Naturalis Historia

id enim, quod sponte in umidis nascitur, helioselinum vocatur, uno folio nec hirsutum, rursus in siccis hipposelinum, pluribus foliis, simile helioselino. tertium est oreoselinum, cicutae foliis, radice tenui, semine aneti, minutiore tantum. et sativi[*](satiui dG. -iua r. (est autem) satiuis v.) autem differentiae[*](differentia Ev. a. G.) in folio denso, crispo aut rariore et leviore[*](latiore (pro leuiore) coni. Brot. e Theophr.), item caule tenuiore aut crassiore, et caulis aliorum candidus est, aliorum purpureus, aliorum varius.

[*](Th. H. VII 4, 5. (Martial. X 48, 9. III 47, 8). Col. XI 3, 26. X 190–193.) Lactucae Graeci tria fecere genera: unum lati caulis, adeo ut ostiola[*](urtiola E. urceola v. a. B.) olitoria ex iis factitari prodiderint — folium his paulo maius herbaceo et angustissimum, ut[*](ut dv. et r.) alibi consumpto incremento —, alterum rotundi caulis, tertium sessile, quod Laconicum[*](laconium d. -ion v. a. C.) vocant. alii colore[*](colore G. -ris ll. v.) et tempore[*](tempore G. -ris dv. -ri r.) satus genera discrevere; esse enim nigras, quarum semen mense Ianuario seratur, albas, quarum Martio, rubentes, quarum Aprili, et omnium earum plantas post

[*](Col. XI 3, 27. cfr. XII 9.) Neque ex eodem genere possint[*](pos- sint DFdE. -sit G. possunt Qv.) dici neque ex alio intubi, hiemis hi[*](hi (ii S) patientiores ego. pat- GH (cum P). inpat- rv. -ior Q.cfr. § 126 init. C F W Müller p. 15. 16.) patientiores virusque praeferentes, sed[*](dist. U 406.) caule non minus grati. seruntur ab aequinoctio[*](ab aequinoctio D2SD. om. rv.) verno, plantae eorum ultimo vere transferuntur. est et erraticum intubum, quod in Aegypto[*](aegyptio G.) cichorium vocant, de quo plura alias.

Inventum omnes thyrsos vel folia lactucarum prorogare urceis conditos et recentes in patinis coquere.[*](Col. XI 3, 27. Pallad. II 14, 1.) seruntur lactucae anno toto laetis et irriguis[*](irriguis dv. cfr. Pallad. II 14, 1. riguis r G.) stercoratisque, binis mensibus inter semen plantamque et maturitatem. legitimum tamen a bruma semen iacere[*](semen iacere D2dEv. semen tacere D1F. sementare G.), plantam favonio transferre aut semen favonio, plantam aequinoctio verno. albae maxime hiemem tolerant.[*](Th. H. VII 5, 1. 1, 8. (Verg. Geo. IV 120). Col. XI 3, 25. Pallad. II 14, 1. 2.) umore omnia hortensia gaudent[*](dist. v. a. Dal. cfr. Theophr. VII 5, 1.) et stercore, praecipue lactucae et magis intubi. seri etiam radices inlitas fimo interest et repleri ablaqueatas [*](abla- queatas v. -ta ll. G. cfr. Wölfflini Arch. f. lat. Lexicogr. IV 309.) humo[*](an fimo (pro humo)? cfr. XVII 259. 263. Pallad. II 14, 1.). quidam et aliter amplitudinem augent, recisis , cum ad semipedem excreverint[*](excreuerunt ES.), fimoque suillo recent inlitis. candorem vero putant contingere his dumtaxat[*](candorem—dumtaxat om.G.),

[*](Th. H. VII 4, 4. 5. (Diosc. II 149. Celsus II 22. III 24). Pallad. VII 4.) Beta hortensiorum levissima est. eius quoque a[*](a om.DF.) colore duo genera Graeci faciunt, nigrum et candidius[*](candidium Q.), quod praeferunt—parcissimi seminis—appellantque Siculum , candoris sane discrimine praeferentes et[*](et ll. G. ut v.) lactucam[*](lactucam GdTEv. H. -cas D2. -cae G. lactuca lactuca D1F.). nostri betae genera vernum et autumnale faciunt a temporibus [*](dist. ego.) satus[*](satus H. satuus DFD. satiuis v. satuque dT.). quamquam et lunio seritur[*](seratur dv. a. G.); transfertur[*](transferuntur v.) autumno[*](autumno ego. autem in ll. v.) planta.[*](Pallad. III 24, 10. Diosc. II 149. Celsus II 18. 30. IV 9. cfr. Diphil. ap. Athenaeum IX 11 p. 371b.) hae quoque et oblini fimo radices suas locumque similiter madidum amant. usus his et cum lenti[*](lenti ego. lentis ll. -tibus S. -te v.) ac faba idemque qui oleris, et praecipuus, ut lenitas excitetur acrimonia sinapis. medici nocentiorem[*](nocentiorem EG. innoc- rv.) quam olus[*](quamquam olus DF.) esse[*](dist. C.) iudicavere, quamobrem adpositas non nemini[*](nemini DFdB. memini rv. a. B. Dal.) degustare etiam religio est, ut validis potius in cibo sint. [*](Col. XI 3, 27. Pallad. II 14,2. Geop. XII 15, 1.)gemina iis natura, et oleris et capite ipso exilientis bulbi, species summa in latitudine. ea contingit, ut in lactucis, cum coeperint colorem trahere inposito levi pondere. neque alii hortensiorum latitudo maior; in binos pedes aliquando se pandunt[*](expandunt dT.), multum et soli natura conferente[*](con- ferente D2Fdv. -erent D1. -errent r.), siquidem [*](siquidem D2Fd TD. est (est hae GE) quidem r. hae quidem G. eis et v.) in Circeiensi agro amplissimae proveniunt.[*](Col. XI 3, 17. 42. Diosc. II 149. (Martial. III 47, 9. Athenaeus. l.l. et III 91 p. 120c).) sunt qui betas punico[*](punica ES.) malo florente optine seri existiment,

