Naturalis Historia

[*](exscripsit schol. Germ. p. 210, 13—p. 215, 13.) <2> Duae sunt praeter lunarem paucisque caeli locis constant. namque vergiliae privatim[*](priuatim F1Ev. primatim D1. priuatum F2. primatum D2dTschol. Germ. S.) attinent[*](tenent cod. Urb. schol. Germ. S.) ad fructus, ut quarum exortu aestas[*](aestas Ev. -tus r schol. Germ.) incipiat, occasu hiems, semestri[*](semestri dv. -tris DF1Ecod. Strozz. schol. Germ. semen tris F2. sementis cod. Urb. schol. Germ.) spatio intra se messes vindemiasque et omnium

maturitatem[*](maturitatem Fdcod. Urb. schol. Germ. v. -tate r cod. Strozz. schol. Germ.) conplexae[*](conplexae v. -exas D2. -exit D1F1E. -ectit d. -ectitur F2. -ectente J. amplexantur cod. Urb. schol. Germ. S. an complexo?). est praeterea in caelo qui vocatur lacteus[*](uncos ego posui et locum dist. cfr. XVII 15.) circulus, etiam visu facilis [huius defluvio velut ex ubere aliquo sata cuncta lactescunt] duorum siderum observatione[*](obseruatione notabilis schol. Germ.), aquilae in septentrionali parte et in austrina caniculae, cuius mentionem suo loco fecimus. ipse circulus[*](268) fertur per sagittarium atque geminos, solis centro bis[*](centro uis E.) aequinoctialem circulum secans, commissuras eorum optinente hinc aquila illinc canicula. ideo effectus utriusque ad omnes frugiferas pertinent terras, quoniam in his tantum locis solis terraeque centra[*](centra dv.cod. Urb. schol. Germ. contra D1FEcod. Strozz. schol. Germ. genera D2.) congruunt. igitur horum siderum diebus si purus atque mitis aër genitalem ilium lacteumque sucum transmisit in terras, laeta adulescunt sata; si luna[*](lunae DF.) qua dictum est ratione roscidum frigus[*](277) aspersit, admixta amaritudo ut in lacte puerperium necat. [*]((cfr. Col. XI 2, 93). —)modus in terris huius iniuriae, quem[*](quem D2v. qua D1F1dE. quas cod. Strozz. schol. Germ. del.F2cod. Urb. schol. Germ.) fecit in quacumque convexitate comitatus utriusque causae, et ideo non pariter in toto orbe sentitur, ut nec dies. aquilam diximus in Italia exoriri a. d. XIII kal. Ian., nec patitur ratio naturae quicquam in satis ante eum diem spei esse certae. si vero interlunium incidat, omnes hibernos fructus et praecoces laedi necesse est.

[*](Varro I 1, 6.) <3> Rudis fuit priscorum vita atque sine litteris. non minus tamen ingeniosam[*](ingeniosam dcod. Urb. v. -niosa cod.Strozz. schol. Germ. -nio iam DF1E. -nii iam F2.) fuisse in illis observationem apparebit quam nunc esse rationem. tria namque tempora fructibus[*](fructibus F2v. -tus r schol. Germ.) metuebant, propter quod[*](quos DF.) instituerunt ferias diesque festos, Robigalia, Floralia, Vinalia. Robigalia Numa

