Naturalis Historia

Diximus ut in media linia designaretur [*](327) umbilicus. per hunc medium transversa currat alia. haec erit ab exortu aequinoctiali ad occasum aequinoctialem, et limes, qui ita secabit agrum, decumanus vocabitur. ducantur deinde aliae duae liniae in decussis[*](decussis D2in ras. v. decus his F. decusis r. -sses B.) obliquae, ita ut ab[*](ab DFHD. a dv.om.E.) septentrionis dextra[*](dextra ac laeua d.) laevaque ad austri dextram ac laevam descendant[*](descendat E.). omnes[*](omnes Ev. omne D2. omni D1FdH. et omnino F2.) per eundem currant umbilicum , omnes inter se pares sint, omnium intervalla paria. quae ratio semel in quoque agro ineunda erit vel, si saepius libeat uti, e[*](uti e dEC. uite DH. uitae F1del.F2.) ligno facienda, regulis paribus in tympanum exiguum, sed circinatum adactis. ratione, qua doceo occurrendum ingeniis quoque[*](quoquo E.) inperitorum esse[*](esse ego. est ll. v. dist. ego.),[*](cfr. Seneca quaest. nat. V 16, 3.) meridiem excuti[*](excuti ll v. an exigi?) placet, quoniam semper idem est, sol autem cotidie ex alio caeli momento[*](momento prius quam F2.) quam pridie oritur, ne quis forte ad exortum capiendam[*](capiendum DFH.) putet liniam.

Ita caeli exacta parte quod fuerit liniae[*](liniae caput v. linea caput E. linae capud D2. lineae et apud d. lina et apud r.) caput septentrioni [*](septentrionem F2dE.) proximum a parte exortiva, solstitialem habebit exortum , hoc est longissimi diei, ventumque aquilonem, borean Graecis dictum.[*](cfr. Plin. XVII 10. 23. 85.) in hunc ponito arbores vitesque. sed hoc flante ne arato, frugem ne serito, semen ne iacito. praestringit animam[*](animam ego. enim ll. v. cfr. XVI 93. XVII 153.14. XXXI 3. an vim?) atque praegelat[*](praegelat dTHD. praecellat DF. praecellit Ev J. percellit C.) hic radicibus[*](radicibus ll.J. -ices v.) arborum , quas positurus adferes. praedoctus[*](praedoctus G. -dictos E. -dictus r. -dictum D cum U 379. praemonitus v.) esto: alia robustis

prosunt, alia infantibus.[*](cfr. Plin. 11 120. Seneca quaest. nat. V 16, 4. Aristot. meteor. II 6. Plin. II 124)—(Nec sum oblitus in hac parte ventum Graecis poni, quem caecian[*](caecian v. calcian DF2dH. caltian F1E.) vocant. sed idem Aristoteles, vir inmensae subtilitatis, qui id[*](qui id v. quid DFH. quid. quod E.) ipsum fecit , rationem convexitatis mundi reddit[*](reddidit dT.) , qua contrarius aquilo Africo flat).—nec tamen eum toto anno in praedictis timeto[*](timet Ev.a.D.) agricola. mollitur sidere[*](siderea E. (mollit sidera v.a.H.)) aestate media mutatque [*](dist.ego. et etesias v.) nomen—etesias vocatur—; ergo cum frigidum senties, caveto, ad quaecumque[*](ad quaecumque ego. ad quecumque (quemc- H. atque c- F) DFTH. at quic- E. ac quac- dv. atque cum D.) aquilo praedicetur[*](praedicetur ego. -icitur ll.v.): tanto perniciosior septentrione[*](septentrione ego. -trio ll.v.) est.[*](cfr. Plin. XVII 23. VIII 189. Col. VII 3, 12. Aristot. gen. an. IV 2 p. 767a, 12. hist. an. VI 19.) in hunc Asiae, Graeciae,Hispaniae, maritimae Italiae, Campaniae, Apuliae[*](apuleiae dE.) arbusta vineaeque spectent. qui mares concipi voles, in hunc pascito, ut sic ineuntem ineat. ex adverso aquilonis ab occasu brumali Africus flabit[*](flabit dHBas. flauit DF1E. flat F2. om.v.), quem Graeci liba vocant. in hunc ad coitum[*](ad coitum d. a coitu rv. cfr. Aristot.ὀχευόμενα.) cum se pecus circumegerit, feminas conceptas esse scito.

[*](cfr. Plin. § 33. II 119. 123. 126. Seneca 1. 1. § 4. Cato 6, 2. cfr. Plin. XV 21. XVI 93. XVII.91. 57. XV 12.) <2> Tertia a septentrione linia, quam per latitudinem umbrae duximus[*](duximus dHE2v. dix- r.) et[*](et om.DF.) decumanam vocavimus, exortum habebit aequinoctialem ventumque subsolanum, Graecis aphelioten [*](aphelioten HT. ape- d(?)v. ephe- r.) dictum. in hunc salubribus locis villae vineaeque spectent[*](dist.ego.an pluuius, tepidus tamen?). ipse leniter pluvius tamen est, siccior favonius, ex adverso eius ab aequinoctiali occasu, zephyrus Graecis nominatus. in hunc spectare oliveta Cato iussit. hic ver inchoat aperitque terras tenui frigore saluber, hic vites putandi frugesque curandi, arbores serendi, poma inserendi

, oleas tractandi ius dabit adflatuque nutricium exercebit .[*](cfr. Plin. II 119. 126. XXI 80. Col. IX 5, 1. Seneca 1.1. § 4. 5. Th. de sign. 2, 11.) quarta a septentrione linia, eadem austro ab exortiva parte proxima, brumalem habebit exortum ventumque volturnum, eurum[*](eurum v. eorum DGF1HE.eoum dT. a F2.) Graecis dictum, sicciorem et ipsum tepidioremque[*](tepidiorem quia in E.). in hunc apiaria[*](apiaria D2dv. appa- FE. apa- r.) et vineae Italiae Galliarumque spectare debent[*](debent F2dv. debeat H. -eant r.). ex adverso volturni flabit[*](flabit dEv. flauit DF1H. flauiti G. flat F2.) corus, ab occasu solstitiali et occasu lateris[*](occasu lateris dTE. occasu latere r. occidentali latere v.an occasuro latere? cfr.II 92 in occasura parte caeli.) septentrionis, Graecis dictus argestes, ex frigidissimis et ipse, sicut omnes qui a septentrionis parte spirant.[*](Th. 1.1. 2, 5. de ventis 58.) hic et grandines infert, cavendus et ipse non secus ac septentrio. volturnus si a serena caeli parte coeperit flare, non durabit[*](durabit GF2dv. -auit r.) in noctem[*](nocte DGF.), at[*](ad D1GF1H.) subsolanus[*](subsolanus D2dG. -num H. subisolanos D1GF1. ubi solanus F2. ubi subsolanus Ev.) in maiorem partem noctis extenditur[*](extenditur dv. -dit r.). quisquis erit ventus, si fervidus sentietur, pluribus diebus permanebit . aquilonem praenuntiat terra siccescens[*](siccescens v. siccre- ll.) repente, austrum umescens[*](umescens /// (hu- dv) DdS. iime- G. mume- H. /// mescens F1. inmiscens F2E.) rore[*](rore DdHG. sorore GF. in rore Ev.) occulto[*](occulto ll.v.an nocturno?).