[*](Cato 157, 1. 2. (Athenaeus IX 9 p. 369f). cfr. Th. H. VII 4, 4 et Plin. XIX 80.) <1> Olus caulesque, quibus nune principatus hortorum, apud Graecos in honore fuisse[*](fuisset et non DF.) non reperio, sed Cato brassicae miras canit laudes, quas in medendi[*](20, 78 sqq.) loco[*](an in medi- cinae loco? cfr. § 169.) reddemus. genera eius facit: extentis[*](facit tria: unam extentis v. a. J.) foliis, caule magno, alteram crispo folio, quam apiacam[*](apiacam S. app- DGFd. apianam Ev. apiacon Cato.) vocant, tertiam minutis caulibus, lenem, teneram minimeque probat.[*](Pallad. III 24, 5. Col. XI 3, 14. 23. (42). 24. (Pallad. X 13, 1). Col. X 129. Pallad. VII 4.) brassica toto anno seritur, quoniam et toto secatur, utilissime tamen[*](quinque ll. v. VI Colum.) ab aequinoctio autumni, transferturque, cum v foliorum est. cymam[*](cymam DFD. -ma rQBrot. -mas v.) a prima satione[*](satione vet. Dal. stat- E. secat- T. sectat- r. sec- tione Qv. a. D.) praestat proximo vere. hic est quidam ipsorum caulium delicatior teneriorque cauliculus , Apici luxuriae et per eum Druso Caesari fastiditus , non sine castigatione Tiberi patris. post cymam ex eadem brassica contingunt aestivi autumnalesque cauliculi, mox hiberni, iterumque cymae, nullo aeque genere multifero , donec fertilitate sua consumatur[*](consummatur GFQ.). altera[*](altera—) satio ab aequinoctio verno est, cuius planta extremo vere plantatur , ne prius[*](prius D2S. plus S.) cyma quam caule pariat[*](pariat D2SS. om. rv.). tertia circa solstitium , ex qua, si umidior locus sit[*](sit ego. est ll. v.), aestate, si siccior[*](si siccior DG. siccior rv.),

[*](cfr. Pallad. III 24, 7.)<2> Est haec quoque res inter opera ganeae, quapropter non pigebit verbosius persequi. praecipuus fit caulis sapore ac magnitudine, primum omnium si in repastinato seras, dein si terram fugientes cauliculos sequare[*](sequaris dT. quare G. seces v. a. S.) terra[*](e terra d. a terraque v. a. S.)adtollentesque[*](adtollentesque CFW Mül- ler p. 19. toll- DGFdS. dolentesque E. attollentes v.) se proceritate luxuriosa exaggerando aliam accumules[*](ac- cumules D2(GE?)v. attu- r.) ita, ne plus quam cacumen emineat. Tritanum [*](trizianum DFS.) hoc genus vocatur bis conputabili inpendio taedioque .[*](Col. X 130. 139. 136. 139. 137. 138. Gargil. p. 169, 13–21.) <3> Cetera genera complura sunt: Cumanum sessile [*](sessili EC. at cfr. § 125. XV 56. XXXVII 22. Martial. III 47, 8.) folio, capite patulum; Aricinum altitudine non[*](non om.G.) excelsius [*](excelsus G.), folio numerosius quam[*](quam v. qm??? dS. quō GF. quoniam T. quo DES.) tenerius[*](tenerius ego. tenuius ll.v. cfr. § 173.); hoc utilissimum[*](inutilissimum dT.) existimatur, quia sub omnibus paene foliis fruticat cauliculis peculiaribus. Pompeianum procerius, caule ab radice tenui, intra[*](infra dT.) folia crassescit; rariora haec angustioraque, sed[*](sed (sede F) teneritas D2Fdv. sedeteritas r.) teneritas in dote est.[*](est D. si ll. G. fit v. ei J.) frigora[*](frigora d2v. figura d1. -ram r.) non tolerat, quibus etiam aluntur Bruttiani[*](britiani G. britanni dT.) praegrandes foliis, caule tenues, sapore acuti. Sabellico usque in admirationem crispa sunt folia, quorum crassitudo caulem ipsum extenuet, sed dulcissimi perhibentur ex omnibus. nuper subiere Lacuturnenses[*](Lacuturnenses U 410. -urreses DGF. -urres r v.a. D.) ex convalle[*](arina d.) Aricina[*](post Aricina in ll. v. a. D. legitur glossema: ubi quondam (quodam DF) fuit lacus turrisque quae (quae om.d) remanet. del. U 410.), capite praegrandes, folio innumeri, alii in orbem conlecti[*](conlecti ego. corre- ll. S. porre- v.), alii in latitudinem torosi; nec plus

[*](Cato 6, 3.) Omnium in[*](in D2TSS. om. rv.) hortis rerum[*](hortis rerum ll.SS. hortensiorum v.) lautissima cura asparagis. de origine eorum e[*](e ego. om. ll. in v.) silvestribus corrudis[*](corrudis ego. curis ll. v.) abunde dictum[*](16, 173) et quomodo eas[*](eos v.) iuberet Cato in harundinetis[*](harundinetis v. -neis DF. arundineis r.) seri. est et aliud genus incultius asparago, mitius corruda, passim etiam in montibus nascens, refertis superioris Germaniae campis, non inficeto Ti. Caesaris dicto, herbam ibi quandam nasci simillimam asparago.[*](Col. XI 3, 43.) nam quod in Neside[*](eside DFd.) Campaniae insula sponte nascitur, longe optimum existimatur . hortensium[*](hortensiorum G.) seritur spongeis. est enim plurimae radicis altissimeque germinat. viret thyrso primum emicante , qui caulem[*](caulem v. caudem ll.) educens tempore ipso[*](ipso quo v. a. G.) fastigatur[*](fastigatur ego. -tus est ll. v. -tus G.) in toros striatos[*](striatos ego. -tus DFD. -tur rG. stringitur v.). potest et semine seri.