constituit anno regni sui XI, quae nunc aguntur a. d. VII kal. Mai., quoniam tune fere segetes robigo occupat. hoc tempus Varro determinavit[*](determinauit DFschol. Germ. Brot. -inat rv.) sole tauri partem x obtinente , sicut tune ferebat ratio. sed vera causa est, quod post dies undeviginti[*](undetriginta P. XXXI S. XXI cod. Urb. schol. Germ.) ab aequinoctio verno per id quadriduum [*](per id quod ad triduum E.) varia gentium observatione in IIII kal. Mai. canis occidit, sidus et per se vehemens et cui praeoccidere caniculam necesse sit. itaque iidem Floralia IIII kal. easdem instituerunt urbis anno DXVI ex oraculis Sibyllae, ut[*](ut D2F2dschol. Germ. v. et r.) omnia bene deflorescerent. hunc diem Varro determinat sole tauri partem XIIII obtinente. ergo si in hoc quadriduum inciderit plenilunium, fruges et omnia, quae florebunt, laedi necesse[*](necesse est dT.) erit. Vinalia priora, quae ante hos dies sunt VIIII kal. Mai[*](mai. D2C. maii d(?). mar. D1F. mar??? E. Marci T. mart. schol. Germ. Martii v.). degustandis vinis instituta, nihil ad fructus attinent, nec quae adhuc diximus ad vites oleasque, quoniam earum conceptus exortu[*](ab exortu F2schol. Germ. D. sed cfr. § 280.) vergiliarum incipit a. d. I id. Mai., ut docuimus. aliud hoc quadriduum[*](16, 104 17,11) est, quo[*](quo cod. Urb. schol. Germ. PD. quod ll.v.) neque rore[*](rorare D2. rorem cod. Urb. schol. Germ. rura P. rura rore D.) sordidas[*](sordidas ego. -dae D1. sorbide (-dae D2F) r. sorberi cod. Urb. schol. Germ. herbida P. sorbile J. sordida esse D. sordere v.) velim[*](uelint v. a. J.)—exurit[*](exurit DS. exaurit F1. exa- ruit E. exhaurit dT. quo exaurit sata F2in marg. exhorrent v.) enim frigidum sidus[*](si (pro et multo minus) F2.) arcturi postridie occidens —, et multo minus plenilunium incidere[*](inciderit F2. -dit cod. Urb. schol. Germ.). <4> IIII non. Iun. iterum aquila exoritur vesperi, decretorio die florentibus oleis vitibusque, si plenilunium in eum incidat. equidem et solstitium VIII kal. Iul. in[*](in om.dDal.) simili causa duxerim et canis ortum post dies a solstitio XXIII, sed interlunio accidente[*](accidente dcod. Strozz. schol. Germ. v. occ- r.), quoniam vapore constat culpa acinique praecocuntur in callum. rursus plenilunium nocet a. d. IIII non. Iul., cum Aegypto canicula exoritur, vel certe XVI kal. Aug., cum Italiae, item XII kal. Aug., cum aquila occidit, usque in X kal. easdem[*](earundem F2.). extra has causas sunt Vinalia altera, quae aguntur a. d. XIII kal. Sept. Varro ea[*](ea J. et a ll. del. Brot. ea a S.) fidicula incipiente occidere mane determinat, quod vult initium autumni esse et hune diem festum tempestatibus leniendis[*](leniendis v. liniendis d (cum ras.) E. finiendis r. inhibendis (inhie- cod. Strozz.) schol. Germ.) institutum. nunc fidiculam occidere[*](obseruatur Tcod. Urb.schol. Germ.) a. d. vi id. Aug. servatur.

<5> Intra haec constat caelestis sterilitas,neque negaverim posse ea[*](ea dT. eam r schol. Germ. v.) permutari[*](permutari E. -are r schol. Germ. S. -ari arbitrio v.)algentium[*](algentium P. legentium ll. schol. Germ. v. a. S.) locorum et[*](et J. om. ll. v.) aestuantium [*](aestuantiumque P. aestimantium v. a. S.) natura[*](natura. set ego. cfr. XVII 93. -ras et ll. schol. Germ. J. -ras sed v. -ras D.). set a nobis rationem demonstratam esse satis est; reliqua observatione cuiusque constabunt. alterutrum quidem fore in causa, hoc[*](hoc est reliqua obseruatione plenilunium dEschool. Germ. cfr. v. 11.) est plenilunium aut interlunium, non erit dubium. et in hoc mirari[*](mirari P (e cod.T). -abilem r cod. Strozz. -abilem admirari v. a. H. mirabili F2cod. Urb. schol. Germ. an mirari incredi- bilem? cfr. § 250 extr.) benignitatem[*](benignitate natura F2. nature benigni- tate cod. Urb. schol. Germ.) naturae succurrit: iam primum hanc iniuriam omnibus annis accidere non posse propter statos[*](statutos F2dEcod. Urb. schol. Germ.) siderum cursus, nec nisi paucis noctibus anni, idque quando sit futurum facile nosci ac, ne per omnes menses timeretur[*](timeretur F2dcod. Strozz. temeretur DF1. teneretur Ecod. Urb. schol. Germ.), earum[*](an eorum (sc. mensium)? horarum P.) quoque[*](quoque dv. que DF1E.del.F2schol. Germ.) lege divisum[*](diuisa F.an potius prouisum?dist.ego.): aestate interlunia praeterquam biduo secura esse, hieme plenilunia, nec nisi aestivis brevissimisque noctibus metui, diebus non idem[*](idem DFEschol.Germ. G. ita dT. item v.) valere;[*]((cfr. Plin. X 87. XVII 222).) praeterea tam facile intellegi , ut formica, minimum animal, interlunio quiescat,

