Naturalis Historia

[*](exscripsit schol. Germ. p. 210, 13—p. 215, 13.) <2> Duae sunt praeter lunarem paucisque caeli locis constant. namque vergiliae privatim[*](priuatim F1Ev. primatim D1. priuatum F2. primatum D2dTschol. Germ. S.) attinent[*](tenent cod. Urb. schol. Germ. S.) ad fructus, ut quarum exortu aestas[*](aestas Ev. -tus r schol. Germ.) incipiat, occasu hiems, semestri[*](semestri dv. -tris DF1Ecod. Strozz. schol. Germ. semen tris F2. sementis cod. Urb. schol. Germ.) spatio intra se messes vindemiasque et omnium

maturitatem[*](maturitatem Fdcod. Urb. schol. Germ. v. -tate r cod. Strozz. schol. Germ.) conplexae[*](conplexae v. -exas D2. -exit D1F1E. -ectit d. -ectitur F2. -ectente J. amplexantur cod. Urb. schol. Germ. S. an complexo?). est praeterea in caelo qui vocatur lacteus[*](uncos ego posui et locum dist. cfr. XVII 15.) circulus, etiam visu facilis [huius defluvio velut ex ubere aliquo sata cuncta lactescunt] duorum siderum observatione[*](obseruatione notabilis schol. Germ.), aquilae in septentrionali parte et in austrina caniculae, cuius mentionem suo loco fecimus. ipse circulus[*](268) fertur per sagittarium atque geminos, solis centro bis[*](centro uis E.) aequinoctialem circulum secans, commissuras eorum optinente hinc aquila illinc canicula. ideo effectus utriusque ad omnes frugiferas pertinent terras, quoniam in his tantum locis solis terraeque centra[*](centra dv.cod. Urb. schol. Germ. contra D1FEcod. Strozz. schol. Germ. genera D2.) congruunt. igitur horum siderum diebus si purus atque mitis aër genitalem ilium lacteumque sucum transmisit in terras, laeta adulescunt sata; si luna[*](lunae DF.) qua dictum est ratione roscidum frigus[*](277) aspersit, admixta amaritudo ut in lacte puerperium necat. [*]((cfr. Col. XI 2, 93). —)modus in terris huius iniuriae, quem[*](quem D2v. qua D1F1dE. quas cod. Strozz. schol. Germ. del.F2cod. Urb. schol. Germ.) fecit in quacumque convexitate comitatus utriusque causae, et ideo non pariter in toto orbe sentitur, ut nec dies. aquilam diximus in Italia exoriri a. d. XIII kal. Ian., nec patitur ratio naturae quicquam in satis ante eum diem spei esse certae. si vero interlunium incidat, omnes hibernos fructus et praecoces laedi necesse est.

[*](Varro I 1, 6.) <3> Rudis fuit priscorum vita atque sine litteris. non minus tamen ingeniosam[*](ingeniosam dcod. Urb. v. -niosa cod.Strozz. schol. Germ. -nio iam DF1E. -nii iam F2.) fuisse in illis observationem apparebit quam nunc esse rationem. tria namque tempora fructibus[*](fructibus F2v. -tus r schol. Germ.) metuebant, propter quod[*](quos DF.) instituerunt ferias diesque festos, Robigalia, Floralia, Vinalia. Robigalia Numa