[*](Cato 161, 1. 2. (6, 4). 2. 3. 4.)Nihil diligentius comprehendit Cato, novissimumque libri est, ut appareat rem[*](rem ego. om. ll. v.) repentem[*](repentinam v.a.S. recentem D.) ac[*](ac DFdT.v. ag GE. hanc D.) noviciam[*](notitiam D. -iciam D2. nouiciam uiro curam v. a.D.) fuisse. locum subigi iubet umidum aut crassum, -semipedali undique intervallo seri, ne calcetur, praeterea ad lineam grana bina aut terna paxillo[*](au- tem rega paxillo G.) demitti[*](demitti dTEP. dim- r v.a.H.)—videlicet semine tum tantum serebantur —, id fieri secundum aequinoctium vernum , stercore satiari, crebro purgari, caveri ne cum herbis [*](herbal d Cato.) evellatur asparagus; primo anno stramento ab hieme protegi, vere aperiri, sariri, runcari, tertio incendi verno. quo maturius incensus est, hoc melius provenit[*](prouenire G.). itaque harundinetis maxime convenit, quae festinant incendi. sariri iubet[*](iubet id est d.) idem non antequam asparagus natus fuerit, ne

Poterant videri dicta omnia, quae in pretio sunt, ni restaret res maximi quaestus non sine pudore dicenda[*](dicenda Gdv. decidenda r.). certum est quippe carduos apud Carthaginem Magnam Cordubamque praecipue sestertium[*](sestertium GdEH. -tia rv.) sena milia e parvis[*](et paruis E. ut parcius G. ex iis aruis C.) reddere areis[*](areis Salm. eis ll. del. v.a.H.), quoniam portenta quoque terrarum in ganeam vertimus serimusque[*](seri- musque D2SD. que GFE. quae D1. om.dv.) etiam ea, quae refugiunt cunctae[*](cunctae D2D. conctae (-te d)dS. contiae D1F. consciae Gv. om.E.) quadripedes

[*](Col. XI 3, 14. 34. 29. Pallad. V 3, 4. II 14, 5. Col. X 373. 108. Diosc. II 169. Celsus IV 28. Gargil. p. 147, 7–10. Varro ap. Non. p. 12 M. 19. Geop. XII 27, 2.) Cetera in transcursu dici possunt. ocimum Parilibus[*](Parilibus v. paribus ll.) optime seri ferunt, quidam et autumno iubentque, cum in[*](in om. v.a.D.) hiemem[*](hie- mem DD. -men F. -me rv.) seratur, aceto semen[*](semen dv. semenque (quae F)r.) perfundi[*](perfunditur E.). eruca quoque et[*](et D2v. om. r.) nasturtium[*](masturtium Gd.) vel aestate vel hieme facillime nascuntur . eruca praecipue frigorum contemptrix diversae est quam lactuca naturae concitatrixque[*](contextrix G.) veneris. idcirco iungitur illi fere in cibis, ut[*](ut om.G.) nimio frigori par fervor inmixtus temperamentum aequet. nasturtium nomen accepit a narium[*](nasium E. nardo d.) tormento, et inde vigoris significatio proverbio usurpavit id vocabulum veluti torporem excitantis[*](excitantis dv. -atis DGF. excratis E.). in Arabia mirae amplitudinis dicitur gigni.

[*](Col. XI 3, 16. 38. Th. H. VII 5, 1. C. III 17, 1. V 6, 10. Pallad. IV 9, 13. Geop. XII 25, 1. (Non. p. 341 M. 26). Th. C. V 6, 10. Diosc. III 45. Pallad. IV 9, 14.) Ruta quoque seritur favonio et ab aequinoctio autumni. odit hiemem et umorem ac fimum, apricis gaudet ac siccis[*](ac siccis FdD. a siccis G. et siccis EQv.) terraque quam maxime lateraria, cinere vult nutriri . hic et semini miscetur, ut careat urucis[*](erucis GEv. a. S.). auctoritas

[*](Col. XI 3, 33. 34. Pallad. V 3, 2. Geop. XII 23, 2. Th. C. V 6, 7. H. II 4, 3. (cfr. Plin. XIX 124).) Ab aequinoctio verno seritur apium semine paulum in pila[*](pila v. pilato ll.) pulsato. crispius sic putant fieri aut si satum calcetur cylindro pedibusve. proprium ei, quod[*](quod GFEv. quidem d.) colorem mutat. honos[*](onus G.) in Achaia coronare victores sacri certaminis Nemeae.

[*](Col. XI 3, 37. Pallad. III 24, 9. (Varro de l. l. V 103).) Eodem tempore seritur menta planta vel, si nondum germinet[*](germinet G. -nat rv.), spongea[*](spongea om.GF.). non minus[*](non minus coni. H. minus ll. v. a. S. nimis P. an mire (falso scriptum min)?) haec umido gaudet.

[*](Col. XI 3, 36. Diosc. III 71. Th. H. VII 6, 3. IX 1, 3. 4. II 2, 1. C. I 4, 6.) Sed praecipue olusatrum[*](holus astrum E.) mirae naturae est. hipposelinum Graeci vocant, alii zmyrnium[*](zmyrnium FTS. zmir- d. zmur- Q. zmirnum G. smyrnium EB. -neum C.). e lacrima caulis[*](caulis QG. cautis ll. caudicis v.)

[*](cfr. Col. XII 51, 2. Diosc. III 59.) Peregrinum[*](peregrinum om.G.) et careum gentis suae nomine[*](no- men GE.) appellatum , culinis[*](in culinis Q.) principale[*](principalem dE.). in quacumque terra seri vult ratione eadem, qua olusatrum, laudatissimum tamen in Caria, proximum Phrygia.

[*](Diosc. III 51. (29). Col. IX 4, 2. 6. XI 3, 39. 40. X 233. Scribon. Larg. comp. 124. Col. XI 3, 57. Pallad. III 24, 2.) Ligusticum[*](ligusticum Qv. -tri cum ll.) silvestre est in Liguriae suae montibus ; seritur etiam[*](etiam GdTJ. om. rv. nec minus iam Q. iam S.) ubique. suavius sativum, sed sine viribus. panacem aliqui vocant. Crateuas apud Graecos cunilam bubulam eo nomine appellat, ceteri[*](ceteris d.) vero[*](uero QD. fere ll. v.) conyzam, id[*](conyza mides QF.) est cunilaginem, thymbram vero quae sit cunila[*](cunila v. cunicula ll. colnila Q.). haec aput nos habet vocabulum et aliud, satureia[*](satureia dQv. saturea F1. satu regia F2G. -ragia E.) dicta in condimentario [*](dist.ego.) genere. seritur menseFebruario. origano aemulo[*](aemulo GdE. -lu F1. -la F2Qv. cfr. Fels p.107.) nusquam utrumque additur, quippe similis effectus. sed cunilae Aegyptium origanum[*](origano d.) tantum praefertur.