[*](Verg. Geo. I 318.)[*](Diog. Laert. IX 7, 7.) Etenim[*](Et iam T.) praedicta ventorum ratione[*](rationem H.), ne[*](ne F2v. om. r.) saepius eadem dicantur, transire convenit ad reliqua tempestatum praesagia, quoniam et hoc placuisse Vergilio magno opere video, siquidem in[*](in Tv. om. r.) ipsa messe saepe concurrere proelia ventorum damnosa imperitis refert. tradunt eundem Democritum metente fratre eius Damaso ardentissimo aestu orasse, ut reliquae segeti parceret raperetque desecta sub tectum, paucis mox horis saevo imbre[*](saeuo imbre v. seua imbre dE. seu cimbrae DGF. seu humore H.) vaticinatione

adprobata. quin immo et harundinem[*](harundinem dEv. -ine (aru- H) DGFH.) non nisi inpendente pluvia[*](pluuia dHEv. -ias r.) seri iubent et fruges insecuturo imbre. quamobrem et haec breviter attingemus[*](attingemus Bas. -gimus DGFdHS. -igimus E.), scrutati[*](scrutati dv. -tim DGFE. seruatim H.) maxime[*](an maxime ad usum vitae pertinentia? cfr.XXIX 2. XIX 2.) pertinentia, primumque a sole capiemus praesagia.

[*](schol. Germ. p. 215, 15—p. 216, 14. Th. de sign. 4, 1. Verg. Geo. I 446 sqq. 458. 441. 454. Th. de sign. 1, 10. 11. 2, 2. 1, 13. 2, 1. 1, 13. 1, 11. 3, 1.) Purus oriens atque non fervens serenum diem nuntiat , at[*](at HEmv. ad r.) hibernam[*](hibernam Gv. -num DFdTEm. -nus schol. Germ. hiuernum H.) pallidus grandinem[*](grandines dT.an hibernum (sc. diem) pallidus grandine?). si et occidit pridie serenus[*](uncos ego posui.) [et oritur], tanto certior fides serenitatis. concavus oriens pluvias praedicit; idem ventos[*](uentos autem E1.), cum ante exorientem [*](ante oriuntur E1.) eum nubes rubescunt; quod si et nigrae rubentibus intervenerint, et pluvias; cum occidentis aut orientis [*](aut orientis ll.v. aut occidentis m.) radii videntur coire[*](uidentur coire ll.mschol. Germ. S. rubent, coire v. locus adhuc mendosus.), pluvias. si circa occidentem rubesc ent[*](rubescent ego. -scunt ll.mschol. Germ. v.) nubes, serenitatem et[*](et om.Emschol.Germ. etiam F2.) futuri diei spondent. si in exortu spargentur[*](spargantur dT. -guntur m.) partim ad austrum, partim ad aquilonem , pura circa eum serenitas sit licet, pluviam tamen ventosque[*](uentosam m.at cfr.Theophr.) significabunt; si in ortu aut in occasu contracti cernentur[*](cernuntur dTschol.Germ.) radii, imbrem. si in occasu[*](occasum d.) eius pluet aut radii nubem in se trahent, asperam in proximum diem tempestatem significabunt. cum oriente radii non inlustres eminebunt, quamvis circumdatae nubes non sint, pluviam portendent[*](portendunt dT.). si ante exortum nubes globabuntur, hiemem asperam denuntiabunt; si ab ortu repellentur et ad occasum abibunt[*](abibunt GF2dmv. habebunt r.), serenitatem. si nubes solem circumcludent[*](circumcludent HEv. -udunt DGFm. -userint dT.),

quanto minus luminis relinquent[*](relinquunt dTm.), tanto turbidior tempestas erit; si vero etiam duplex orbis fuerit, eo[*](eo F1dEv. ea r.) atrocior. [*](schol. Germ. p. 216, 14–22. Th. de sign. 1, 10. 2, 6. 4, 2. 1, 11. 2, 6.)quod si in exortu aut in occasu fiet[*](fiat dT.), ita ut[*](ita ut D2F2dHmv. ut aut r.) rubescant nubes, maxima[*](maxima F2dHmv. -mae F1. -me r.) ostendetur tempestas. si non ambibunt[*](abibunt Ev.a.G.), sed incumbent, a quocumque vento fuerint, eum portendent ; si a meridie, et imbrem. si oriens cingetur[*](cingitur dTv. a. Verc.) orbe, ex qua parte is se ruperit[*](se ruperit D2Hschol. Germ. S. eruperit F2. se roperit D1GF1. se operit dE. se aperit v.), expectetur ventus. si totus defluxerit aequaliter, serenitatem dabit. si in exortu longe radios per nubes porriget[*](porrigat dT.) et medius erit inanis[*](medius inanis fuerit dT.) , pluviam significabit[*](significauit E. -cat m.); si ante ortum radii se ostendent[*](ostendent FHmv. -dunt r school. Germ.), aquam et ventum; si circa occidentem candidus circulus erit, noctis lenem[*](leuem Hv. lenen F1. linet E.) tempestatem; si nebula, vehementiorem; si candente sole, ventum; si ater[*](fi ater DGdHmv. fiat F1. fiat E. fi autem F2.) circulus fuerit, ex qua regione is ruperit se[*](ruperit se dHmv. ruperisi DGF1. ruperit E. eruperit F2.), ventum magnum.

[*](schol. Germ. p. 217, 1—p. 218, 4. Verg. Geo. I 432. 430. 428. (cfr. Plin. II 128). Th. de sign. 4, 2. 2, 2. (Verg. Geo. I 395). Th. de sign. 1, 8. 2, 6. 1, 8.) Proxima sint iure lunae praesagia. quartam eam maxime observat Aegyptus. si splendens exorta puro nitore fulsit, serenitatem; si rubicunda, ventos; si nigra, pluvias[*](dist. ego coll. Theophr. de sign. 3, 1. 2, 2:μέχρι διχομηνίας.) portendere creditur in XV[*](in xv DGFHm. usque in quinta decima schol. Germ. in quinta dE(?)v.). cornua eius obtusa pluviam, erecta et infesta ventos semper significant, quarta tamen maxime. cornu superius[*](superius ego coll. Theophr. de sign. 2, 2; infra § 349 et II 58. eius ll.v.) acuminatum septentrionale m[*](acuminatum septentrionalem ego. septentrionale acuminatum ll. v.) atque rigidum illum praesagit ventum, inferius