constituit anno regni sui XI, quae nunc aguntur a. d. VII kal. Mai., quoniam tune fere segetes robigo occupat. hoc tempus Varro determinavit[*](determinauit DFschol. Germ. Brot. -inat rv.) sole tauri partem x obtinente , sicut tune ferebat ratio. sed vera causa est, quod post dies undeviginti[*](undetriginta P. XXXI S. XXI cod. Urb. schol. Germ.) ab aequinoctio verno per id quadriduum [*](per id quod ad triduum E.) varia gentium observatione in IIII kal. Mai. canis occidit, sidus et per se vehemens et cui praeoccidere caniculam necesse sit. itaque iidem Floralia IIII kal. easdem instituerunt urbis anno DXVI ex oraculis Sibyllae, ut[*](ut D2F2dschol. Germ. v. et r.) omnia bene deflorescerent. hunc diem Varro determinat sole tauri partem XIIII obtinente. ergo si in hoc quadriduum inciderit plenilunium, fruges et omnia, quae florebunt, laedi necesse[*](necesse est dT.) erit. Vinalia priora, quae ante hos dies sunt VIIII kal. Mai[*](mai. D2C. maii d(?). mar. D1F. mar??? E. Marci T. mart. schol. Germ. Martii v.). degustandis vinis instituta, nihil ad fructus attinent, nec quae adhuc diximus ad vites oleasque, quoniam earum conceptus exortu[*](ab exortu F2schol. Germ. D. sed cfr. § 280.) vergiliarum incipit a. d. I id. Mai., ut docuimus. aliud hoc quadriduum[*](16, 104 17,11) est, quo[*](quo cod. Urb. schol. Germ. PD. quod ll.v.) neque rore[*](rorare D2. rorem cod. Urb. schol. Germ. rura P. rura rore D.) sordidas[*](sordidas ego. -dae D1. sorbide (-dae D2F) r. sorberi cod. Urb. schol. Germ. herbida P. sorbile J. sordida esse D. sordere v.) velim[*](uelint v. a. J.)—exurit[*](exurit DS. exaurit F1. exa- ruit E. exhaurit dT. quo exaurit sata F2in marg. exhorrent v.) enim frigidum sidus[*](si (pro et multo minus) F2.) arcturi postridie occidens —, et multo minus plenilunium incidere[*](inciderit F2. -dit cod. Urb. schol. Germ.). <4> IIII non. Iun. iterum aquila exoritur vesperi, decretorio die florentibus oleis vitibusque, si plenilunium in eum incidat. equidem et solstitium VIII kal. Iul. in[*](in om.dDal.) simili causa duxerim et canis ortum post dies a solstitio XXIII, sed interlunio accidente[*](accidente dcod. Strozz. schol. Germ. v. occ- r.), quoniam vapore constat culpa acinique praecocuntur in callum. rursus plenilunium nocet a. d. IIII non. Iul., cum Aegypto canicula exoritur, vel certe XVI kal. Aug., cum Italiae, item XII kal. Aug., cum aquila occidit, usque in X kal. easdem[*](earundem F2.). extra has causas sunt Vinalia altera, quae aguntur a. d. XIII kal. Sept. Varro ea[*](ea J. et a ll. del. Brot. ea a S.) fidicula incipiente occidere mane determinat, quod vult initium autumni esse et hune diem festum tempestatibus leniendis[*](leniendis v. liniendis d (cum ras.) E. finiendis r. inhibendis (inhie- cod. Strozz.) schol. Germ.) institutum. nunc fidiculam occidere[*](obseruatur Tcod. Urb.schol. Germ.) a. d. vi id. Aug. servatur.

<5> Intra haec constat caelestis sterilitas,neque negaverim posse ea[*](ea dT. eam r schol. Germ. v.) permutari[*](permutari E. -are r schol. Germ. S. -ari arbitrio v.)algentium[*](algentium P. legentium ll. schol. Germ. v. a. S.) locorum et[*](et J. om. ll. v.) aestuantium [*](aestuantiumque P. aestimantium v. a. S.) natura[*](natura. set ego. cfr. XVII 93. -ras et ll. schol. Germ. J. -ras sed v. -ras D.). set a nobis rationem demonstratam esse satis est; reliqua observatione cuiusque constabunt. alterutrum quidem fore in causa, hoc[*](hoc est reliqua obseruatione plenilunium dEschool. Germ. cfr. v. 11.) est plenilunium aut interlunium, non erit dubium. et in hoc mirari[*](mirari P (e cod.T). -abilem r cod. Strozz. -abilem admirari v. a. H. mirabili F2cod. Urb. schol. Germ. an mirari incredi- bilem? cfr. § 250 extr.) benignitatem[*](benignitate natura F2. nature benigni- tate cod. Urb. schol. Germ.) naturae succurrit: iam primum hanc iniuriam omnibus annis accidere non posse propter statos[*](statutos F2dEcod. Urb. schol. Germ.) siderum cursus, nec nisi paucis noctibus anni, idque quando sit futurum facile nosci ac, ne per omnes menses timeretur[*](timeretur F2dcod. Strozz. temeretur DF1. teneretur Ecod. Urb. schol. Germ.), earum[*](an eorum (sc. mensium)? horarum P.) quoque[*](quoque dv. que DF1E.del.F2schol. Germ.) lege divisum[*](diuisa F.an potius prouisum?dist.ego.): aestate interlunia praeterquam biduo secura esse, hieme plenilunia, nec nisi aestivis brevissimisque noctibus metui, diebus non idem[*](idem DFEschol.Germ. G. ita dT. item v.) valere;[*]((cfr. Plin. X 87. XVII 222).) praeterea tam facile intellegi , ut formica, minimum animal, interlunio quiescat,