[*](Col. XI 3, 16. 41. XII 8, 3. (X 124). Diosc. II 166. 205.) Peregrinum fruit et lepidium[*](lepidium B. -dum dE. lapidum r.). seritur a favonio, dein, cum[*](cum om.G.) fruticavit[*](fruticauit FG. -uerit v. fructificauit GE. -uerit d.), iuxta terrain praeciditur, tunc[*](tunc —) runcatur [*](dist. ego coll. Colum.) stercoraturque. per biennium[*](biennium om.G.) hoc postea, iisdem fruticibus, utuntur, si non saevitia hiemis ingruat[*](ingruat SD. ingrauat ll. v.), quando inpatientissimum est frigorum. exit et in cubitalem altitudinem , foliis lauri[*](lauri TS. lauribus ll. -inis v.), sed mollius[*](mollibus v. a. S.). usus eius non sine lacte.

[*](Col. VI 34, 1. Pallad. X 13, 3. Diosc. III 83. 84. 85. Pallad. X 13, 1. II 14, 5. (Geop. XII 10).)Git[*](git S coll. § 168 et ind. l. XX. gyt Q. gip GdE. gyp F. gith (vel gyt) v.) pistrinis[*](pistrinis Qv. -inus ll.), anesum[*](anesum QS. annesum GFE. -sium d. anisum v.) et anetum[*](anetum Q(F)v. anethum rC. cfr. XIII 123.) culinis et medicis nascuntur; sacopenium[*](sacopemum FQ.), quo laser adulteratur[*](quo laser adultera- tur QS. om. ll. v. cfr. § 40.), et ipsum in hortis quidem, sed medicinae[*](medicina FE.) tantum.

Sunt[*](dist. ego.) quaedam comitantia aliorum satus[*](satus ego. satus (satuus F) ut ll. v.); papaver namque cum brassica seritur ac porcillaca[*](porcillaca S coll. XIII 120. portilaca ll. portulaca v.), et eruca cum lactuca.[*](Diosc. IV 65. Col. X 314. Verg. Geo. I 212.) papaveris sativi[*](satiua G.) tria genera: candidum, cuius semen tostum in secunda mensa cum melle apud antiquos dabatur; hoc et panis rustici crustae inspergitur, adfuso ovo inhaerens, ubi inferiorem crustam apium gitque cereali [*](ceri- ali Fv. a. C.) sapore condiunt. alterum genus est papaveris nigrum, cuius scapo inciso[*](an capite inciso? cfr. not. ad XX 198.) lacteus sucus excipitur.[*](Th. H. IX 12, 4. Diosc. IV 64. Liv. I 54, 6. Val. Max. VII 4, 2.) tertium genus rhoean[*](rhoean S cum Salm. -am B. rhyan GFEv. thyran d.) vocant Graeci, id[*](id ll. v. aut delendum aut idem (vel et) seribendum videtur.) nostri erraticum; sponte quidem, sed in arvis cum hordeo maxime nascitur, erucae simile, cubitali altitudine, flore rufo et protinus deciduo, unde

[*](Th. H. VII 1, 2. Pallad. III 24, 9. X 13, 3. Col. XI 3, 42. Celsus 11 33. Col. XI 3, 29. Pallad. XI 11, 2.) Rursus alio comitatu aequinoctio autumni[*](autumnali S. (-alis Q).) seruntur [*](seritur d.) coriandrum, anetum, atriplex, malva, lapathum[*](malua lapathum C. malua (maluae dv. mallie F) lapati FdEv. millie lapathi G. balafathyum Q.), caerefolium [*](caerefolium G. cerefol- Qv. a. B. caerepollum ll.), quod paederota Graeci vocant, et acerrimum sapore igneique[*](igneique v.a.B. igneque dE. ignique rQ. ignei Ven.) effectus ac saluberrimum corpori sinapi, nulla cultura, melius tamen planta tralata[*](translata T. relata Ev. a.G. om.Q.). quin e diverso vix est sato semel eo liberare locum, quoniam semen cadens[*](cadens dEv. can- dens GF. candidum Q.) protinus viret.[*](Col. XI 3, 29. Diosc. II 183. 185. Athenaeus IX 2 p. 367 a.) usus eius etiam pro pulmentario in patellis decocto, citra[*](contra d.) intellectum acrimoniae. cocuntur et folia, sicut reliquorum olerum. sunt autem trium generum: unum gracile, alterum simile rapi foliis, tertium erucae. semen optimum Aegyptium. Athenienses napy appellaverunt , alii thlaspi[*](thlaspi coni. H coll. XXVII 140 et Hesych. s. v.θλασπίς. thapsi ll. v. a. D.), alii saurion.

[*](Th. H. VI 7, 2. II 1, 3. C. I 4, 2. (Diosc. III 40. II 155. Geop. XII 35, 3). Th. H. VI 7, 5.) Serpyllo et sisymbrio montes plerique scatent, sicut Threciae[*](threciae SD. -cia Fd. thracia rv. in Thracia C.). itaque[*](itaque ego. utaque T. -quę Fd. utiqua G. utique EH. ubi aquae C.) deferunt ex his avulsos ramos seruntque , item Sicyone ex suis montibus et Athenis ex Hymetto. simili modo et[*](et dEv. om. r.) sisymbrium serunt. laetissimum nascitur in puteorum parietibus et circa piscinas ac stagna.