austrum, utraque[*](utrimque F2. utrumque D.)erecta[*](erecta ego. recta dEmschol.Germ. v. rectam DGF1H. rectum F2D.) noctem ventosam[*](noctem uentosam ll.v. an in octauam uentos? cfr. Theophr. de sign. 1, 8.). si quartam orbis rutilus cinget, et[*](cinget et dTS. cingebat e DGF1H. -ebat E. -ebit et F2m. -ebit schol. Germ. cinget v. -git G.) ventos et imbres praemonebit. apud Varronem ita est: Si quarto die luna erit directa, magnam tempestatem in mari praesagiet[*](praesagit et E.), nisi si[*](nisi si F2d.schol. Germ. v. nisi sit D1GF1HE. et nisi D2. nisi m.) coronam circa se habebit et eam sinceram, quoniam illo modo non ante plenam lunam hiematurum ostendit. si plenilunio per dimidium pura erit, dies serenos significabit; si rutila, ventos; nigrescens imbres. si caligo orbisve[*](caligo orbisue ego. caligo orbis ll.v. aliquo orbis schol. Germ. aliquo orbe m.) nubium[*](nubium ego. nubem ll.mschol. Germ. v. aliquo orbe nubes vel caligo aliquo orbe lunam coni. Oehmichen. cfr. Theophr. l. l. 2, 6.) incluserit , ventos, qua[*](quo dschol. Germ.) se ruperit; si gemini orbes[*](orbe F2. orbem H.) cinxerint, maiorem tempestatem, et magis[*](magis om.dT. maiorem m.), si tres erunt aut nigri, interrupti atque distracti. nascens luna si cornu superiore obatrato[*](obatratto schol. Germ. abatrato m. obrecto F2. adtrato D2. obatro v.a.Brot.) surget, pluvias decrescens dabit; si inferiore, ante plenilunium ; si in media nigritia illa fuerit, imbrem in plenilunio. si plena circa se habebit orbem, ex qua parte is maxime splendebit, ex ea ventum ostendet; si in ortu cornua crassiora fuerint, horridam tempestatem. si ante quartam non apparuerit vento favonio flante, hiemalis toto mense erit. si XVI vehementius flammea apparuerit, asperas tempestates praesagiet. sunt et ipsius lunae VIII[*](VII dT.) articuli, quotiens in angulos solis incidat[*](inciderit d. -dit v.a.S. accidit schol.Germ.), plerisque inter[*](intra m.) eos tantum observantibus praesagia eius, hoc est III, VII, XI, XV, XVII, XXIII, XXVII et interlunium.

[*](schol. Germ. p. 218, 6–9. Th. de sign. 2, 12. 1, 13. (Plin. II 100). 3, 7. 10.) Tertio loco[*](loci DG. locis F1.) stellarum observationem esse oportet. discurrere hae videntur interdum, ventique protinus sequuntur , in quorum[*](quarum Ev.a.H.) parte ita[*](ista F2.) praesagiere[*](praesagiuere dC.). caelum cum aequaliter totum erit splendidum articulis temporum, quos proposuimus, autumnum serenum praestabit[*](praestabit (pre- F2) et F2D. praestabitur (pre- GF1) DGF1. -abit ac S. praesagiabitur (-gab- d) rm. -gibunt et C.) et frigidum.[*](222) si ver et aestas non sine refrigerio[*](sine refrigerio dTHm (γκ) D. sine frigore m(αβ). sint regio r. sine rigore J. sine riguo v.) aliquo transierint[*](transierunt TE1.), autumnum serenum ac densum[*](tersum (pro densum) J cum Hoffio coll. Festo p. 363 B, 2 (ed. Müll.).) minusque ventosum facient. autumni serenitas ventosam hiemem facit.[*](schol. Germ. p. 218, 9–19. 219, 13. 14. Verg. Geo. I 365. Aratus diosem. 194. Th. de sign. 2, 12. 1, 23. 3, 6. 4, 2. 1, 22. Verg. Geo. 1380. Aratus diosem. 208.) cum repente stellarum fulgor obscuratur et id[*](et id G. ut id ll.mS. om. schol. Germ. uti v.) neque nubilo nec caligine [*](neque caligine dv.a.S.), pluvia aut[*](pluuia aut G. fluuiant D1GF1dHschol. Germ. fluuians E. fluitans v. fiant D2. fiat S. fiet, pluuia aut J. accidat F2m.litteris similius sit eue-niat.) graves denuntiantur tempestates. si volitare plures stellae videbuntur, quo ferentur albescentes, ventos ex is partibus nuntiabunt [aut[*](aut ll.mG. at v. una J. uncos ego posui.)]. si coruscabunt[*](coruscabunt ego. cura stabunt ll.m. circa purae stabunt v. cursitabunt G.), certos, si id in pluribus partibus fiet, inconstantes ventos et undique[*](et undique D2J. et untiti H1. et unditi m. et cun-diti H2. efunditi (eff- F1) GF1. effundit (efu- D1) D1ES. -dent v. effundi F2. effundi signat dT.). si stellarum[*](stellarum dv. stellam r. -las schol.Germ.) errantium aliquam[*](aliquam F2dHv. -quae E. -que r. -quas schol.Germ.) orbis[*](orbis ll.m (γ) schol. Germ. D. orbes v. morbus m(αβ).) incluserit [*](incluserit dTmschol.Germ. -rint rv.), imbrem[*](imbris ES. -res v.). sunt in signo cancri duae stellae parvae aselli appellatae, exiguum inter illas spatium obtinente nubecula, quam praesepia appellant. haec cum caelo sereno

apparere desiit[*](desiit D2dHm(γ)D. -init m(κ). desierit F2Ev. desesit r. desernit schol. Germ.), atrox hiems sequitur. si vero[*](si uero ego (scriptum si ū). sin D2S. si in D1GFHEmschol. Germ. si dv.) alteram earum, aquiloniam, caligo abstulit, auster saevit; si austrinam, aquilo. arcus cum sunt duplices, pluvias nuntiant , a pluviis serenitatem non perinde certam; circulus[*](circulus F2dTHmJ. -lis r. -li v.) nubis[*](nouis E. noui v.a.S.) circa sidera aliqua pluviam.

[*](schol. Germ. p. 219, 14–22. 23. 24. Th. de sign. 2, 7. 21. 1, 21.) Cum aestate vehementius tonuit quam fulsit, ventos ex ea parte denuntiat, contra si minus tonuit, imbrem. cum sereno caelo fulgetrae[*](fulgetrae Dm(γ) H. -getre GFm(αβ). -gere H. -gora dschol. Germ. -gura T. fulget pluuiae Ev.) erunt et tonitrua[*](tonitru D1G.), hiemabit[*](hiemabit D2D. abhiem- D1GdTHH. et hiem- v. abhiemauit Em. abhimanit schol. Germ.), atrocissime autem, cum ex omnibus quattuor partibus caeli fulgurabit[*](fulgurauit dS. -gorauit m.); cum ab aquilone tantum, in posterum diem aquam portendet; cum a septentrione, ventum eum. cum ab austro vel coro aut favonio nocte serena fulgurabit[*](fulgurabit F2D. -gurauit dS.-gorauit mschol. Germ. -gur ant DGF1. -gurant E. -gura H.-gurauerit v.) , ventum et imbrem ex isdem regionibus demonstrabit. tonitrua matutina ventum significant, imbrem meridiana.

Nubes cum sereno in caelum ferentur[*](ferentur m.cfr. § 345. feruntur ll.v.), ex[*](ex F2THmS. ea DGF1. a dv.) quacumque parte id fiet, venti expectentur. si eodem loco globabuntur adpropinquanteque[*](adpropinquanteque F2TD. -antique DGF1m(γ). -antisque E. -antibus m(β). -ati quae H.-atibus m(α). -ante dv. -antesque S.) sole[*](sole F2dTv. solo Hm. soli r S.) discutientur et hoc ab aquilone fiet[*](fiat dv.a.S.), ventos; si ab austro, imbres portendent. sole occidente si ex utraque parte eius caelum petent[*](petant dT. patet Ev.a.G.), tempestatem significabunt. vehementius atrae ab oriente in noctem aquam minantur, ab occidente in posterum diem.[*](schol. Germ. p. 219, 24. 25. Th. de sign. 1, 13. 3, 6. 4, 2. 3, 8. 6. Verg. Geo. 1 397. Aratus diosem. 206.) si nubes ut vellera lanae spargentur[*](spargantur dT.) multae ab oriente, aquam

in triduum praesagient. cum in cacuminibus montium nubes consident, hiemabit. si cacumina pura fient[*](fiant T.) , disserenabit [*](dies serenabitur dT.). nube gravida candicante, quod vocant tempestatem albam, grando imminebit. caelo quamvis sereno nubecula quamvis[*](quamuis F2Ev. quamuis a rm.) parva flatum procellosum dabit.