plenilunio operetur[*](operetur etiam noctibus dE. operetur et etiam noctibus cod. Urb. operetur etiam noctibus operetur cod. Strozz. schol. Germ. etiam noctibus operetur DFv.) etiam noctibus; avem parram[*](parram dC. paruam r.) oriente sirio ipso die non apparere et donec[*](et donec FEschol. Germ. donec DdG. donec et v.) occidat, e diverso chlorionem[*](chlorionem dTBrot. cfr. X 87. dori- DF1cod. Strozz. ori- rcod. Urb. schol. Germ. uireonem C.) prodire[*](prodire dv. -dere v.) ipso die solstitii; neutrum vero lunae statum noxium esse, ne[*](ne schol. Germ. C. nec ll. v.) noctibus quidem nisi serenis et omni aura[*](omni aura dv. omni ora D2. omnia uera r. -ere cod. Strozz.) quiescente, quoniam neque in nube neque in flatu cadunt rores, sic quoque non sine remedio.[*](Col. arb. 13. Pallad. I 36, 1. Geop. V 31,1. 33, 2. 6.) sarmenta aut[*](aut Dd schol. Germ. v. aput F1. apud r.) palearum acervos et evulsas herbas fruticesque per vineas camposque, cum timebis, incendito: fumus medebitur[*](an medebitur his (i. e. roribus)?)[*](dist.ego.) hic; e paleis et contra nebulas auxiliatur, ubi nebulae nocent. quidam tres cancros vivos cremari iubent in arbustis, ut carbunculus[*](carbunculus DdTschol. Germ. D. -lis F. -li Ev.) ne[*](ne ego. non (natum ex no vel n???) ll. v.) noceat[*](noceant Ev.a.D.); alii siluri carnem leniter[*](leuiter dv. a. D.) uri a vento, ut per totam vineam fumus dispergatur . Varro auctor est, si[*](est si D2Bas. et si r cod. Strozz.) fidiculae occasu, quod est initium autumin, uva picta consecretur inter vites, minus nocere tempestates. Archibius ad Antiochum Syriae regem scripsit, si fictili novo obruatur[*](obruatur D2dschol.Germ.G. obseruatur D1E. opseruatur F1. opseuatur F2. obserata obruatur v.) rubeta rana in media segete, non esse noxias tempestates.

[*](Col. XI 2, 54. 55.—Cato 91. 129. Verg. Georg. I 179. (Pallad. VII 1. Col. II 19, 1. Varro I 51, 1).) Opera rustica huius intervalli:terram[*](tempore (pro terram) F2.) iterare[*](iterari dE.), arbores circumfodere[*](circumfoderet D1F1.) aut, ubi[*](aut ubi D2dTD. aui ubi D1F1. aui et ubi F2. ubi Ev.) aestuosa regio poscat, adcumulare —germinantia nisi in solo luxurioso fodienda

non sunt—, seminaria purgare[*](purgare S. -ari ll.v.) sarculo, messem hordeaciam facere, aream messi[*](messi D2D. messem D1FE. messem creta d. ad (in coni.S) messem creta v.) praeparare, Catonis sententia amurca temperatam, creta[*](creta exdhic inserui; post operosius U 376.) Vergili operosius. maiore ex parte aequant tantum et fimo bubulo dilutiore inlinuunt. id satis ad pulveris remedium videtur.

[*](Pallad. VII 2, 2–4. (Varro I 50, 2). Col. II 20, 3.) Messis ipsius ratio varia.Galliarum[*](an Galliarum in?cfr. XVII 192.) latifundis valli praegrandes, dentibus in margine insertis[*](infertis U 377. infestis ll. v. a. D.), duabus rotis per segetem inpelluntur, iumento in contrarium iuncto; ita dereptae[*](direptae F2v.a. Brot.) in vallum cadunt spicae. stipulae alibi mediae[*](mediae C. cfr. § 261. -ia ll. v.) falce praeciduntur, atque inter duas mergites[*](mergas P.) spica destringitur [*](spica destringitur (dist- dBas.) D2dv. spicandi (-de E) stringitur r.). alibi ab radice caeduntur[*](caeduntur (ced- D2) alibi cum radice D2D. om. rv.), alibi cum radice velluntur[*](uelluntur D. uellunt F1dEG. euellunt F2v. euelluntur D. sed cfr. § 165. XIX 7. 27. 149.XXVII 120.), quique id faciunt, proscindi ab se obiter agrum interpretantur, cum extrahant sucum. differentia haec: ubi stipula domos contegunt, quam longissimam servant; ubi feni inopia[*](inopia e ego. -piae DF1E. -pia F2dT. -pia est v.), e stramento paleam quaerunt. panici culmo non tegunt, milii culmum fere inurunt, hordei stipulam bubus gratissimam servant. panicum et milium singillatimi pectine manuali legunt Galliae.

[*](Varro I 52, 1. 2. Col. II 20, 4. 2. cfr. Geop. II 25, 2. 1.)Messis[*](an messa spica?) ipsa alibi tribulis in area[*](area D2v. arta D1F1dE. arta- tur F2.),alibi equarum gressibus [*](gressibus F2dEv. grecibus D1F1. gregibus D2.) exteritur, alibi perticis flagellatur. triticum quo serius metitur, copiosius invenitur; quo celerius vero, hoc[*](hoc copiosius F2D.) speciosius ac robustius. lex aptissima[*](apertissima F2D.): antequam granum indurescat et cum iam traxerit colorem; oracullum