[*](Th. H. VI 2, 7. Col. II 10, 21. Pallad. III 5.) Reliqua sunt ferulacei generis, ceu feniculum anguibus, ut diximus, gratissimum, ad condienda plurima,[*](8, 99) cum inaruit, eique[*](cum inaruerit eique dv. a. G. cuminoque Q.an post inaruit intercidit utile?) perquam similis thapsia, de qua diximus inter externos frutices; deinde utilissima funibus[*](13,121) cannabis. seritur a favonio; quo densior est, eo tenerior [*](tenerior FEv. tenior G. tenuior dTH.cfr. § 140.). semen eius, cum est maturum, ab aequinoctio autumni destringitur[*](destringitur FTS. distr- r Bas. defr- v.) et sole aut vento aut fumo siccatur. ipsa cannabis vellitur post vindemiam ac lucubrationibus decorticata purgatur.[*](Grat. cyneg. 46.) optima Alabandica, plagarum praecipue usibus. tria eius ibi genera: inprobatur cortici proximum aut medullae; laudatissima[*](laudatissimum v. a. S.) est e medio quae mesa[*](mesa om.G.) vocatur[*](dist. v. a. Dal.). secunda Mylasea[*](secundam lasea GF.). quod ad proceritatem quidem attinet, Rosea agri Sabini arborum altitudinem aequat.[*](Col. XII 7, 4.) ferulae duo genera in peregrinis fruticibus diximus.[*](13, 123) semen eius in Italia cibus est; conditur quippe duratque in urceis vel anni spatio. duo ex ea[*](ex ea ego. ea ll. v. eius G. (genera sc. cibi. an olera?). verba duo - racemi spuria putavit U 416.) genera, caules et racemi. corymbian hanc vocant corymbosque quos condiunt.

[*](Th. C. V 7, 2. 1. H. II 4, 1. Pallad. V 3, 4. III 24, 7. Varro I 40, 2. Th. H. VIII 8, 5. C. V 15, 5. H. VIII 10, 1. VII 5. 4. Col. XI 3, 50.) Morbos hortensia quoque sentiunt sicut reliqua terra[*](terrae v. a. S. an deleandum est?) sata. namque et ocimum senectute degenerat[*](senectute de- generat J. senec degenerat (degerat F1) iuti (lute E) ll. se- necta degenerat G. se necat degeneratque rite v.) in serpyllum, et[*](et v. est et GFd. et—zmintham om.E.) sisymbrium in zmintham[*](zonnintam G. mentam Brot. calamintham v.), et ex semine brassicae vetere[*](uetere U 417 e Varr. ueteris ll. v. a. D.) rapa fiunt, atque invicem. et necatur cuminum αἱμοδώρῳ,[*](αἱμοδώρῳD. ab haemodoro S e Theophr. ab imo dorso ll. B. ab uno dorso Tv. a limodoro H.) nisi repurgetur; est autem unicaule,

[*](Col. X 322. Pallad. I 35, 8. Geop. XIII 10, 4.) Idem[*](item Ev. a.G.) contra formicas, non minimum hortorum exitium, si non sint rigui, remedium monstravit limum marinum aut cinerem obturandis[*](obturandis dEG. obdu- r. opturantis Q. -ratis v.) earum foraminibus. sed efficacissime heliotropio herba necantur. quidam et aquam diluto latere crudo inimicam his putant.[*](Th. H. VII 5, 4. Pallad. I 35, 8. 3. Geop. XII 7, 1. Col. XI 3, 61. 64. X 356. Geop. XII 7, 3. II 18, 1. Pallad. I 35, 16. (7. 3). Col. X 344. Pallad. I 35, 8 (ubi incenso pro infuso scribendum erit).) naporum medicina ervi aliquid[*](medicina erui aliquid S. -cina erutaliquid Q. -cinae riui aliquis d. -cinae sui aliquis GF. -cina est si aliquis E. -cinae sunt (-cina est G) siliquas v.) una seri, sicut olerum cicer; arcet enim[*](ima E.) urucas[*](uricas E. erucas d1v. a.S.). quo si omisso[*](misso Q. emisso T.) enatae sint[*](enatae sint dTJ. enata est in QS (del. in). anatae sint r. iam natae sint v.), remedio[*](remedio QD. -ium ll. v.) est absinthi sucus decocti inspersus vel[*](uel QS. om. ll. et v.) sedi; genus hoc herbae, quam alii[*](alii QD. om. ll. v.)ἀείζωον vocant[*](ἀείζωονS.αιζων. anzoum d. angoum r. angonen S. aizoum B. verba quam—uocant huc transposui; in ll.Qleguntur post sedi. spuria putavit U 418.), diximus. semen olerum si suco[*](18, 159)

[*](Th. H. VII 5, 5. 6.)Nam quod ad permutationem seminum attinet, quibusdam ex his firmitas maior est, ut coriandro, betae, porro, nasturtio, sinapi, erucae, cunilae et fere acribus; infirmiora autem[*](infirmiora autem om.d.) sunt atriplici, ocimo, cucurbitae, cucumi, et[*](dist. ego. coll. Theophr.) aestiva omnia hibernis magis; minime autem durat[*](minime autem durat ego. durant minime autem ll.v.) gethyum[*](getym GF. getium v.a.C.). sed ex his, quae sunt fortissima, nullum ultra quadrimatum utile est, dumtaxat serendo, culinis[*](culinis GFEP. cuniculis d. cunilis v. a.H.) et ultra tempestiva sunt.

[*](Th. C. II 5, 3. H. VII 5, 1. 2. (C.II 6, 3).) Peculiaris medicina raphano, betae, rutae, cunilae [*](cuniculae d.) in salsis aquis, quae et alioqui[*](et aliquibus d.) plurimum suavitati[*](suauitatis d.) et fertilitati conferunt. ceteris dulcium aquarum rigua prosunt . utilissimae ex his quae frigidissimae et quae potu suavissimae. minus utiles e stagno[*](utiles e stagno dv. utile est et agno (gano E)r.) et quas elices[*](eli- ces B. ilices ll. silices v.) inducunt , quoniam herbarum semina invehunt. praecipue tamen imbres alunt, nam et bestiolae innascentes necantur.