[*](Verg. Geo. I 401. Aratus diosem. 256. cfr. Th. de sign. 4, 2. Aristot. meteor. I 9. Th. de sign. 2, 9. 3, 5. Verg. Geo. I 392. Aratus dioesm. 244.) Nebulae montibus descendentes aut caelo cadentes vel in vallibus sidentes[*](sedentes Ev.a.H.) serenitatem promittent[*](promittunt dv.a.S.).

Ab his terreni ignes proxime significant. pallidi namque murmurantesque tempestatum nuntii sentiuntur, pluviae[*](et pluuiae F2.) etiam[*](etiam dv. iam rmS.), si in[*](si in m. in ll. v.) lucernis fungi, si flexuose volitet flamma.[*](Th. de sign. 1, 14. 3, 5. 1, 19. 3, 5.) ventum nuntiant[*](nuntiant ego. et ll.mv. Oehmichen coni. nuntiant (pro uentum) et lumina.) lumina, cum ex sese flammas elidunt aut vix accenduntur; item cum in aëno[*](aeno F2HmD. aeone D. eone GF1dT. eo Ev. aeneo J. coll. XXIX 35.) pendente[*](pendentes v.a.S.) scintillae coacervantur, vel cum tollentibus ollas carbo adhaerescit , aut cum contectus[*](contectus HC. -entus rmv.) ignis e se[*](e se v. e si H. est rm.) favillam discutit scintillamve emittit, vel cum cinis in foco concrescit et cum carbo vehementer perlucet.

[*](schol. Germ. p. 220, 1–4. Th. de sign. 2, 4. 3, 3. Verg. Geo. I 356.) Est et aquarum significatio: mare si tranquillum in portu cursitabit[*](cursitabit D2F2mPS. cursu (-sus H. a cursu v) stabit rv. cursu stabat schol. Germ.) murmurabitve[*](murmurabitue F2m(γ)S. -abit ut H. -auit ut DF1. -auitue m(αβ). -ant ut G. -auerit ut dT. -abit E1. -auit E2. et murmurabat schol. Germ.) intra se, ventum praedic et[*](praedicet ego. cfr. § 357. -cit ll.mv.); si id[*](si id DGFdTHm. si idem ES. si identidem et v.) hieme[*](hieme F2mS. hie G. hiemem rv.), et imbrem; litora ripaeque si resonabunt [*](si resonabunt F2dHEv. reson- D2m(γ). straeson- D1F1. extreson- G. son- m(αβ).) tranquillo[*](tranquillo F2mG. -illos r. -illa v.), asperam tempestatem, item maris ipsius

tranquillo[*](tranquillo HG. -illos DGF1. -illus rmv.) sonitus spumaeve dispersae aut aquae bullantes. pulmones[*](pulmonesue F2m.) marini in pelago plurium[*](plurium dHB. -imum DGF1Emv. -imorum F2.) dierum hiemem portendunt . saepe et silentio intumescit inflatumque[*](inflatumque m. -tur F2. fiatumque DGF1dJ. -tuque HEv.) altius solito[*](soliti m.) iam intra se esse ventos fatetur.

[*](Verg. Geo. I 357. 368. Aratus diosem. 189. Th. de sign. 2, 12.) Et quidam[*](et quaedam F2. equidem v.a.S.) et montium sonitus nemorumque mugitus praedicunt et sine[*](et est sine F2.) aura, quae sentiatur, folia ludentia , lanugo populi aut spinae volitans aquisque plumae[*](plumis H. -ma Ev.a.D.) innatantes [*](innatans Ev.a.D.), atque etiam in campanis[*](campanis (oamp- H) DGFdTHmD. -panus E. campis v. an compactis (sc. lignis)? cfr. Theophr. de sign. 2, 5.) venturam tempestatem praecedens suus fragor. caeli quidem murmur non dubiam significationem habet.

[*](Th. de sign. 1, 19. 3, 3. 1, 15. Verg. Geo. I 398.) Praesagiunt et animalia[*](animalia D2dHmv. -alia a D1GF1. -alia ac F2E.): delphini tranquillo mari lascivientes flatum, ex qua venient[*](ueniant d. -iunt Ev.a.D.) parte, item spargentes aquam, iidem[*](iidem J. idem DGFHmD. item dv. id est E.del. G.) turbato tranquillitatem[*](tranquillitate E.). lolligo volitans, conchae adhaerescentes, echini adfigentes sese aut harena saburrantes tempestatis signa sunt. ranae quoque ultra solitum[*](solitum dHmv. sonitum r.) vocales et fulicae matutino clangore[*](clangore significant tempestatem m(αβ).),[*](Cic. de divin. I 8, 14. Aratus diosem. 181. Verg. Geo. I 361. Th. de sign. 3, 3. 4, 3. 1, 16. Arat. 1. 1. 267. Verg. Geo. I 403. Arat. 1. 1. 231.) item mergi anatesque pinnas rostro purgantes ventum, ceteraeque aquaticae aves concursantes, grues in mediterranea festinantes, mergi, gaviae[*](gauiae P. cauiae DGF2THEm. -ia d. -icae F1. del.v.a.S.) maria aut stagna fugientes[*](fugientes tempestatem m(αβ).). grues silentio per sublime volantes serenitatem, sicut[*](sicut DGdTH. sicFm. sic Ev. sic et D.) noctua in imbre

garrula—at[*](at Hv. ant DGdTEm(γ). aūt F. ā m(αβ).) sereno tempestatem—, corvique singultu quodam latrantes seque concutientes, si continuabunt, serenum [*](serenum m(αβ). (diem add. Oehmichen). uentos d(?)v.om.ll.m(γ).an pluuiam? cfr. Theophr. de sign. 1,16.)diem; si vero carptim vocem resorbebunt, ventosum imbrem.[*](Th. de sign. 3, 2. 12. 1, 15. 3, 2. Arat. 1. 1. 212. Verg. Geo. I 377. (364).) graculi sero a pabulo[*](pabulo D2F2dTmD. pauulo H. fabulo D1F1. pabulis Ev.) recedentes hiemem, et albae aves cum congregabuntur et cum terrestres volucres contra aquam clangores dabunt perfundentque[*](perfundentque ego. -dentesque ll.mS. -dentes v. an potius uolucres currentes contra aquam? cfr. Verg. Georg. I 386.) sese, sed maxime cornix, hirundo tam iuxta aquam volitans, ut pinna[*](pinnis T.) saepe percutiat, quaeque in arboribus habitant, fugitantes in nidos suos[*](nidos suos vet.Dal.D. nidus suos m(αβ). nidis (idis H) suis ll.m(γ)v.lacunam indict. J.), et anseres continuo clangore intempestivi , ardea in mediis harenis tristis.

