4 uoti Xy (m2 ex uoci 7; corr. notis T) 6 occultationis est Gf 8 aeuiquem (m eras.) P 11 generandis aL 12 est usus a in om. X est in studio 7 14 creandi y 15 coetue P ml et (i 8. e) G coitus P m3 grauare X (-ri corr. FOV) 16 fructum (m exp.) P, (m eras.) L 17 claduntur X (excluduntur m2 0) 19 et] ut X arbitrandum (-atur corr. m3) P, (m2) L 22 sobria (0 ex u) n, sobrii (0 ex u, i alt. ex a) V, sobrii a Ox (sobria corr. E) 25 locuntur BCG. )

merito ergo sancta Elisabet erubescebat gratiam, etsi non recognosceret culpam. nam etsi concepit de uiro — neque enim aliter de hominis ortu fas est credere — tamen partus sui erubescebat aetatem. et rursus caruisse se gaudebat obprobrio; pudor est enim feminis nuptiarum praemia non habere, quibus haec sola est causa nubendi. hoc [*]( B ) igitur obprobrium consolatur sui pudore sublatum, eo pudore, ut dixi, quod pudebat eam propter aetatem. unde intellegi potest quia iam non conueniebant inter se concubitu coniugali; neque enim ea quae senilem non erubesceret coitum [*]( 2 Uerg. Georg. III 136 5 Hier. 1, 5 19 Gen. 30, 23 ) [*]( 2 aruo PL aluo y (8. m2 aruo) cet. perceptum X (per ex prae V) 3 at (m2 in ras. ex ad) P 7 auctoris tui C 9 pecudes X (-em corr. V) imitarc (i pr. ex e m3) P emittare L eminare F et (s. m2 ł emulare) TC, (imitare corr.) V 10 loquar a loquor cet. 13 multat BCfX et (s. m2 mactat) ET multa PL multe G mutat a 15 ergo sca P ergo sca etiam B ergo etiam sca cet. 17 fas est de hominis ortu y 18 se s. u. L, om. X 19 pudoris X 21 obprobrio P sui pudoris esse ctC sublatum (o s. ụṃ m3) P, (u alt. ex a) a eo] et aX (eo s. et m2 0) 22 quo PL pro aetate a unde et P 24 quae anil est (t. e. anilem) P (anilis esset m3) post coitum a. m. m3 add. cum P erubescet X (i s. e tert. F, ere 6 e. et m2 m) )

illa quae occultabat se, quia conceperat filium, iactare se coepit, quia generabat prophetam, et [*]( c ) quae erubescebat ante benedicit et quae dubitabat ante firmatur ecce enim inquit, ut uox salutationis tuae facta est in auribus meis, exsultauit in gaudio infans in utero meo. itaque magna uoce clamauit, ubi domini sensit aduentum, quia religiosum credidit partum; nulla enim causa erat pudoris, ubi prophetae ortus datae, non adfectatae fidem generationis adscisceret.

[*](1,26 sq. ) Eodem autem tempore missus est angelus [*]( 1281 D ) Gabrihel a domino in ciuitatem Galilaeae, cui nomen Nazareth, ad uirginem desponsatam uiro, cui nomen erat Ioseph, de domo Dauid, et nomen uirginis Maria. latent quidem diuina mysteria nec facile iuxta propheticum dictum quisquam hominum potest scire consilium dei, sed tamen ex ceteris factis atque praeceptis domini salutaris possumus intellegere et hoc perpensioris fuisse consilii, [*]( E ) [*](5 Luc. 1, 44 16 sqq. Origenes hom. in Lucam VI (XIII 1814 c M.); cf. de inst. uirg. 6, 42 17 Esai. 40, 13 ) [*]( 1 onas] omnis X (onus in mg. F, onus in mg. m1 et onus m2 corr. V) 2 religionis (i pr. ex e m3) P 4 benedixit X (x ex c m2 V) 5 tuae om. X (s. u. m2 0) 6 in gaudio P (in 8. u. eras.) GΕγLX in om. cet.; cf. de fide IIII113 7 uoce magna a 8 sentit ET religiosum (i pr. ex e m3) P gloriosum a 9 erit (a 8. i m3) P pudoris F (is ex e) L (s eras.) X pudore 0 et (-ri corr.) V pudori cet. EX- PLICIT LIB. I. INCIPIT LIB. II. a FINIT LIB PRIM\' INCIPIT LIB SCDS IN EVGL SCDM LVCAM DE ANNVNTIATIONE C EXPLICIT LIBER PRIMVS DE IOHANNIS BAPT GENERATIONE. INCIPIT LT- BER SECVNDVS (y add.: DE MATRE DNI VBI AB ANGELO SA- LVTATVR) x- in ceteris neque subscriptio est neque inscriptio 13 nomen erat X 14 na∗∗∗zareth (na in ras.) P disponsatam X 15 eius uirginis a 18 dni G praeceptis] mandatis X saluatoris CE et (m2 ex salutaris) 0 19 propensioris C )

quid autem Iudaeis, quid Herodi posset adscribi, si natum uiderentur ex adulterio persecuti? quemadmodum autem ipse diceret: non ueni legem soluere, sed inplere, si uideretur coepisse a legis iniuria, cum partus innuptae lege [*]( E ) damnetur? quin etiam locupletior testis pudoris maritus adhibetur, qui posset et dolere iniuriam et uindicare obprobrium, si non agnosceret sacramentum. quid quod etiam fides Mariae uerbis maior adsciscitur et mendacii causa remouetur? uideretur [*]( 1 Cassianus contra Nest. VII 25 18 Matth. 5, 17 19 Deut. 23, 17 ) [*]( 1 lecta aBCX Cassianus electa m2 OV cet. deum Cassianus 2 disponsata X (desp. m2 Oro) disponsaretur EGTX (desp. m2 EFΟπΤ) 3 conceperit C concęperat (i a. a m2) i adulterio (i s. u.) PE adultero BG 4 disponsata TX (desp. m2 πΤ) et alt. om. a 5 expers (era in ras.) P consorti P (-tii corr. ml) π (-tii m2) consordi (tii m2 s. di) FO consortii cet. disponsata X 6 temerata X (-ae corr. tcF) adureretur uirginitatis Y 9 uirginis uerecundiam (nis uere in ras.) P 13 ab ex ad P 14 eicussationis (s pr. exp. ni3) P 17 persequuti X (per a. u. m2 0) 18 inplere PaL adimplere cet. uidetur G 19 a om. X (8. U. m2 G) 21 possit CGT et (-et corr.) E et pr. om. L 22 etiam om. i 23 uideretur (re «. u. m2) E uidetur γLT )