vero: biduo celerius messem facere potius quam biduo[*](biduo quam d.) serius[*](serius D2v. seritur D1F1dE. celerius seri F2.). siliginis et tritici eadem[*](eadem P. etiam ll. v. a. S.) ratio in area horreoque. far, quia difficulter excutitur, convenit cum palea sua condi, et stipula tantum et aristis liberatur. palea plures gentium pro feno utuntur.[*](Cato 54, 2. Col.VI 3 3,) melior ea[*](ea quae F2v. a. S.), quo tenuior minutiorque et pulveri propior; ideo optima[*](optima e F2v. -ma d. -me r.) e milio, proxima ex hordeo, pessima ex tritico, praeterquam iumentis opere laborantibus. culmum saxosis locis, cum inaruit, baculo frangunt substraturi[*](substraturi ego. -rata d. -racta E. -ratu v. sub strata J. subtracta DFD (cum sequenti- bus iungens).) animalibus[*](animalibus DFD. -lium rv.). si palea defecit[*](deficit dTEv.a.G.), et culmus teritur. ratio haec:[*](Verg. Georg. I 85.) maturius desectus, muria dura sparsus[*](dura sparsus D2S. duras partus (-tos F1) D1FE. tur aspartus d. diu respersus Lugd.) , dein siccatus[*](siccatis DF.) in manipulos convolvitur atque ita pro feno bubus datur. sunt qui accendant in arvo et stipulas, magno Vergili praeconio. summa autem eius ratio, ut herbarum semen exurant. ritus diversos [*](diuersos D2F2dTS. -so D1F1. -sa E. -sitatem v.) magnitudo facit messium et caritas[*](caritas DF1dEG.cfr.Varro 1,53. raritas F2Tv.) operarum[*](operarum DF1dG. operariorum F2Ev.).

[*](Pallad. I 19, 1. (Geop. II 27). Varro I 57, 1. Col. I 6, 10. Vitruv. VI 9, 4. Th. C. IV 16, 1. H. VIII 11, 1.) Conexa est ratio frumenti servandi.horrea operose[*](operose H. -sae D2. -si D1F1dTE. -siora F2. -sa v. -se et S.) tripedali[*](trepedali D1F1. pedali F2.) crassitudine parietis[*](parietis D2D. pariter D1F1dE2. -ter ut E2. opere F2. pariete v.) laterici[*](latericio F2v.a.D.) exaedificari[*](exaedificare E1.) iubent aliqui, praeterea superne impleri nec adflatus admittere aut fenestras habere ullas; alii[*](alii F2dv. alia r.) ab exortu tantum aestivo aut septentrione, eaque sine calce construi, quoniam sit frumento inimicissima; nam quae de amurca praeciperentur[*](praeciperentur DFTD. -rent d. praeceperunt ES. -erint v.)[*](15,33)

indicavimus.[*](Varro I 57, 3. Col. I 6, 17. Pallad. 1 19, 3.) alibi contra suspendunt granaria lignea co- 302 lumnis et perflari undique malunt, atque etiam a[*](a v. om. ll.) fundo. alii omnino pendente[*](pendente (-dante DF1) tabulato DF1dG. pendant et ab flato E. pendunt et ab afflatu v. perire et flatu F2.) tabulato extenuari granum arbitrantur et, si tegulis[*](tegulae subaceant F2.) subiaceat, confervescere. multi ventilare[*](uentilari C.) quoque vetant; curculionem enim non descendere infra quattuor digitos, nec amplius periclitari.[*](Col. II 20, 5. Geop. II 27, 1.) Columella et favonium ventum confecto[*](confecto ll.J (pro extrito accipiens). conferre v. an conlecto vel coniecto (sc. in acervum)?) frumento praedicit[*](praedicit ll. v. cfr. § 44. XXVI 24. -icat J. praecipit Bas.), quod miror equidem, siccissimum alioqui. sunt qui rubeta rana[*](rubetam ranam F2Ev. a. Bas.) in limine horrei pede e longioribus suspensa[*](suspensam F2v. a. Bas.) invehere iubeant. nobis referre plurimum tempestivitas condendi videbitur. nam si parum tostum atque robustum collectum sit aut calidum conditum, vitia[*](uitia D2F2dTS. initia r. inimica v.) innasci necesse est.

[*](Th. C. IV 15, 3.)Diuturnitatis causae plures: aut in ipsius grani corio, cum est numerosius, ut[*](ut F2dv. aut r Lugd.) milio, aut suci pinguedine, qui pro umore sufficiat[*](sufficiat D2D. -cit F2dEv. -ci D1. om.F1.) tantum, ut sesimae, aut amaritudine, ut lupino et cicerculis[*](cicerculis F2TS. -ulus DF1. -ulo E. -ulae dv.). in tritico maxime nascuntur animalia , quoniam spissitate sua concalescit et furfure crasso vestitur[*](uestitur F2v. uertitur r.). tenuior hordeo palea, exilis et legumini; ideo non generant. faba crassioribus tunicis operitur; ob hoc effervescit.[*](Varro I 57, 1. 2. Th. H. VIII 11, 7. (Col. I 6, 15).) quidam ipsum triticum diuturnitatis gratia adspergunt amurca, mille modios quadrantali, alii Chalcidica aut Carica creta aut etiam absinthio. est et Olynthi ac Cerinthi[*](Cerinthi B e Theophr. perinthi et D. -thi d. -ti F. -te E.) Euboeae terra, quae corrumpi non sinat. nec fere condita in spica laeduntur, utilissime tamen[*](tantum (pro tamen) E.) servantur in scrobibus, quos siros vocant, ut in Cappadocia ac