[*](Verg. Geo. I 375. Arat. 1. 1. 222. Cic. de divin. I 9, 15. Verg. Geo. 1 400. Th. de sign. 1, 15. 3, 9. 1, 22. Verg. Geo. I 379. Arat. 1.1. 229. Th. de sign. 3, 5.) Nec mirum aquaticas aut in totum volucres praesagia aëris sentire: pecora exultantia et indecora lascivia[*](lasciua E.) ludentia easdem significationes habent, et boves caelum olfactantes seque lambentes contra pilum[*](contra pluuiam EB.), turpesque porci alienos sibi manipulos faeni lacerantes, et apes operantes[*](et apes operantes ego.om.ll.mv.) segniter vel[*](segniter uel ego. -iterue (-uae F2 ) et F2dEm (γ). secniterue et H. signiterue (-uae F1) r. segniterque et v.) contra industriam suam absconditae[*](apes conditae J. apes abscon-ditae S.) , vel[*](uel om.ES.) formicae concursantes aut ova progerentes, item vermes terreni erumpentes.

Trifolium quoque inhorrescere et folia contra tempestatem subrigere certum est. nec non et in cibis[*](cibis D2F2dTHmS. ciuis E. cuius r. conuiuiis v.) mensisque nostris vasa, quibus esculentum additur, sudorem repositoriis[*](reposituris E.) relinquentia diras tempestates praenuntiant .

Siderum[*](siderum quidem P.) quoque tempestatumque ratio vel imperitis facili atque indubitato[*](indubitata DF.an facilis atque indubitata?) modo demonstrata[*](monstrata Gv.a.S.) est, vereque intellegentibus non minus conferunt rura deprehendendo caelo quam sideralis[*](siderali E. -abilis G.) scientia agro colendo. proximam [*](proxima GdE.) multi hortorum curam fecere; nobis non protinus transire ad ista tempestivum videtur, miramurque aliquos[*](aliquos D2dS. quos r. quosdam v.) scientiae gratiam[*](gratia v.a.S.) eruditionisve[*](eruditionisuae G. -onis suae v.a.S.) gloriam ex his petentes tam multa praeterisse, nulla mentione habita tot rerum sponte curave provenientium, praesertim cum plerisque earum pretio usuque vitae maior etiam quam frugibus perhibeatur[*](perhibeatur v. -betur ll.) auctoritas. atque, ut a confessis ordiamur utilitatibus quaeque non solum terras omnes, verum etiam maria replevere, seritur ac dici neque inter fruges neque inter hortensia potest linum, sed in qua non occurrit[*](occurrit d. -ret r Bas. -rere v.) vitae parte? quodve miraculum maius, herbam esse quae admoveat Aegyptum Italiae in tantum, ut Galerius a freto Siciliae Alexandriam septimo die pervenerit, Balbillus[*](Balbillus Lipsius ad Tac. ann. 12, 22. babillus ll.Qv.a.C.) sexto, ambo praefecti, aestate vero post xv annos[*](post xv annos D. p'. xva GF. p. xva D1. post xv E. proxima D2dv.) Valerius Marianus [*](Marinus coni. U chrest. 230 coll. Tac. hist. 2, 71.) ex praetoriis senatoribus a Puteolis nono[*](nono v. nona ll.) die lenissumo flatu? herbam[*](herbam v. -bas ll.) esse quae Gadis ab[*](ab D2dQD. ad r G.del.v.) Herculis columnis [*](columnas Ev.a.D.) septimo die Ostiam adferat et citeriorem Hispaniam

quarto, provinciam Narbonensem tertio, Africam altero, quod etiam mollissimo flatu contigit C. Flavio[*](flauio D2dTH. fiatito r. Flacco v.) legato Vibi Crispi procos.? audax vita, scelerum[*](et scelerum dT.) plena! aliquid seri, ut ventos procellasque[*](procellasque D2Sv. -asue dJ. -as ut D1GF. -as ES.) capiat[*](recipiat Ev.a.D.), et parum esse[*](esse dEv. esse et r.) fluctibus solis vehi, iam vero nec vela satis esse maiora navigiis[*](nauigiis d2v. -gii r.), sed, quamvis[*](quamuis ll. v. cum uix P. quamuis uix J. quom uix D. ego malim quamquam uix. sed uix parum apte collo-catum sit; fortasse nihil mutandum. de verbo sufficiendi cfr. XVIII 139. 184. 200. XXIV 147.) amplitudini antemnarum singulae arbores sufficiant , super eas tamen addi velorum[*](uelorum U chrest. 230 transposuit post amplitudini (v. 6).) alia vela, praeterque in proris et alia in puppibus pandi, ac tot modis provocari mortem, denique tam parvo[*](an e tam paruo? cfr. XVII 72.) semine nasci quod orbem terrarum ultro citro[*](citro DQS. citroque rv.) portet, tam gracili avena, tam non[*](tamen non E.) alte a tellure tolli[*](tolli ll. v. sublata QS.), neque[*](nexu Q. nexum S.) id viribus suis necti, sed fractum [*](fractum D2dTQH. praetium D1F. pretium r. passum v.) tunsumque et in mollitiem lanae coactum iniuria[*](iniuria naturae v.a.H.), ac summa[*](ad summa U chrest. 231.) audacia[*](audacia D2. -cia et D1GFdES (cum signo lac.). -cia eo SH. -cia quo v. -ciae U l. l.) pervehi mare[*](peruehi mare ego. peruenire ll. v.) nulla exsecratio sufficit contra inventorem[*](iumentorum E.) (dictum suo loco nobis[*](a nobis dEv.)), cui satis[*](7,206) non fuit hominem in terra mori, nisi periret et insepultus . ac[*](ac ego. at ll.v.) nos priore libro imbres et flatus cavendos frugum[*](18,326 sqq.) causa victusque praemonebamus[*](praemonuimus dT.): ecce seritur hominis [*](an nectitur?) manu, metitur eiusdem hominis ingenio, quod ventos in mari optet[*](aptet d1. oportet G.). propterea[*](praeterea dEv.) , ut sciamus favisse Poenas, nihil gignitur[*](feri ego. fieri DGFd. id fieri Ev.) facilius; ut sentiamus nolente seri natura, urit agrum deteriorelnque etiam terrain facit.