plenilunio operetur[*](operetur etiam noctibus dE. operetur et etiam noctibus cod. Urb. operetur etiam noctibus operetur cod. Strozz. schol. Germ. etiam noctibus operetur DFv.) etiam noctibus; avem parram[*](parram dC. paruam r.) oriente sirio ipso die non apparere et donec[*](et donec FEschol. Germ. donec DdG. donec et v.) occidat, e diverso chlorionem[*](chlorionem dTBrot. cfr. X 87. dori- DF1cod. Strozz. ori- rcod. Urb. schol. Germ. uireonem C.) prodire[*](prodire dv. -dere v.) ipso die solstitii; neutrum vero lunae statum noxium esse, ne[*](ne schol. Germ. C. nec ll. v.) noctibus quidem nisi serenis et omni aura[*](omni aura dv. omni ora D2. omnia uera r. -ere cod. Strozz.) quiescente, quoniam neque in nube neque in flatu cadunt rores, sic quoque non sine remedio.[*](Col. arb. 13. Pallad. I 36, 1. Geop. V 31,1. 33, 2. 6.) sarmenta aut[*](aut Dd schol. Germ. v. aput F1. apud r.) palearum acervos et evulsas herbas fruticesque per vineas camposque, cum timebis, incendito: fumus medebitur[*](an medebitur his (i. e. roribus)?)[*](dist.ego.) hic; e paleis et contra nebulas auxiliatur, ubi nebulae nocent. quidam tres cancros vivos cremari iubent in arbustis, ut carbunculus[*](carbunculus DdTschol. Germ. D. -lis F. -li Ev.) ne[*](ne ego. non (natum ex no vel n???) ll. v.) noceat[*](noceant Ev.a.D.); alii siluri carnem leniter[*](leuiter dv. a. D.) uri a vento, ut per totam vineam fumus dispergatur . Varro auctor est, si[*](est si D2Bas. et si r cod. Strozz.) fidiculae occasu, quod est initium autumin, uva picta consecretur inter vites, minus nocere tempestates. Archibius ad Antiochum Syriae regem scripsit, si fictili novo obruatur[*](obruatur D2dschol.Germ.G. obseruatur D1E. opseruatur F1. opseuatur F2. obserata obruatur v.) rubeta rana in media segete, non esse noxias tempestates.

[*](Col. XI 2, 54. 55.—Cato 91. 129. Verg. Georg. I 179. (Pallad. VII 1. Col. II 19, 1. Varro I 51, 1).) Opera rustica huius intervalli:terram[*](tempore (pro terram) F2.) iterare[*](iterari dE.), arbores circumfodere[*](circumfoderet D1F1.) aut, ubi[*](aut ubi D2dTD. aui ubi D1F1. aui et ubi F2. ubi Ev.) aestuosa regio poscat, adcumulare —germinantia nisi in solo luxurioso fodienda

non sunt—, seminaria purgare[*](purgare S. -ari ll.v.) sarculo, messem hordeaciam facere, aream messi[*](messi D2D. messem D1FE. messem creta d. ad (in coni.S) messem creta v.) praeparare, Catonis sententia amurca temperatam, creta[*](creta exdhic inserui; post operosius U 376.) Vergili operosius. maiore ex parte aequant tantum et fimo bubulo dilutiore inlinuunt. id satis ad pulveris remedium videtur.

[*](Pallad. VII 2, 2–4. (Varro I 50, 2). Col. II 20, 3.) Messis ipsius ratio varia.Galliarum[*](an Galliarum in?cfr. XVII 192.) latifundis valli praegrandes, dentibus in margine insertis[*](infertis U 377. infestis ll. v. a. D.), duabus rotis per segetem inpelluntur, iumento in contrarium iuncto; ita dereptae[*](direptae F2v.a. Brot.) in vallum cadunt spicae. stipulae alibi mediae[*](mediae C. cfr. § 261. -ia ll. v.) falce praeciduntur, atque inter duas mergites[*](mergas P.) spica destringitur [*](spica destringitur (dist- dBas.) D2dv. spicandi (-de E) stringitur r.). alibi ab radice caeduntur[*](caeduntur (ced- D2) alibi cum radice D2D. om. rv.), alibi cum radice velluntur[*](uelluntur D. uellunt F1dEG. euellunt F2v. euelluntur D. sed cfr. § 165. XIX 7. 27. 149.XXVII 120.), quique id faciunt, proscindi ab se obiter agrum interpretantur, cum extrahant sucum. differentia haec: ubi stipula domos contegunt, quam longissimam servant; ubi feni inopia[*](inopia e ego. -piae DF1E. -pia F2dT. -pia est v.), e stramento paleam quaerunt. panici culmo non tegunt, milii culmum fere inurunt, hordei stipulam bubus gratissimam servant. panicum et milium singillatimi pectine manuali legunt Galliae.