Threcia[*](thracia Ev. a. J.) et Hispania, Africa[*](Africa, et ego; de asyndeto cfr. Müller de stilo Plin. p. 69. africae ll. D (puncto ante posito cum seqq. iungens). -ca v. et Africa C. et in parte Africae coni. S.), et ante omnia ut sicco solo fiant curatur[*](curatur F2v. -antur DF1E. -ant dC.), mox ut palea[*](paleae F2.) substernantur; praeterea cum spica[*](dist. ego.) sua conduntur ita frumenta. si nullus spiritus penetret , certum est nihil maleficum nasci.[*](Varro 158.—Th. C. IV 16, 2.) Varro auctor est,sic conditum triticum durare annis L, milium vero C, fabam et legumina in oleariis cadis oblita cinere longo tempore servari. idem[*](idem refert F2D.) fabam[*](fabam a Fv. fabam d. faba r.) a Pyrrhi regis aetate ins quodam specu Ambraciae usque ad piraticum Pompei Magni bellum durasse annis circiter cCXX[*](CCXX Pontedera. CXX ll. v. a. S.).[*](Col. II 10,16. Cato 116.) ciceri tantum nullae bestiolae in horreis innascuntur. sunt qui urceis cinere[*](cineri dEBrot.) substratis et inlitis[*](et pice inlitis S cum vet. Dal.), acetum habentibus, leguminum acervos superingerant, ita non nasci maleficia[*](maleficia dv. malif- r.) credentes, alii[*](alii qui v. alii ll.S. an aut? cfr. supra § 305.)qui in salsamentariis cadis gypso inlinant[*](inlinunt S.), alii qui[*](ali- qui et respergunt S.) lentem aceto laserpiciato[*](laserpici odore spergant D2.) respergant siccatamque oleo unguant [*](ungant dE2. ungunt E1S. inungant v.). sed brevissima observatio, quod vitiis carere velis, interlunio legere. quare plurimum refert, condere quis malit an vendere. crescente enim luna frumenta grandescunt .

[*](schol. Germ. p. 207, 14—p. 208, 16. Col. XI 2, 67. 65.) Sequitur ex divisione temporum autumnus a fidiculae occasu ad aequinoctium ac deinde vergiliarum occasum initiumque hiemis. in[*](in om.dTv. a. G.) his intervallis significant prid. id. Aug. Atticae equus[*](equos DFD.) oriens vespera[*](uespera D2v. -ri dcod. Urb. G. -ro r cod. Strozz. schol. Germ.), Aegypto et Caesari delphinus occidens. XI kal. Sept. Caesari et Assyriae stella, quae vindemitor [*](uindemiator D2v. a. H. anteuindemiator schol. Germ. (etiam infra).) appellatur, exoriri mane

incipit vindemiae maturitatem promittens. eius argumentum erunt acini colore mutati. Assyriae v kal. et sagitta occidit et etesiae[*](et etesiae (etaesie H) Hv. etesiae r. -siaeque schol. Germ. cfr. infra § 311.) desinunt. vindemitor[*](uindemior H. -iator D2v. a. H.) Aegypto nonis exoritur , Atticae arcturus matutino, et sagitta occidit mane. v id. Sept. Caesari capella[*](caesari capella (capp- D2 ) oritur D2dv. caesariae appellat oritur D1FH. caesarie appellatur itur E.) oritur vesperi, arcturus vero medius[*](medius EG. modius H. modios r. Medis v. om. schol. Germ.) prid. id. vehementissimo significatu terra marique per dies quinque. ratio eius haec traditur: si delphino occidente imbres fuerint, non futuros[*](futuros dEv. -ro D2. -rus r cod. Strozz. schol. Germ. defuturos S cum Pontedera.) per arcturum. signum orientis eius sideris servetur hirundinum abitus[*](abi- tus dalt. man. cod. Strozz. v. habitus DF2Ecod. Urb. schol. Germ. -tur F1. -tum H.); namque deprehensae intereunt. XVI kal. Oct. Aegypto spica, quam tenet virgo, exoritur matutino etesiaeque desinunt. hoc idem Caesari XIIII kal., XII Assyriae significant, et[*](et dv. ex r.s ) XI kal. Caesari commissura piscium occidens ipsumque aequinocti sidus VIII kal. Oct.[*](312. 313: schol. Germ. p. 209, 1–11. Col. XI 2, 65. 66. 74. 84.) dein consentiunt, quod est rarum, Philippus, Callippus, Dositheus, Parmeniscus , Conon, Criton, Democritus, Eudoxus IV[*](IV dTH. iun??? D1F. iunt H. ip???n D2. ion E. Ion IIII v.) kal. Oct. capellam matutino exoriri et III kal. haedos. VI non. Oct. Atticae corona exoritur mane, Asiae et Caesari V[*](v D. v. k. FH. v k???l. D. v cal. dEv. v non. Oct S.) heniochus[*](eniochus DFH.) occidit matutino. IV[*](IV D. IV k. H. III k???. F. III k???l. D. III. cal. dEv. IIII. non. Oct. S.) Caesari corona exoriri incipit, et postridie[*](post pridie E. pridie non. schol. Germ.) occidunt haedi vespere. VIII id. Oct. Caesari fulgens in corona stella exoritur, et VI[*](VI Pontedera. III ll. schol. Germ. v. a. S.) id. vergiliae vesperi, idibus corona tota. XVII[*](XVII Pontedera. XVI DFHTcod.Strozz. schol.Germ. VI dEv. a. S.) kal. Nov. suculae vesperi exoriuntur. prid. kal. Caesari arcturus occidit et suculae exoriuntur cum sole. IIII non. arcturus occidit vesperi. V id[*](VII id. Nouembres Atticae uergiliae occasu suo hiemem incohant post uesperi habet schol. Germ.). Nov. gladius Orionis occidere incipit. dein III id. vergiliae occidunt.