[*](Col. II 10, 17. cfr. Plin. XVIII 296.) <1> Seritur sabulosis maxime unoque sulco, nec magis festinat aliud. vere satum aestate vellitur[*](an euellitur? cfr. § 16. 27. XVIII 296.), et hanc quoque terrae iniuriam facit. ignoscat tamen aliquis Aegypto serenti, ut Arabiae Indiaeque merces inportet. itane et Galliae censentur hoc reditu? montesque mari oppositos esse non est satis et a latere[*](a latere D2dv. aliatere D1GF1. alia terrae (-re F2) r.) oceani obstare ipsum, quod vocant inane?[*](cfr. Verg. Aen. VIII 727.) Cadurci, Caleti, Ruteni, Bituriges ultimique[*](ultimi quoque G.) hominum existimati Morini[*](morini D2v. mur- D1GFE. mar- d.), immo vero Galliae universae vela texunt, iam quidem et transrhenani hostes, nec pulchriorem aliam vestem eorum feminae novere . qua admonitione succurrit quod M. Varro tradit, in Serranorum[*](seranorum EH.) familia gentilicium esse feminas lintea[*](linea Ev.a.S.) veste non uti. in Germania autem defossae[*](defossae SD. -ssa DGFd. -ssi Ev.) atque sub terra id opus agunt. similiter etiam in Italiae[*](italiae QSD. -lia ll. v.) regione[*](regione EQH. ratione rv.) Aliana[*](Aliana Turn. adv. 10, 20. H. aeliana Q. aliena D1GFdTE. aliae nam D2. aliam a S. alia G. alia nam v.) inter Padum[*](panum DF1.) Ticinumque amnes, ubi[*](subi GdE.) a[*](ac F2) Saetabi[*](Saetabi Brot. setabi D1GFG. cetabi E. setabia D2. sed ab his d. petabo S.) tertia[*](tertia GdG. -io DF(?)D. terna E. (subiacent abiterna v.a.G).) in Europa lino palma; secundam[*](secundam DG. -da v. secanda r.) enim in vicino Alianis[*](an enim uicina Alianis?) capessunt Retovina[*](retouina Qv. -olina D2. cretouina r.) et in Aemilia via Faventina[*](fabentina E.). candore Alianis[*](aclianis F.) semper crudis Faventina[*](auentina E.) praeferuntur; Retovinis[*](retoninis D1Fv. -olinis D2. cretouinis GdE. retiis uinis Q.) tenuitas summa densitasque, candor qui[*](candor qui S. candorque D2. -oreque D1F. -oraeque r. -or aeque ut v.) Faventinis, sed lanugo nulla, quod apud alios gratiam, apud alios offensionem habet. nervositas filo aequalior paene quam araneis[*](araneis DGdB. coraneis F. coronae his E. maris Q.) tinnitusque , cum dente libeat experiri. ideo duplex quam

ceteris pretium.[*](cfr. Grat. cyneget. 35.) <2> Et ab his[*](et ab his FdTJ. et ab D. et ad G. et Ev. sed in Q.) Hispania citerior[*](citeriore D2. -orem S.) habet splendorem[*](splendorem D2dQv. -ore r.) lini praecipuum[*](praecipuum v. -uam ll. -ua QD.) torrentis, in quo politur, natura , qui adluit[*](adluit Qv. adlatuit (all- d) ll.) Tarraconem. et tenuitas mira ibi primum carbasis repertis. non[*](non DGFdTG. nam Ev.) dudum ex eadem Hispania Zoelicum venit in Italiam plagis utilissimum; civitas ea Gall aeciae[*](Gallaeciae Brot. galliciae DT. -itiae r. Callaeciae Bas. gallaciae v.) et oceano propinqua. est sua gloria et Cumano in Campania ad[*](ad D2dEv. aut r.) piscium et alitum capturas[*](capturam Ev.). eadem et plagis materia—neque enim minores cunctis animalibus insidias quam[*](quam dEv. quas r.) nobismet ipsis lino tendimus —, sed Cumanae plagae concidunt[*](concludunt coni.H.) apro saetas et vel[*](apro saetas et uel ego. apros aetas (etas dT. et aetas E) ceu e D1GFdTE. apros setas (saetas D) ceu D2SD. apros saetas ceu per S. apros et Tuscae uel J. apros et hae (hi H) cassesue (uel H) v.) ferri aciem[*](acie D.) vincunt , vidimusque iam tantae tenuitatis, ut anulum hominis cum epidromis transirent uno portante multitudinem, qua[*](qua v. que ll.) saltus cingerentur. nec id maxime mirum, singula[*](ante singula habent se in G, sed in r, sed v.del. ego.) earum stamina centeno quinquageno filo constare, sicut paulo ante Iulio Lupo[*](anFuluio Lupo? cfr. Willranns ex. inscr. Lat.nr. 2198.), qui in praefectura Aegypti obiit.[*](cfr. Herodot. III 47.) mirentur hoc ignorantes in Aegypti quondam regis, quem[*](quem GdEv. quae r.) Amasim vocant, thorace in Rhodiorum insula Lindi[*](Lindi P. tendi ll. (est lindos in rhodo insula Q). ostendi v.a.S.) in[*](in om.DF.) templo Minervae CCCLXV filis singula fila constare, quod se expertum [*](se expertum D2s. se (per se E.om.dT) exemplum r.) nuperrime[*](nuperrime J. nuper (noper D1. ne per F1) romae ll. v. (se nuperrime expertum QS).) prodidit Mucianus ter cos. parvasque iam reliquias eius superesse hac experientium[*](an hoc experientium?) iniuria. Italia et Paelignis[*](Paelignis D. pel- ll.v.) etiamnum[*](etiam D2.) linis[*](lini E. lineis Q.) honorem habet, sed fullonum tantum in usu. nullum est candidius lanaeve similius, sicut[*](sicut ll.v. sed Q.) in culcitis praecipuam gloriam Cadurci[*](cadurcei Q.) obtinent . Galliarum hoc et tomenta[*](tomenta D2EQB. torm- rv.) pariter inventum. Italiae quidem mos etiam nunc durat in appellatione stramenti.

[*](cfr. XII 39. Herodot. II 37.) <3> Aegyptio lino minimum firmitatis, plurimum lucri. quattuor ibi genera: Taniticum[*](taniticum D2G. taneticum Q. tainicum D1G. tainitium F. taenitium E. inichium d. tanicum v.), Pelusiacum[*](ad pelusiacum D1GFE. ac pel- dv.a.S.), Buticum, Tentyriticum regionum nominibus, in quibus nascuntur. superior pars Aegypti in Arabiam vergens gignit fruticem, quem aliqui gossypion vocant, plures xylon[*](xylon D2v. exylon D1. xilon d. filon r.) et ideo lina inde facta xylina[*](xylina dv. xylena r.). parvus est similemque[*](similemque— 11 defert D2v (sed defert fructum v).om.r.) barbatae nucis fructum defert, cuius ex interiore bombyce lanugo netur. nec ulla sunt[*](ulla sunt D2dv. nulla sunt D1GE. nullas F.) cum candore molliora[*](molliora Salm. -ore ll. meliora S. mollitiaue v.a.S.) pexiorave[*](pexioraue D2SS. pix fora r. prae-ferenda v.). vestes inde sacerdotibus Aegypti gratissimae. quartum genus et[*](et QS.om.ll.v.) othoninum [*](othoninum D2S. -neinum Q. -minum d. ut hominum D1GF. ut homines E. orthominum vel orchomenium v.) appellant. fit e palustri velut harundine, dumtaxat panicula eius. Asia e genista facit lina ad retia praecipue[*](praecipuae Q. -pua GEv.a.S.) in[*](denis EH. decem GdS. decim Q.) piscando durantia, frutice madefacto x diebus, Aethiopes Indique e malis, Arabes e curcurbitis[*](e cucurbitis QS. cuc-ll.v.) in arboribus, ut diximus, genitis[*](genitis Bas. gentis Q. genistis ll.v. de genistis SB.).