[*](Th. H. VII 5, 2. 3. Pallad. V 3, 4.) His[*](bestiolae.. necantur. his ll.v. scribendum fortasse bestiolas.. necant. hortis (cfr. in- dex libri) vel cunctis vel ceteris (cfr. Theophr.).) horae rigandi matutino[*](matutina v.a.S.) atque vespera,

[*](cfr. Plin. XV 106. (Th. C. VI 4, 1 sqq.). Th. H. I 12, 1. 2. C. VI 10, 1.) Namque et sucorum saporumque dicenda differentia est, vel maior in his quam[*](uel maior in his quam ll.v. in his sicut QU 420. uel maior in his sicut D.) in pomis. sunt autem acres cunilae[*](culnilae F1. cuniculae F2dDal. cunt Q.), origani, nasturti, sinapis, amari absinthi, centaurei; aquatiles cucumeris, cucurbitae, lactucae; acuti thymi[*](thymi Salm. tumi GdTQ. tami F2E. mi F1. tan- tum (vel tamen) v.a. H.) , cunilae[*](cunilae GEv. -le Q. cuniculae FdS. cunilaginis D cum U 421.); acuti et odorati apii, aneti, feniculi. salsus tantum e[*](e om.Q.) saporibus non nascitur; aliquando extra insidit pulveris modo, et cicerculis[*](cicerculis QSalm. circulis ll. v. a. H. (nascitur nisi in cicerculis, sed extrinsecus quasi puluis insidet [-itet Q] QS).) tantum.

[*](Diosc. III 51. 72. (Plin. XX 168. 174. 172). Diosc. III 79. Th. IX 11, 10.) Atque ut intellegatur vana ceu plerumque vitae persuasio, panax piperis saporem reddit et magis etiam siliquastrum, ob id piperitidis nomine accepto, libanotis odorem turis, zmyrnium[*](zmyrnium P. smyrna Q. -nium H. myrra ll. murra v.) murrae. de panace[*](panace dv. panice r.) abunde dictum [*](12, 127) est. libanotis locis putribus et macris ac roscidis seritur semine[*](semine om.Qv.a. B.). radicem habet olusatri, nihil ture differentem. usus eius post annum stomacho saluberrimus. quidam eam nomine alio rosmarinum appellant. Zmyrnium[*](zmyrnium S. -neum ll. Verc. smyr- nium v.) olus seritur iisdem locis murramque[*](myrrhaque S.) radice[*](radicem FSv. a. B.) resipit[*](resipet F. recipit Sv. a. B.).[*](Diosc. III 72. (79). Th. H. I 12, 1.) eadem et siliquastro satio. reliqua a ceteris et odore et sapore differunt , ut anetum, tantaque est[*](est omr.G.) diversitas atque vis, ut non solum aliud alio mutetur, sed etiam in totum auferatur. apio eximunt coqui[*](coqui ll. G. coci de QS. coctis v.) obsoniis acetum, eodem cellarii in saccis odorem vino[*](in uino QS.) gravem.

Et hactenus hortensia dicta sint, ciborum gratia dumtaxat . maximum quidem opus in iisdem naturae restat, quoniam proventus tantum adhuc summasque quasdam

Maximum hine opus naturae ordiemur et cibos suos homini narrabimus faterique cogemus ignota esse per quae vivat. nemo[*](nemo Ev. ne rT.an recte?) id parvum ac[*](ac GFEv. et d.) modicum existimaverit , nominum vilitate[*](uilitate Ev. utilitate r.) deceptus. pax secum[*](secum ll. v. simul C.) in his aut bellum naturae dicetur[*](dicetur G dv. diceretur r.) , odia amicitiaeque[*](amicitiaeque v. -tiaque ll. Brot.) rerum surdarum ac sensu carentium et, quo magis miremur, omnia ea hominum causa. quod Graeci sympathiam et antipathiam[*](et antipathiam P coll. XXXVII 59. omr. ll. v. a. S.) appellavere, quibus cuncta constant, ignes aquis restinguentibus [*](restringuentibus E.) , aquas[*](aquasTSH. aqua r. aquam v.) sole devorante, luna pariente, altero alterius iniuria deficiente sidere atque,[*](cfr. Plin. XXXVI 130. Geop. XV 1, 28.) ut a sublimioribus recedamus, ferrum ad se trahente magnete lapide et alio rursus abigente[*](ambiente d.) a sese, adamanta, rarum[*](adamanta rarum U 422 D. adamantarum T. -matarum ll. -manta S. -mantem v. (an adamanta, regiarum opum gaudium? cfr. XXXVII 55).) opum gaudium,

[*](Diosc. IV 152. 155. Th. H. IX 9, 4.) Cucumin silvestrem esse diximus, multo[*](non multo Q.) infra [*](19, 74) magnitudinem sativi[*](satiui scimus Q.). ex eo fit medicamentum, quod vocatur § quib; Q. § elaterium[*](flaterium d1. elacterium d2.), suco expresso[*](exseso Q.) semini[*](semine d. e sem- v. a. S.), cuius causa nisi maturius [*](maturius dE Qv. -rus r.) incidatur[*](indatur Q.), semen exilit oculorum etiam periculo. servatur autem decerptus una nocte, postero die inciditur harundine, semenque[*](semenque ego. semen quoque ll. v.) cinere conditur[*](conditur J. conciditur ll. conspergitur v.) ad coercendam[*](coerendam GF.) suci abundantiam, qui expressus suscipitur aqua caelesti atque subsidit, deinde sole cogitur in pastillos ad magnos mortalium usus, obscuritates et vitia oculorum[*](oculorum sanat genarumque v. a. S.), genarum ulcera. [*](Diosc. IV 152. Celsus IV 24. Th. H. IX 9, 4. Pl. iun. p. 71, 10.)tradunt hoc suco tactis radicibus vitium non attingi uvas ab avibus. radix autem ex aceto cocta podagris[*](podagricis SD.) inlinitur sucoque dentium dolori medetur, arida cum resina inpetiginem et scabiem quaeque[*](quaeque ll. J. quae G. quam v.) psoram et lichenas vocant, parotidas, panos sanat et cicatricibus colorem reddit, et foliorum sucus auribus surdis cum aceto instillatur.