[*](Col. XI 2, 71. 72.) In his temporum intervallis opera rustica: rapa, napos[*](rapa, napos P. panaphos (paphanos E raphanos DF1HdTE. napos raphanos F2v. a. S.) serere quibus diximus diebus. vulgus agreste rapa post[*](131) ciconiae discessum male seri putat, nos omnino post Vulcanalia, et praecocia cum panico, a fidiculae autem occasu viciam[*](uiciam dC. uitiam DFHv. uitium E.), passiolos[*](faseolos C. phasiolos S.), pabulum. hoc silente[*](incipiente (pro hoc silente) F2in ras.) luna seri iubent. et frondis praeparandae tempus hoc est. unus frondator quattuor frondarias fiscinas complere in die iustum habet. si decrescente luna praeparetur, non putrescit . aridam colligi non oportet.

[*](Col. XI 2, 67. cfr. Cato 112, 2.) Vindemiam antiqui numquam existimavere maturam ante aequinoctium; iam passim rapi cerno. quamobrem et huius tempora notis argumentisque signentur. leges ita se habent: uvam caldam[*](calidam Ev. a. D. calcaridam T. calcandam d.) ne[*](ne D2Tv. nec r.) legito, hoc est nimia[*](nimia ego. in nimia F2D. in ea r. in eius v. in aestiua J. malim continua, ut XXI 82.) siccitate ac nisi imber intervenerit. uvam[*](uuam S. quam uuam D2. quam r. hanc v.) rorulentam ne[*](nec E.) legito, hoc est si ros nocturnus fuerit nec prius quam sole discutiatur. vindemiare incipito, cum ad palmitem pampinus procumbere coeperit[*](coeperit v. coepit ll.S.) aut cum exempto acino ex densitate intervallum non[*](non del.F2.) conpleri[*](conpletur et F2.) apparuerit ac[*](ac iam J. acinam D1FH. -num rv.) iam non augeri acinos[*](acinos ll.H -no v.). plurimum refert[*](plurimum refert v. plurime fert DF1dTH. -mum fert F2. -mos fert EH.), si contingat crescente luna vindemiare. pressura[*](pressura—p. 231,11 congeriem om.H.) una culleos XX implere debet. hic est pes iustus. ad totidem culleos et lacus XX iugeribus