[*](12,38)

Apud nos maturitas eius duobus argumentis intellegitur , intumescente semine aut colore flavescente. tum evolsum et in fasciculos manuales colligatum siccatur in sole pendens conversis superne radicibus uno die, mox v aliis contrariis in se[*](in sed E. inter se uersis v.a.S.) fascium[*](fascium dTv. facium DGF1. facitium E. faciunt F2.) cacuminibus, ut semen in

medium cadat. inter medicamina huic vis, et in quodam[*](et in quodam DGFv. etiam quod r.) rustico[*](cibus etiam d.) ac praedulci Italiae transpadanae cibo, sed iam pridem[*](dist.ego.) sacrorum tantum, gratia. deinde post[*](deinde post v. post deinde ll.D.) messem triticiam[*](triti- ciam SD. -ceam dv. -ci aut r.) virgae ipsae merguntur in aquam solibus tepefactam [*](tepefactam Dv. -ta F. -tum r.), pondere aliquo depressae; nulli enim levitas maior. maceratas indicio est[*](indicio est D2dv. indie id est F1. indie idem r.) membrana laxatior, iterumque inversae , ut prius, sole siccantur, mox arefactae in saxo tunduntur[*](tondontur G2dE.) stuppario[*](stuppario D2v. stipp- D1Gd. stip- r. stup- C.) malleo. quod proximum cortici fuit, stuppa appellatur, deterioris lini, lucernarum fere luminibus aptior; et ipsa tamen pectitur ferreis aculeis[*](aculeis ego. aenis DGFE. enis dT. ahenis v. hamis anon.ap.B. crenis P. taeniis coni.J.), donec omnis membrana decorticetur, *corticesque[*](cortices—) decussi clibanis [*](que ego. quoque ll.v.) et furnis[*](funis E.) praebent usum*[*](usum huc transposui; in ll. v. leguntur post decorum est (14). aliter J.). medullae numerosior distinctio[*](destinatio E.) candore, mollitia. linumque nere et viris decorum [*](dist.ego.). est* ars depectendi digerendique: iustum e quinquagenis fascium libris quinas denas carminari. iterum deinde in filo politur[*](ponitur G.), inlisum crebro silici[*](in silice Ev.a.J.) ex aqua, textumque [*](testumque D1d. testuque F. tectumque v.a.G.) rursus tunditur clavis, semper iniuria melius.

Inventum iam est etiam quod ignibus non absumeretur . vivum id vocant, ardentesque in focis conviviorum ex eo vidimus mappas sordibus exustis[*](exutis G.) splendescentes [*](splendescente G. -discunt Q.) igni magis quam[*](magis quam aliae aqua Q.) possent aquis. regum inde funebres tunicae corporis favillam ab reliquo separant cinere. nascitur in desertis adustisque[*](adustisque indie (-iae D) locis QD.) sole Indiae, ubi non cadunt imbres, inter diras[*](deros d. diras seras Q.) serpentes, adsuescitque vivere ardendo, rarum inventu, difficile textu[*](textu GdEv. -to D2. exto r. tectum Q.) propter brevitatem[*](breuitate Q. utitatem F. utiatem D1.).

rufus de cetero colos splendescit igni.[*](cfr. Varro de 1.1. V 131. (Pausan. VI 26, 6).) cum inventum est, aequat pretia excellentium margaritarum. vocatur autem a[*](asbestinon S. -num C. ac uectinon Q. abestinum D2. auest- r. asuest- v.) Graecis ἀσβέστινον ex argumento naturae[*](naturae suae D2SD.). Anaxilaus auctor est linteo[*](linteolo (del. eo) D2.) eo circumdatam arborem surdis ictibus[*](ictibus v. act- ll. ictus Q.) et qui non exaudiantur caedi. ergo huic lino principatus in toto orbe. proximus byssino, mulierum maxime deliciis circa Elim in Achaia[*](elimine achaia d. limen achaia E.) genito; quaternis denariis scripula eius permutata quondam ut auri reperio.[*](cfr. XX 207. Th. H. IX 12, 4.) linteorum lanugo, e velis[*](uelis QC. uillis ll.v.) navium maritimarum maxime, in magno usu medicinae est, et cinis spodii[*](spodii QB. spondi (-dii v) dv. pondi r.) vim habet. est et inter papavera genus quoddam, quo candorem lintea praecipuum trahunt.

[*](cfr. VI 96.) Temptatum est tingui linum quoque, ut[*](ut FQS. et rv.) vestium[*](uestium Ev. -itum Q. -igium D1GFd. uecium D2.) insaniam[*](infamiam Q.) acciperet[*](acciperet QS. -pere ll.v.), in Alexandri Magni primum classibus Indo amne navigantis, cum duces eius ac praefecti certamine [*](in certamine Ev.a.D.) quodam variassent insignia[*](insignia dv. et ins- rD.) navium, stupueruntque litora flatu versicoloria[*](uersicolori has S.) pellente[*](pellente D2dTSS. spellente D1GF. spendente E. implente B. expan- dente U chrest. 231. (pellente D iunxit cum sqq.).) vela[*](uela ego. uelo ll.v (cum sqq. iunctum).). purpureo ad Actium cum M. Antonio[*](Antonio v. -ium ll.Q.) Cleopatra venit eodemque fugit[*](fugit DGQD. effugit rv.). hoc fuit imperatoriae navis insigne.

[*](Valer. Max. II 4, 6.) Postea[*](an postea (h. e. post Alexandri tem-pora) cum antecedd. iungendum? po.[pulo] R.[omano] ea coni.S.) in theatris tantum[*](tantum ll.v. tincta Becker. spectanti S. -tum U chrest. l. l. stanti Strack. extenta D.malim tenta. (an tecti uice vel etiam?)) umbram fecere, quod primus omnium invenit Q. Catulus, cum Capitolium dedicaret . carbasina deinde vela primus in theatro duxisse

traditur Lentulus Spinther Apollinaribus[*](apollinaribus D2v. acoll- (iacoll- d) r.) ludis. mox Caesar dictator totum forum Romanum intexit viamque sacram ab domo sua et clivum usque in Capitolium[*](ad cliuum usque Capitolinum B.), quod munere[*](munere B. -ri ll.) ipso gladiatorio mirabilius visum tradunt.[*](Cato (Jordan p. 110).) deinde et sine ludis Marcellus Octavia Augusti sorore genitus in aedilitate sua, avunculi[*](auunculo d(?)v.) XI consulatu[*](consulatu ego. cos. ll.D. consule v.cfr.VIII 20. 22.), a[*](a DFTSD. a. d. r H. del. v. ad U chrest,l.l.) kal. Aug. velis forum inumbravit, ut salubrius litigantes consisterent[*](consistere DF.), quantum mutati[*](mu- tati a ego. -ti E. -tis rv.)a moribus Catonis censorii, qui sternendum quoque forum muricibus censuerat! vela nuper et[*](et om.Ev.a.S.) colore caeli, stellata, per rudentes iere[*](iere dTH. fere S. feret D2. terrae rv. terra G. stetere S. fortasse texere caueam (pro terrae etiam).) etiam in amphitheatris principis Neronis. rubent[*](rubente G (cum terra iunctum).) in cavis aedium et muscum ab[*](ab S. ac dv. ad r. a G.) sole[*](solem dEv.a.G.) defendunt . cetero mansit candori[*](candori dv. -ore r.) pertinax gratia.[*](Homerus B 529. 830. 135. Varro 'XXV humanarum' ap. Gellium XVII 3, 4.) honor ei iam[*](ei iam ego. etiam ll. v. cfr. §32. XVII 119.) et Troiano bello. cur enim non et[*](et ll.v. ei S. e J. ex D.) proeliis intersit ut naufragiis? thoracibus[*](thoracibus D2Qv. -caeis F. -ceis r.) lineis paucos tamen pugnasse testis est Homerus. hinc fuisse et navium armamenta apud eundem interpretantur eruditiores, quoniam, cum σπαρτὰ dixit, significaverit[*](significauit Q.) sata.