[*](Th. H. IX 9, 4. 14, 1. Diosc. IV 155.) Elaterio tempestivus[*](elaterium tempestiuum v. a. H.) est autumno, nec ullum ex medicamentis longiore[*](longiore dv. -ori S. -or ex r.) aevo[*](euo GF.) durat. incipit a trimatu. si quis recentiore uti velit, pastillos in novo fictili igni lento in aceto domet. melius quo vetustius, fuitque iam[*](fuit quod iam dT.) cc annis servatum, ut[*](ut dEG. est rT. esse v.) auctor est Theophrastus, et usque[*](et usque Ev. eiusque r. sed usque Q.) ad

Putant conceptus adiuvari adalligato semine, si terram non adtigerit, partus vero, si in arietis lana alligatum inscientis lumbis fuerit, ita ut protinus ab enixu[*](enixu dTSH. exinu GF. ex mura (muu E2)E. exitu G.) rapiatur extra domum. ipsum cucumin[*](hunc cucumi Q.) qui magnificant, nasci praecipuum [*](praecipue Q.) in Arabia, mox in Arcadia; Cyrenis[*](dein cyrenis (om. alii) QS. (mox Cyrenis, alii in Arcadia v. a. H.).) alii tradunt similem heliotropio cucumin[*](cucumin ego. cui dT. cuius rv.) inter folia et ramos provenire magnitudine nucis iuglandis, semen autem esse[*](semen, esse autem v. a. H. semina J.) ad speciem scorpionum[*](scorpionis v. a. H.) caudae reflexum[*](caudae reflexum S. gaudere flexus Q. cauda replexa ll. H. cauda reflexa v. caudae reflexaJ.), sed candidum[*](candidum S. -ditum Q. -dida rv.).[*](Diosc. IV 155.) aliqui etiam ab[*](ab GFE. ob d. ab eo v. del. S.) scorpione[*](scorpione ego. -onem GFdD. -onum Ev. -onium Dal.) cucumim vocant, efficacissimo[*](efficacissimum dv.a. S. -imum est Q.) contra scorpionum[*](scorpionum Ev. -nem r. -nis QS.)[*](dist. S.) ictus[*](ictum QS.) et semine et elaterio. est[*](est ego. et ll. v. om.QS.) ad purgandam[*](purgandam QS. -dum dTEv. -de r.) utrimque[*](utrimque QU 423. utrumque GF. utroque dTJ. utrique S. uterum Ev.) alvum[*](aluum dTQ1. aluom Q2S. aluos GF. aluosque Ev. [pro por- tione U 423. proporcionem Q. portione ll. v. a. D.) modus pro portione virium ab dimidio obolo ad solidum; copiosius necat. sic et contra phthiriasim bibitur et hydropicis. inlitum anginas et arterias cum melle aut[*](aut QS. et ll. v.) oleo vetere sanat.

[*](extr.: Diosc. IV 155 extr.) Multi hunc esse aput nos, qui anguinus vocetur , ab aliis erraticus, arbitrantur, quo decocto sparsa mures[*](mures (murus E) de eius medicina non Ev.a.H.) non adtingunt. iidem podagris eum et[*](eum et QS. cum et dT. cum rv.) articulariis[*](articulariis ego. -cularibus QS. -culis GF2d. -culusF1. -culi ETfH. -culorum v.)

[*](Gargil. p. 149, 6. 8. 5.) Multi eadem omnia sativis[*](satiuis cucumeribus QS.) adtribuunt, magni[*](magnum GFv. a. S.) etiam sine is momenti[*](in eis momentum v.a. S.). namque[*](nam Q.) et eorum semen quantum tres digiti adprehenderint[*](adprehenderunt Q.) cum[*](cum Qv. cum in ll.) cumino tritum potumque in vino tussientibus auxiliatur, et phreneticis in lacte mulieris , et dysintericis acetabuli mensura, purulenta autem[*](autem ll. v. aliqua Q.) expuentibus cum cumino pari pondere, et iocineris vitiis in aqua mulsa. urinam movet ex vino dulci, et in renium [*](renum dv.a.S.) dolore clysteribus simul cum cumino[*](cum cumino v. cumino GFE. cum uini d.) infunditur.

[*](Diosc. II 163. 162. Athenaeus II 77 p. 68c. Pl. iun. p. 21, 6. 75, 19. Gargil. p. 148, 6–8. 10–13. 14. 26. 149, 4. 3. 148, 9.) Ei, qui[*](ei qui dT. ei r. qui J. (Pepones qui v).) pepones vocantur, refrigerant maxime in cibo et emolliunt[*](molliunt Q.) alvum. caro eorum epiphoris oculorum aut[*](an trita radix? cfr. Gargil. et Pln. iun.) doloribus inponitur. radix sanat ulcera concreta in modum[*](an quae Graeci? cfr. Gargil.) favi, quae ceria[*](ceria QG. cerea ll. cerion B.) vocant. eadem concitat[*](concitat D. -itae S. contra Fdv. contrahit E(?)H cum B.) vomitiones ; siccatur, in farinam[*](farinam Dal. -ina ll. v. an uomitiones siccata et in farinam tunsa. datur? cfr. Diosc.) tunsa datur[*](thus addatur E.) quattuor obolis in

[*](cfr. Diosc. II 158.) Cucurbita quoque silvestris invenitur, σομφὸς[*](σομφοςQv.cfr.index l. spongos ll.SH.) a Graecis appellata, intus[*](intus QS.om.ll.v.) inanis, unde et nomen, digitali crassitudine, non nisi in saxosis nascens. huius conmanducatae sucus stomacho admodum prodest.

[*](Diosc. IV 175.) Colocynthis[*](colicintis E.) vocatur alia, ipsa plena semine[*](semine QS.om.ll.v.), sed minor quam sativa. utilior pallida quam herbacea[*](quam herbacea FdTS. quam de eius (quando eius sunt v) medicinae herbacea Ev.). arefacta per se inanit alvum. infusa quoque clysteribus intestinorum omnibus vitiis medetur et renium[*](renum dv.a.S.) et lumborum et paralysi. eiecto semine aqua mulsa in ea[*](in eo S. (desideraveris in ea luto inlita, ut § 26. an in aqua mulsa ea?)) decoquitur ad dimidias; sic[*](sic del.H.) tutissimo[*](tutissimo FTH. -mi dE. -me S. tussienti v.) infunduntur oboli quattuor. prodest stomacho et[*](stomacho et ego. et stomacho ex dTS. et stomacho rv.) farinae aridae[*](farina arida S.) pilulis cum decocto melle sumptis. in morbo regio semina eius VII[*](VII S. uti E. uitii r. an VIIII? cfr. XXII 135. utiliter v.) sumuntur et protinus aqua mulsa. carnes eius cum absinthio ac sale[*](et sale dv.a.S.) dentium dolorem tollunt, sucus vero cum aceto calefactus