unum sufficit torculum. premunt aliqui singulis, utilius binis, licet magna sit vastitas singulis. longitudo in his refert, non crassitudo. spatiosa[*](spatiosa (spaci- D2) D2dv. speci- r.) melius premunt. antiqui funibus vittisque loreis ea detrahebant et vectibus. intra c annos inventa Graecanica, mali rugis per cocleam[*](cocleam ego. -eas ll. v.) ambulantibus[*](ambulantibus D2D. bulantibus (buba- F1 ) D1FE. bullantibus dv.) , ab[*](ab aliis D2D. balis D1F. palis dEv.) aliis adfixa arboris[*](arboris d. -res r. -ri v.) stella, aliis[*](aliis ego. ab alis (aliis F2 ) DFD. a palis dEv.) areas[*](argas DF.) lapidum adtollente secum arbore, quod maxime probatur. intra XXII hos annos inventum parvis prelis et minore torculario[*](dist. D.) aedificio, breviore malo in media[*](medio v. a. D.) derecto[*](derecto ego. decreto ll. v. a. J. directo coni. S.), tympana inposita vinaceis superne toto pondere urguere et super prela construere congeriem. hoc et poma colligendi tempus, observato[*](obseruato ego. -tio (-tur F2D) ll. v.) cum aliquod maturitate, non tempestate , deciderit; hoc et faeces exprimendi, hoc et defrutum coquendi silente luna noctu aut, si interdiu, plena, ceteris diebus aut ante exortum lunae aut post occasum, nec de novella vite aut palustri, nec nisi e matura[*](e matura D2dTEv. ematur r.) uva. si[*](uua si HdT. quasi D1FE. uua quia si D2D. uua nec nisi foliis despuman- dum quia si v. at cfr. Column. XII 19, 5.)[*](dist. ego.) ligno contingatur vas, adustum et fumosum fieri putant. [*](Col. XII 19, 2. 5. Varro I 34, 2. (28, 2).)iustum vindemiae tempus ab aequinoctio ad vergiliarum occasum dies XLIIII. ab eo die oraculum occurrit frigidum picari pro nihilo ducentium. sed iam et kal. Ian. defectu vasorum vindemiantes vidi piscinisque musta condi aut vina effundi priora, ut dubia reciperentur[*](reciperentur D2dv. -retur r.). hoc non tam saepe proventu nimio evenit quam segnitia[*](saeuitia dTC.) aut avaritia[*](aut auaritia (-icia D2 ) D2S. om. rv.) insidiantium caritati[*](caritati v. -atis ll.). civilis[*](ciuili Fv.)[*](dist. P.), aequi[*](et aequi P (cfr. XIV 56). sed aequi v. a.D.) patrisfamilias modus est annona[*](est annona HdTG. etiam nona r.) cuiusque anni uti. id peraeque etiam lucrosissimum . reliqua[*](reliqua dv. -iquia E. teliqua D1FH. rei qua D2.) de vinis[*](de uinis v. diuinis ll.) adfatim dicta sunt, item[*](14,59 sqq. 15,5 sqq. 49) vindemia facta olivam esse rapiendam et quae ad oleum pertinent quaeque a vergiliarum occasu agi debent.

[*](Verg. Geo. 1276 sqq. Th. H. V 1, 3. Varro 137,1. 2.) His quae sunt necessaria adicientur de luna ventisque et praesagiis, ut sit tota sideralis ratio perfecta. namque Vergilius etiam in numeros lunae digerenda quaedam putavit Democriti secutus ostentationem; nos legum utilitas, quae in toto opere, in hac quoque movet parte.

Omnia, quae caeduntur, carpuntur, tondentur[*](tondentur F2D. cfr. XVI 194. Varr. r. r. I 37, 1. 2. tonduntur DF1dEv. tund- HPar. cond- G.), innocentius decrescente luna quam crescente fiunt.[*](Geop. II 21, 12. Mago ap. Col. VI 26, 2. Col. VIII 5, 9. diximus: cfr. XVI 190.) stercus nisi decrescente luna ne tangito, maxime autem[*](autem om.dG.) intermenstrua dimidiaque stercorato, verres, iuvencos, arietes, haedos decrescente luna castrato. ova luna nova supponito. scrobes luna plena noctu facito[*](iacito E.). arborum radices luna plena operito. umidis locis interlunio serito et circa interlunium quadriduo[*](quadriduo E. quatr- rv.). ventilari quoque frumenta ac legumina et condi circa extremam lunam iubent, seminaria, cum luna supra terrain sit[*](sit D2v. est F2. om.d. se r.), fieri[*](efferri d.), calcari musta, cum luna sub terra, item materias[*](materias D2dBrot. -ries v. -ria ex H. marias D1F1E. areas F2.) caedi quaeque alia suis locis diximus. neque est facilior observatio ac iam dicta nobis secundo volumine, sed quod intellegere vel rustici[*](2,41 sqq.) possint: quotiens ab occidente sole cernetur[*](cernetur HdC. cernitur rv.) prioribusque horis noctis lucebit, crescens erit et oculis dimidiata iudicabitur ; cum vero occidente sole orietur ex adverso, ita ut[*](ut DF2dHv. et r.) pariter aspiciantur[*](aspiciantur F2d2v. -ciebantur r.), tum erit plenilunium. quotiens ab ortu solis orietur prioribusque noctis horis[*](horis et detrait E.) detrahet lumen

et in diurnas extendet[*](extendit E.), decrescens erit iterumque dimidia ; in coitu vero, quod interlunium vocant, cum apparere desierit. supra terras autem erit, quamdiu et sol, interlunio et prima toto[*](tota Hdv.) die, secunda horae[*](horae Hv. hora r.) noctis unius dex- tante[*](dextante B. destante DFH. distante dEv.) sicilico[*](sicilico B. silico ll.), ac deinde tertia et usque XV multiplicatis horarum isdem portionibus. XV tota supra terras nocte[*](nocte ego. noctu ll. v.) erit eademque[*](eadem dT.) sub terris toto[*](toto d. tota rv.)die. XVI ad primae horae nocturnae dextantem[*](dextantes E.) sicilicum[*](sicilicum dB. silicum r.) sub terra aget easdemque portiones horarum per singulos dies adiciet usque ad interlunium , et quantum primis partibus noctis detraxerit, quod[*](an quoad? quando anonymus ap. Dal.) sub terris aget[*](aget ego. agat ll. v.), tantundem novissimis ex die adiciet[*](adiiet C. adicit ll.S.) supra terram. alternis autem mensibus XXX implebit numeros , alternis vero detrahet singulos. haec erit ratio lunaris; ventorum paulo scrupulosior.