Sparti quidem usus multa post saecula coeptus est, nec ante Poenorum arma, quae primum Hispaniae intulerunt. herba et haec, sponte[*](et sponte Gd.) nascens et quae non queat seri, iuncusque proprie aridi soli, uni terrae data[*](data ego. dato ll.v.) vitio. namque id malum telluris est, nec aliud ibi seri aut nasci potest. in Africa exiguum et inutile gignitur. Carthaginiensis Hispaniae citerioris portio, nec haec tota, sed quatenus parit, montes quoque sparto operit. hinc

strata rusticis eorum, hinc ignes facesque, hinc calceamina et pastorum vestes. animalibus noxium praeterquam cacuminum teneritate. ad reliquos usus laboriose evellitur[*](euellitur Ev. uell- r.) ocreatis[*](ocreatis dv. hoc reatus DGF. ocrea E.) cruribus manuque textis[*](manuque textis Salm. manu textisque ll.H. mani- busque tectis v.) manicis convoluta[*](conuoluta Salm. -tum ll.v.a.D.), osseis iligneisve[*](iligneisue DFEH. -nisue G. lignisue d. -neisue v.) conamentis, nunc iam in hiemem[*](interpretatur H: 'pariter hieme ut aestate'. sed non persuadet. magis arrideat in hiemem usque. an iam hieme in iuuenta?) iuxta[*](iuxta ll.H. uix v.), facillime tamen ab idibus Mais in Iunias. hoc maturitatis tempus.

Volsum fascibus in acervo alligatum[*](alligatum ego. cfr. XII 45. animatum ll.G. adunatum v. cumulatum Turn.D.) biduo, tertio resolutum spargitur in sole siccaturque et rursus in fascibus redit sub tecta. postea maceratur, aqua marina optime , sed et[*](se et GEv. se et D1F. sed r.) dulci, si marina desit, siccatumque sole iterum rigatur. si repente urgueat[*](urgeat dv. -guat E. arguat G.) desiderium, perfusum[*](perfusum v. peruefusum D1GFdE. feruef- D2) calida in[*](an patitur? (cfr. XVIII 91).) solio[*](folio Sabellicus. folio ll. v. a. C.) ac siccatum stans conpendium operae fatetur. hoc[*](hoc ll.v. an hinc?) autem tunditur, ut fiat utile, praecipue in aquis marique invictum. in sicco praeferunt e cannabi funes, set[*](sed S. et ll.v. at G.) spartum alitur etiam demersum, veluti natalium sitim pensans[*](sitim pensans G. -sas G. -sa d. (sit impensa v). sit inpensas r.). est quidem eius natura interpolis, rursusque quam libeat[*](quamlibet dQ.) vetustum novo miscetur. verumtamen complectatur animo qui volet miraculum aestimare, quanto sit in usu omnibus terris navium armamentis, machinis aedificationum aliisque desideriis vitae. ad hos omnes usus quae sufficiant, minus XXX passuum in latitudinem a litore[*](a litore dQv. altiore r.) Carthaginis Novae minusque c???[*](c EQH. om. rv.) in longitudinem esse reperientur . longius vehi impendia prohibent.

[*](cfr. Th. H. IV 12, 2. 15, 1.) lunco Graecos ad funes usos nomini credamus,

quo herbam eam appellant, postea palmarum foliis philuraque manifestum est. inde translatum[*](translatum est G.) a Poenis sparti[*](sparti dv. parti DGF2. parci F1. partis E.) usum[*](usum est G.) perquam simile veri est.

[*](Th. H. VII 13, 8.) Theophrastus auctor est esse[*](esse—) bulbi genus circa ripas amnium nascens, cuius inter summum corticem eamque partem, qua vescuntur[*](uescuntur om.E.), esse laneam naturam, ex qua inpilia[*](mapilia d. mapalia Tv.a.H.) vestesque quaedam conficiantur[*](conficiantur dQG. -ciant rH. -ciebantur v.). sed neque regionem, in qua id fiat, nec quicquam diligentius praeterquam eriophoron id appellari in exemplaribus, quae equidem invenerim, tradit, neque omnino ullam mentionem habet sparti[*](sparti D2dBas. spar D1FE. is per G.del.H. spartum v.) cuncta magna cura persecutus cccxc[*](CCCCXL H. CCCCXL ll.(-XC v). CCCLQ.) annis ante nos, ut iam et alio loco diximus, quo apparet[*](appa- ret Qv. appellaret ll.) post[*](15,1) id temporis spatium in usum[*](usum Ev. usu rQ.) venisse[*](uehisse G.) spartum[*](spatium om.QS.).

Et quoniam a miraculis rerum coepimus, sequemur eorum ordinem, in quibus vel maximum est aliquid nasci ac[*](ac dQS. aut rv.) vivere sine ulla radice. tubera haec[*](haec om.QS.) vocantur undique terra circumdata nullisque[*](nullis QS.) fibris nixa[*](nexa QD2S.) aut saltem capillamentis, nec utique extuberante loco, in quo gignuntur , aut rimas[*](rima GE.) sentiente[*](sentiente D2dTSJ. sentgente D1GF. ingente E. agente v.). neque ipsa terrae cohaerent, cortice etiam includuntur, ut plane nec terram[*](terram GdEv. -ra D. -rae F.) esse possimus [*](possis Q.) dicere neque aliud[*](nec aliud E.) quam terrae[*](terra E.) callum[*](incallum Q.).[*](Athenaeus II 62a.) siccis haec fere et sabulosis locis frutectosisque nascuntur. excedunt saepe magnitudinem mali cotonei, etiam librali pondere. duo eorum genera: harenosa dentibus inimica, in[*](inimica in DFdS. -cam G. -ca et Ev.) altero[*](altero DFdS. -ra rv.) sincera. distinguntur et colore, rufo nigroque et intus

candido, laudatissima Africae. crescant[*](crescunt D2v.a.G.) anne[*](anne (amne d) uitium DGFdTv. annuentium E.) vitium id terrae—neque enim aliud[*](aliud Tv. mali ut DGF. mali et E.) intellegi[*](in- telligi dTv. -llege DG. -llegere FE.) potest—ea protinus globetur[*](globentur T.) magnitudine, qua futurum[*](futura d.) est, et vivat[*](uiuat dT. -atne v. uiuant rS. -antne G.) necue, non[*](necne non ego nov. luc. p. 51. n. 19. ac ne non DGFdS. ac non E. anne non TD. annon haud v.) facile arbitror intellegi posse. putrescendi enim ratio 35 communis est[*](est iis d2v. an iis est?) cumr ligno. Lartio Licinio[*](licino Q.) praetorio viro iura[*](uia dura in spaniā pergenti Q.) reddenti in Hispania Carthagine[*](Karthagini QS.) paucis his annis scimus accidisse mordenti tuber, ut deprehensus[*](deprehensos E.) intus denarius[*](denarius dv. -rios Q. -ris DGF1. -riis F2E.) primos dentes inflecteret[*](reflecteret dT.), quo manifestum erit terrae naturam in se globari[*](globerari Q.). quod certum[*](quod certum ex iis G. certe ex his Q.) est, ex his erunt[*](erunt TQSH. serunt r. del. v.), quae nascantur et seri non possint[*](possunt Q.).

[*](Theophr. ap. Athenaeum II 62a b c. 61e f. Col. VI 17, 7. cfr. Apicius VII 258.)