[*](Varro I 52, 1. 2. Col. II 20, 4. 2. cfr. Geop. II 25, 2. 1.)Messis[*](an messa spica?) ipsa alibi tribulis in area[*](area D2v. arta D1F1dE. arta- tur F2.),alibi equarum gressibus [*](gressibus F2dEv. grecibus D1F1. gregibus D2.) exteritur, alibi perticis flagellatur. triticum quo serius metitur, copiosius invenitur; quo celerius vero, hoc[*](hoc copiosius F2D.) speciosius ac robustius. lex aptissima[*](apertissima F2D.): antequam granum indurescat et cum iam traxerit colorem; oracullum

vero: biduo celerius messem facere potius quam biduo[*](biduo quam d.) serius[*](serius D2v. seritur D1F1dE. celerius seri F2.). siliginis et tritici eadem[*](eadem P. etiam ll. v. a. S.) ratio in area horreoque. far, quia difficulter excutitur, convenit cum palea sua condi, et stipula tantum et aristis liberatur. palea plures gentium pro feno utuntur.[*](Cato 54, 2. Col.VI 3 3,) melior ea[*](ea quae F2v. a. S.), quo tenuior minutiorque et pulveri propior; ideo optima[*](optima e F2v. -ma d. -me r.) e milio, proxima ex hordeo, pessima ex tritico, praeterquam iumentis opere laborantibus. culmum saxosis locis, cum inaruit, baculo frangunt substraturi[*](substraturi ego. -rata d. -racta E. -ratu v. sub strata J. subtracta DFD (cum sequenti- bus iungens).) animalibus[*](animalibus DFD. -lium rv.). si palea defecit[*](deficit dTEv.a.G.), et culmus teritur. ratio haec:[*](Verg. Georg. I 85.) maturius desectus, muria dura sparsus[*](dura sparsus D2S. duras partus (-tos F1) D1FE. tur aspartus d. diu respersus Lugd.) , dein siccatus[*](siccatis DF.) in manipulos convolvitur atque ita pro feno bubus datur. sunt qui accendant in arvo et stipulas, magno Vergili praeconio. summa autem eius ratio, ut herbarum semen exurant. ritus diversos [*](diuersos D2F2dTS. -so D1F1. -sa E. -sitatem v.) magnitudo facit messium et caritas[*](caritas DF1dEG.cfr.Varro 1,53. raritas F2Tv.) operarum[*](operarum DF1dG. operariorum F2Ev.).

[*](Pallad. I 19, 1. (Geop. II 27). Varro I 57, 1. Col. I 6, 10. Vitruv. VI 9, 4. Th. C. IV 16, 1. H. VIII 11, 1.) Conexa est ratio frumenti servandi.horrea operose[*](operose H. -sae D2. -si D1F1dTE. -siora F2. -sa v. -se et S.) tripedali[*](trepedali D1F1. pedali F2.) crassitudine parietis[*](parietis D2D. pariter D1F1dE2. -ter ut E2. opere F2. pariete v.) laterici[*](latericio F2v.a.D.) exaedificari[*](exaedificare E1.) iubent aliqui, praeterea superne impleri nec adflatus admittere aut fenestras habere ullas; alii[*](alii F2dv. alia r.) ab exortu tantum aestivo aut septentrione, eaque sine calce construi, quoniam sit frumento inimicissima; nam quae de amurca praeciperentur[*](praeciperentur DFTD. -rent d. praeceperunt ES. -erint v.)[*](15,33)

indicavimus.[*](Varro I 57, 3. Col. I 6, 17. Pallad. 1 19, 3.) alibi contra suspendunt granaria lignea co- 302 lumnis et perflari undique malunt, atque etiam a[*](a v. om. ll.) fundo. alii omnino pendente[*](pendente (-dante DF1) tabulato DF1dG. pendant et ab flato E. pendunt et ab afflatu v. perire et flatu F2.) tabulato extenuari granum arbitrantur et, si tegulis[*](tegulae subaceant F2.) subiaceat, confervescere. multi ventilare[*](uentilari C.) quoque vetant; curculionem enim non descendere infra quattuor digitos, nec amplius periclitari.[*](Col. II 20, 5. Geop. II 27, 1.) Columella et favonium ventum confecto[*](confecto ll.J (pro extrito accipiens). conferre v. an conlecto vel coniecto (sc. in acervum)?) frumento praedicit[*](praedicit ll. v. cfr. § 44. XXVI 24. -icat J. praecipit Bas.), quod miror equidem, siccissimum alioqui. sunt qui rubeta rana[*](rubetam ranam F2Ev. a. Bas.) in limine horrei pede e longioribus suspensa[*](suspensam F2v. a. Bas.) invehere iubeant. nobis referre plurimum tempestivitas condendi videbitur. nam si parum tostum atque robustum collectum sit aut calidum conditum, vitia[*](uitia D2F2dTS. initia r. inimica v.) innasci necesse est.