Observato[*](obseruatio E.) solis ortu quocumque die libeat stantibus hora diei sexta sic, ut ortum eum a sinistro umero habeant, contra mediam faciem meridies[*](meridies et ES. -die sed DH. -dies sed F. -dies dv.) et a vertice septentrio erit. qui ita limes per agrum curret[*](curret ego. currit ll. v.), cardo appellabitur[*](appellatur Ev. a. D.). circumagi deinde melius est, ut umbram suam quisque cernat; alioquin post hominem erit. ergo permutatis lateribus, ut ortus illius diei ab dextro umero fiat, occasus a sinistro, tune erit hora sexta, cum minima umbra contra medium fiet hominem. per huius mediam longitudinem duci sarculo sulcum vel cultro[*](cultro ego. cinere ll. v. an uomere?) liniam verbi gratia pedum XX conveniat[*](conueniet F2v. a. S. D.) mediamque mensuram, hoc est in decimo pede[*](decumo pede DFH. desinopide E.), circumscribi circulo parvo, qui vocetur umbilicus .[*](cfr. Col. III 12,5. (Plin. XVII 20).) quae pars fuerit a vertice umbrae, haec erit venti[*](uenti F2D. uentis D2. uentris D1F1H. uentus dEv.)

septentrionis[*](septentriontis E. -onalis d(?)v.a.D.). illo tibi, putator, arborum plagae ne spectent , neve arbusta vineaeve[*](uineaeue dv. uineaeuet F1. uel uinetaeuet F2. uinea et r.) nisi in Africa, Cyrenis, Aegypto. illinc flante ne arato[*](flante uento F2D.),quaeque alia praecipiemus[*](praecipiemus P coll. § 334. -cipimus Hdv. -cepimus C.).quae [*](334) pars liniae fuerit a pedibus umbrae meridiem spectans, haec ventum austrum dabit, quem a Graecis notum diximus [*](2,119) vocari.[*](Cato 31, 2. cfr. Plin. XVI 193. XIV 135. II 126. 127. XVII 11. 18. 112.) illinc flatu veniente materiam vinumque[*](uineamque v. a. D. cfr. XIV 135.), agricola, ne tractes. umidus aut aestuosus[*](autem aest nothus F2.) Italiae est[*](est del.F2.), Africae quidem incendia cum serenitate adfert[*](adfers D1FH. adferens F2.). in hunc Italiae palmites spectent[*](spectent F2dHv. -tant r.), sed non plagae arborum vitiumve. hic[*](hic oleae timeatur dTD. hicolae (icule H. incolae F2) timeatur DFH. hic (hunc v) oliueti me- tator (m&uator E1) Ev.a.S.) oleae timeatur vergiliarum quadriduo, hunc caveat insitor calamis gemmisque inoculator.[*](Col. XI 2, 55. VII 3, 24. Varro II 2, 11. 12. Pallad. XII 13, 5. (cfr. Plin. VIII 199). Col. VII 3, 25, 12. Pallad. VIII 7. Geop. XVII 6, 3. (cfr. Plin. VIII 189).) de ipsa regionis eius hora praemonuisse conveniat[*](conueniet dv.a.S.). frondem medio[*](media dG.) die, arborator, ne caedito. cum meridiem adesse senties[*](sentias DFE.) , pastor, [aestate][*](aestate F2dv. -atem r. uncos ego posui.) contrahente se umbra[*](umbra solis T.), pecudes a[*](pecudes a F2dD. -des T. -de DF1H. -dem E. -dem a (e S)v.) sole[*](sole om.T.) in opaca cogito. cum aestate pasces, in occidentem spectent[*](spectent ante F2dTHD. spectante r. specta ante v.) ante meridiem, post meridiem in orientem[*](oriente E.); aliter noxium, sicut hieme et vere[*](uere si in d(?)C.) in rorulentum[*](rorulentum Ev. -ente DF1dH. -ento F2.) educere[*](educere D. (duc- S). duceret d. -rent H. ducet DE. duces F1J. die F2. duceres v.): [nec[*](ne H. uncos ego posui.) contra septentrionem paveris[*](paueris; sit praedictum D e coni. H.) supra dictum] cluduntur[*](cluduntur ego. cludantur D2d. clodantur D1FHJ. dotantur E. clodunt v. cruciantur D.) ita lippiuntque[*](lip- piuntque D. -untquae D2. -untuae F. -umtue E. -untue rv.) ab adflatu et alvo cita pereunt. qui feminas concipi voles, in hunc ventum spectantes iniri cogito.