[*](Diosc. II 134. Gargil. p. 173, 8. 5. 1–7.) Est et rapo vis medica. perniones[*](perniones Fdv. preniones Q. ptern- S. pulmones E.) fervens[*](feruens Qv. fer- uiens F. feruiens r.) inpositum sanat, item frigus pellit e piedibus. aqua decocti eius fervens podagris etiam frigidis medetur, et crudum tusum cum sale cuicumque vitio pedum. semen inlitum et potum[*](an inlitum uel potum?) in vino contra serpentes et toxica salutare esse proditur,

[*](Diosc. II 135.) Silvestre rapum in arvis maxime nascitur, fruticosum , semine candido[*](an se- mine intus candido?cfr. Diosc.) , duplo maiore quam papaver[*](papaueris v. a. J.). hoc ad levigandam cutem in facie totoque corpore utuntur mixta[*](dist. H.)farina[*](farina H. urina ll. v.) pari mensura[*](mensura dG. marm (nam E) supra r. mensura. Nam ut supra diximus v.) ervi[*](erui v. herui F. herbi d. heui E.an erui uel?), hordei et tritici et lupini. radix ad omnia inutilis.

[*](Diosc. IV 122. II 136. Gargil. p. 172, 4–14.) Naporum duas differentias et in medicina Graeci servant. angulosis foliorum caulibus, flore aneti[*](flore aneti S coll. Diosc. et Gargil. floreant et ll.florentis B.), quod bunion vocant, purgationibus ferminarum et vesicae et urinae utile decoctum, potum ex aqua mulsa vel suci drachma; semen dysintericis tostum tritumque in aquae calidae[*](aquae calidae S e Gargil. aqua calida e FEv. aqua calida d.) cyathis quattuor. sed urinam inhibet, si non lini semen una bibatur. alterum genus buniada[*](buniada v. butinada Fd. put- E.) appellant, et raphano et rapo simile, seminis praeclari contra venena. ob id et in antidotis utuntur illo.

[*](Diosc. II 138. Gargil. p. 172, 12. 13.) Raphanum et silvestrem esse diximus. laudatissimus[*](laudatissimus H. -mum ll. v.)[*](19,80) in Arcadia, quamquam[*](in arca- dia quamquam dv. om. r.) et alibi nascitur, utilior urinae dumtaxat ciendae, cetero aestuosus[*](aestuosus S. estu- T. aestiuosus Fdv. a. B. D. esti- E. est et satiui usus B.). in Italia et armoraciam[*](armoraciam v (cfr. XIX 82). marmo- dT. marmorician r.) vocant.

[*](Diosc. II 137. Geop. XII 22, 8. 2. 3. 5. (XIII 9, 1. 8, 7). 6. 7. 9. Gargil. p. 134, 21. 1. Pl. iun. p. 110, 9. 101, 17. Gargil. p. 133, 8. 134, 22. 2. Nicander alex. 330. 430. 527. Gar- gil. p. 134, 3. (23). Pl. iun. p. 54, 19. (Marc. Emp. 28, 27).) Et sativi vero praeter ea, quae circa eos dicta sunt, stomachum purgant, pituitam extenuant,[*](19, 80. 85.86.) urinam[*](extenuant urinam dTv. -antur. Nam r.) concitant[*](4 inEv. a. H. verba ita perturbata sunt, ut post cetero legantr 309, 3 bilem—4 in uino, deinde 1 praeter ea quae—3 concitant, postremo 23 estiuosus—1 et satiui uero.), bilem detrahunt. praeterea cortices in vino[*](uino dQv. huno F. humo E.om.T.) decocti mane poti ad ternos cyathos conminuunt et eiciunt calculos. iidem in posca decocti contra serpentium morsus inlinuntur. ad tussim etiam mane ieiunis raphanos[*](raphanos ego. -nus ll. v.) prodest esse[*](esse ego. et dT.om. rv. (rafani tussientibus prosunt cybo ieiunis Q).) cum melle, semen eorum tostum ipsumque conmanducatum, adligato raphano[*](adligato ra- phano J. ad (om.E) illagarapona FE. alligaraphano d. ad lagonoponon B. de loco videtur desperandum esse.) aquam foliis eius decoctis bibere vel sucum ipsius cyathis binis contra phthiriases, phlegmoni[*](phleg- moni v. flegmini F2. flemini F1d. flagmini E.) ipsos inlinere tusos, livori vero recenti corticem cum melle, veternosis autem quam acerrimos mandere, semenque tostum, dein contritum cum melle suspiriosis. iidem et contra venena prosunt, cerastis[*](cerastis v (add. caeterum). ceratis Q. ceteraseis ll caetero G.) et[*](dist. S.) scorpionibus adversantur[*](aduersantur QS. -satur ll. v.)—vel ipso vel semine[*](an uel suco nel se- mine? cfr. Geop. XIII 8, 7.) infectis manibus inpune tractaveris[*](tractaueris QS. -tanis F. -tabis rG. -tabilibus v.), inpositoque raphano scorpiones moriuntur—, salutares et[*](salutares est Q.an sunt?) contra fungorum aut hyoscyami venena atque[*](adque Q. aeque Ev. a. S.), ut Nicander[*](menander dT.) tradit, et contra sanguinem tauri[*](sanguineni tauri QS. om. ll. v.). contra[*](contra D. et contra S. om. ll. v.) viscum quoque dari Apollodori duo iubent, sed Citieus[*](Ci- tieus Bas. cilleus ll. Scyllaeus v.) semen ex aqua tritum, Tarentinus[*](Tarentinus v. -num d. terrentinum r.) sucum. lienem item[*](an iidem?) extenuant, iocineri prosunt

[*](Th. H. IX 15, 5. (Athenaeus II 52 p. 58 d. e). Diosc. III 153. Gargil. p. 140, 1. Celsus IV 24. (31). PI. iun. p. 68, 18.) Pastinacae simile hibiscum, quod molochen agrian

[*](Gargil. p. 171, 20. Diosc. III 52. Pl. iun. p. 57, 10. Gargil. p. 171, 9. 10–13. Diphilus ap. Athen. IX 12 p. 371 b. Gargil. p. 171, 16. 18. 17. (172, 16–20).)