[*](Th. C. IV 15, 3.)Diuturnitatis causae plures: aut in ipsius grani corio, cum est numerosius, ut[*](ut F2dv. aut r Lugd.) milio, aut suci pinguedine, qui pro umore sufficiat[*](sufficiat D2D. -cit F2dEv. -ci D1. om.F1.) tantum, ut sesimae, aut amaritudine, ut lupino et cicerculis[*](cicerculis F2TS. -ulus DF1. -ulo E. -ulae dv.). in tritico maxime nascuntur animalia , quoniam spissitate sua concalescit et furfure crasso vestitur[*](uestitur F2v. uertitur r.). tenuior hordeo palea, exilis et legumini; ideo non generant. faba crassioribus tunicis operitur; ob hoc effervescit.[*](Varro I 57, 1. 2. Th. H. VIII 11, 7. (Col. I 6, 15).) quidam ipsum triticum diuturnitatis gratia adspergunt amurca, mille modios quadrantali, alii Chalcidica aut Carica creta aut etiam absinthio. est et Olynthi ac Cerinthi[*](Cerinthi B e Theophr. perinthi et D. -thi d. -ti F. -te E.) Euboeae terra, quae corrumpi non sinat. nec fere condita in spica laeduntur, utilissime tamen[*](tantum (pro tamen) E.) servantur in scrobibus, quos siros vocant, ut in Cappadocia ac

Threcia[*](thracia Ev. a. J.) et Hispania, Africa[*](Africa, et ego; de asyndeto cfr. Müller de stilo Plin. p. 69. africae ll. D (puncto ante posito cum seqq. iungens). -ca v. et Africa C. et in parte Africae coni. S.), et ante omnia ut sicco solo fiant curatur[*](curatur F2v. -antur DF1E. -ant dC.), mox ut palea[*](paleae F2.) substernantur; praeterea cum spica[*](dist. ego.) sua conduntur ita frumenta. si nullus spiritus penetret , certum est nihil maleficum nasci.[*](Varro 158.—Th. C. IV 16, 2.) Varro auctor est,sic conditum triticum durare annis L, milium vero C, fabam et legumina in oleariis cadis oblita cinere longo tempore servari. idem[*](idem refert F2D.) fabam[*](fabam a Fv. fabam d. faba r.) a Pyrrhi regis aetate ins quodam specu Ambraciae usque ad piraticum Pompei Magni bellum durasse annis circiter cCXX[*](CCXX Pontedera. CXX ll. v. a. S.).[*](Col. II 10,16. Cato 116.) ciceri tantum nullae bestiolae in horreis innascuntur. sunt qui urceis cinere[*](cineri dEBrot.) substratis et inlitis[*](et pice inlitis S cum vet. Dal.), acetum habentibus, leguminum acervos superingerant, ita non nasci maleficia[*](maleficia dv. malif- r.) credentes, alii[*](alii qui v. alii ll.S. an aut? cfr. supra § 305.)qui in salsamentariis cadis gypso inlinant[*](inlinunt S.), alii qui[*](ali- qui et respergunt S.) lentem aceto laserpiciato[*](laserpici odore spergant D2.) respergant siccatamque oleo unguant [*](ungant dE2. ungunt E1S. inungant v.). sed brevissima observatio, quod vitiis carere velis, interlunio legere. quare plurimum refert, condere quis malit an vendere. crescente enim luna frumenta grandescunt .

[*](schol. Germ. p. 207, 14—p. 208, 16. Col. XI 2, 67. 65.) Sequitur ex divisione temporum autumnus a fidiculae occasu ad aequinoctium ac deinde vergiliarum occasum initiumque hiemis. in[*](in om.dTv. a. G.) his intervallis significant prid. id. Aug. Atticae equus[*](equos DFD.) oriens vespera[*](uespera D2v. -ri dcod. Urb. G. -ro r cod. Strozz. schol. Germ.), Aegypto et Caesari delphinus occidens. XI kal. Sept. Caesari et Assyriae stella, quae vindemitor [*](uindemiator D2v. a. H. anteuindemiator schol. Germ. (etiam infra).) appellatur, exoriri mane

incipit vindemiae maturitatem promittens. eius argumentum erunt acini colore mutati. Assyriae v kal. et sagitta occidit et etesiae[*](et etesiae (etaesie H) Hv. etesiae r. -siaeque schol. Germ. cfr. infra § 311.) desinunt. vindemitor[*](uindemior H. -iator D2v. a. H.) Aegypto nonis exoritur , Atticae arcturus matutino, et sagitta occidit mane. v id. Sept. Caesari capella[*](caesari capella (capp- D2 ) oritur D2dv. caesariae appellat oritur D1FH. caesarie appellatur itur E.) oritur vesperi, arcturus vero medius[*](medius EG. modius H. modios r. Medis v. om. schol. Germ.) prid. id. vehementissimo significatu terra marique per dies quinque. ratio eius haec traditur: si delphino occidente imbres fuerint, non futuros[*](futuros dEv. -ro D2. -rus r cod. Strozz. schol. Germ. defuturos S cum Pontedera.) per arcturum. signum orientis eius sideris servetur hirundinum abitus[*](abi- tus dalt. man. cod. Strozz. v. habitus DF2Ecod. Urb. schol. Germ. -tur F1. -tum H.); namque deprehensae intereunt. XVI kal. Oct. Aegypto spica, quam tenet virgo, exoritur matutino etesiaeque desinunt. hoc idem Caesari XIIII kal., XII Assyriae significant, et[*](et dv. ex r.s ) XI kal. Caesari commissura piscium occidens ipsumque aequinocti sidus VIII kal. Oct.[*](312. 313: schol. Germ. p. 209, 1–11. Col. XI 2, 65. 66. 74. 84.) dein consentiunt, quod est rarum, Philippus, Callippus, Dositheus, Parmeniscus , Conon, Criton, Democritus, Eudoxus IV[*](IV dTH. iun??? D1F. iunt H. ip???n D2. ion E. Ion IIII v.) kal. Oct. capellam matutino exoriri et III kal. haedos. VI non. Oct. Atticae corona exoritur mane, Asiae et Caesari V[*](v D. v. k. FH. v k???l. D. v cal. dEv. v non. Oct S.) heniochus[*](eniochus DFH.) occidit matutino. IV[*](IV D. IV k. H. III k???. F. III k???l. D. III. cal. dEv. IIII. non. Oct. S.) Caesari corona exoriri incipit, et postridie[*](post pridie E. pridie non. schol. Germ.) occidunt haedi vespere. VIII id. Oct. Caesari fulgens in corona stella exoritur, et VI[*](VI Pontedera. III ll. schol. Germ. v. a. S.) id. vergiliae vesperi, idibus corona tota. XVII[*](XVII Pontedera. XVI DFHTcod.Strozz. schol.Germ. VI dEv. a. S.) kal. Nov. suculae vesperi exoriuntur. prid. kal. Caesari arcturus occidit et suculae exoriuntur cum sole. IIII non. arcturus occidit vesperi. V id[*](VII id. Nouembres Atticae uergiliae occasu suo hiemem incohant post uesperi habet schol. Germ.). Nov. gladius Orionis occidere incipit. dein III id. vergiliae occidunt.

[*](Col. XI 2, 71. 72.) In his temporum intervallis opera rustica: rapa, napos[*](rapa, napos P. panaphos (paphanos E raphanos DF1HdTE. napos raphanos F2v. a. S.) serere quibus diximus diebus. vulgus agreste rapa post[*](131) ciconiae discessum male seri putat, nos omnino post Vulcanalia, et praecocia cum panico, a fidiculae autem occasu viciam[*](uiciam dC. uitiam DFHv. uitium E.), passiolos[*](faseolos C. phasiolos S.), pabulum. hoc silente[*](incipiente (pro hoc silente) F2in ras.) luna seri iubent. et frondis praeparandae tempus hoc est. unus frondator quattuor frondarias fiscinas complere in die iustum habet. si decrescente luna praeparetur, non putrescit . aridam colligi non oportet.

[*](Col. XI 2, 67. cfr. Cato 112, 2.) Vindemiam antiqui numquam existimavere maturam ante aequinoctium; iam passim rapi cerno. quamobrem et huius tempora notis argumentisque signentur. leges ita se habent: uvam caldam[*](calidam Ev. a. D. calcaridam T. calcandam d.) ne[*](ne D2Tv. nec r.) legito, hoc est nimia[*](nimia ego. in nimia F2D. in ea r. in eius v. in aestiua J. malim continua, ut XXI 82.) siccitate ac nisi imber intervenerit. uvam[*](uuam S. quam uuam D2. quam r. hanc v.) rorulentam ne[*](nec E.) legito, hoc est si ros nocturnus fuerit nec prius quam sole discutiatur. vindemiare incipito, cum ad palmitem pampinus procumbere coeperit[*](coeperit v. coepit ll.S.) aut cum exempto acino ex densitate intervallum non[*](non del.F2.) conpleri[*](conpletur et F2.) apparuerit ac[*](ac iam J. acinam D1FH. -num rv.) iam non augeri acinos[*](acinos ll.H -no v.). plurimum refert[*](plurimum refert v. plurime fert DF1dTH. -mum fert F2. -mos fert EH.), si contingat crescente luna vindemiare. pressura[*](pressura—p. 231,11 congeriem om.H.) una culleos XX implere debet. hic est pes iustus. ad totidem culleos et lacus XX iugeribus

unum sufficit torculum. premunt aliqui singulis, utilius binis, licet magna sit vastitas singulis. longitudo in his refert, non crassitudo. spatiosa[*](spatiosa (spaci- D2) D2dv. speci- r.) melius premunt. antiqui funibus vittisque loreis ea detrahebant et vectibus. intra c annos inventa Graecanica, mali rugis per cocleam[*](cocleam ego. -eas ll. v.) ambulantibus[*](ambulantibus D2D. bulantibus (buba- F1 ) D1FE. bullantibus dv.) , ab[*](ab aliis D2D. balis D1F. palis dEv.) aliis adfixa arboris[*](arboris d. -res r. -ri v.) stella, aliis[*](aliis ego. ab alis (aliis F2 ) DFD. a palis dEv.) areas[*](argas DF.) lapidum adtollente secum arbore, quod maxime probatur. intra XXII hos annos inventum parvis prelis et minore torculario[*](dist. D.) aedificio, breviore malo in media[*](medio v. a. D.) derecto[*](derecto ego. decreto ll. v. a. J. directo coni. S.), tympana inposita vinaceis superne toto pondere urguere et super prela construere congeriem. hoc et poma colligendi tempus, observato[*](obseruato ego. -tio (-tur F2D) ll. v.) cum aliquod maturitate, non tempestate , deciderit; hoc et faeces exprimendi, hoc et defrutum coquendi silente luna noctu aut, si interdiu, plena, ceteris diebus aut ante exortum lunae aut post occasum, nec de novella vite aut palustri, nec nisi e matura[*](e matura D2dTEv. ematur r.) uva. si[*](uua si HdT. quasi D1FE. uua quia si D2D. uua nec nisi foliis despuman- dum quia si v. at cfr. Column. XII 19, 5.)[*](dist. ego.) ligno contingatur vas, adustum et fumosum fieri putant. [*](Col. XII 19, 2. 5. Varro I 34, 2. (28, 2).)iustum vindemiae tempus ab aequinoctio ad vergiliarum occasum dies XLIIII. ab eo die oraculum occurrit frigidum picari pro nihilo ducentium. sed iam et kal. Ian. defectu vasorum vindemiantes vidi piscinisque musta condi aut vina effundi priora, ut dubia reciperentur[*](reciperentur D2dv. -retur r.). hoc non tam saepe proventu nimio evenit quam segnitia[*](saeuitia dTC.) aut avaritia[*](aut auaritia (-icia D2 ) D2S. om. rv.) insidiantium caritati[*](caritati v. -atis ll.). civilis[*](ciuili Fv.)[*](dist. P.), aequi[*](et aequi P (cfr. XIV 56). sed aequi v. a.D.) patrisfamilias modus est annona[*](est annona HdTG. etiam nona r.) cuiusque anni uti. id peraeque etiam lucrosissimum . reliqua[*](reliqua dv. -iquia E. teliqua D1FH. rei qua D2.) de vinis[*](de uinis v. diuinis ll.) adfatim dicta sunt, item[*](14,59 sqq. 15,5 sqq. 49) vindemia facta olivam esse rapiendam et quae ad oleum pertinent quaeque a vergiliarum occasu agi debent.

[*](Verg. Geo. 1276 sqq. Th. H. V 1, 3. Varro 137,1. 2.) His quae sunt necessaria adicientur de luna ventisque et praesagiis, ut sit tota sideralis ratio perfecta. namque Vergilius etiam in numeros lunae digerenda quaedam putavit Democriti secutus ostentationem; nos legum utilitas, quae in toto opere, in hac quoque movet parte.

Omnia, quae caeduntur, carpuntur, tondentur[*](tondentur F2D. cfr. XVI 194. Varr. r. r. I 37, 1. 2. tonduntur DF1dEv. tund- HPar. cond- G.), innocentius decrescente luna quam crescente fiunt.[*](Geop. II 21, 12. Mago ap. Col. VI 26, 2. Col. VIII 5, 9. diximus: cfr. XVI 190.) stercus nisi decrescente luna ne tangito, maxime autem[*](autem om.dG.) intermenstrua dimidiaque stercorato, verres, iuvencos, arietes, haedos decrescente luna castrato. ova luna nova supponito. scrobes luna plena noctu facito[*](iacito E.). arborum radices luna plena operito. umidis locis interlunio serito et circa interlunium quadriduo[*](quadriduo E. quatr- rv.). ventilari quoque frumenta ac legumina et condi circa extremam lunam iubent, seminaria, cum luna supra terrain sit[*](sit D2v. est F2. om.d. se r.), fieri[*](efferri d.), calcari musta, cum luna sub terra, item materias[*](materias D2dBrot. -ries v. -ria ex H. marias D1F1E. areas F2.) caedi quaeque alia suis locis diximus. neque est facilior observatio ac iam dicta nobis secundo volumine, sed quod intellegere vel rustici[*](2,41 sqq.) possint: quotiens ab occidente sole cernetur[*](cernetur HdC. cernitur rv.) prioribusque horis noctis lucebit, crescens erit et oculis dimidiata iudicabitur ; cum vero occidente sole orietur ex adverso, ita ut[*](ut DF2dHv. et r.) pariter aspiciantur[*](aspiciantur F2d2v. -ciebantur r.), tum erit plenilunium. quotiens ab ortu solis orietur prioribusque noctis horis[*](horis et detrait E.) detrahet lumen

et in diurnas extendet[*](extendit E.), decrescens erit iterumque dimidia ; in coitu vero, quod interlunium vocant, cum apparere desierit. supra terras autem erit, quamdiu et sol, interlunio et prima toto[*](tota Hdv.) die, secunda horae[*](horae Hv. hora r.) noctis unius dex- tante[*](dextante B. destante DFH. distante dEv.) sicilico[*](sicilico B. silico ll.), ac deinde tertia et usque XV multiplicatis horarum isdem portionibus. XV tota supra terras nocte[*](nocte ego. noctu ll. v.) erit eademque[*](eadem dT.) sub terris toto[*](toto d. tota rv.)die. XVI ad primae horae nocturnae dextantem[*](dextantes E.) sicilicum[*](sicilicum dB. silicum r.) sub terra aget easdemque portiones horarum per singulos dies adiciet usque ad interlunium , et quantum primis partibus noctis detraxerit, quod[*](an quoad? quando anonymus ap. Dal.) sub terris aget[*](aget ego. agat ll. v.), tantundem novissimis ex die adiciet[*](adiiet C. adicit ll.S.) supra terram. alternis autem mensibus XXX implebit numeros , alternis vero detrahet singulos. haec erit ratio lunaris; ventorum paulo scrupulosior.

Observato[*](obseruatio E.) solis ortu quocumque die libeat stantibus hora diei sexta sic, ut ortum eum a sinistro umero habeant, contra mediam faciem meridies[*](meridies et ES. -die sed DH. -dies sed F. -dies dv.) et a vertice septentrio erit. qui ita limes per agrum curret[*](curret ego. currit ll. v.), cardo appellabitur[*](appellatur Ev. a. D.). circumagi deinde melius est, ut umbram suam quisque cernat; alioquin post hominem erit. ergo permutatis lateribus, ut ortus illius diei ab dextro umero fiat, occasus a sinistro, tune erit hora sexta, cum minima umbra contra medium fiet hominem. per huius mediam longitudinem duci sarculo sulcum vel cultro[*](cultro ego. cinere ll. v. an uomere?) liniam verbi gratia pedum XX conveniat[*](conueniet F2v. a. S. D.) mediamque mensuram, hoc est in decimo pede[*](decumo pede DFH. desinopide E.), circumscribi circulo parvo, qui vocetur umbilicus .[*](cfr. Col. III 12,5. (Plin. XVII 20).) quae pars fuerit a vertice umbrae, haec erit venti[*](uenti F2D. uentis D2. uentris D1F1H. uentus dEv.)

septentrionis[*](septentriontis E. -onalis d(?)v.a.D.). illo tibi, putator, arborum plagae ne spectent , neve arbusta vineaeve[*](uineaeue dv. uineaeuet F1. uel uinetaeuet F2. uinea et r.) nisi in Africa, Cyrenis, Aegypto. illinc flante ne arato[*](flante uento F2D.),quaeque alia praecipiemus[*](praecipiemus P coll. § 334. -cipimus Hdv. -cepimus C.).quae [*](334) pars liniae fuerit a pedibus umbrae meridiem spectans, haec ventum austrum dabit, quem a Graecis notum diximus [*](2,119) vocari.[*](Cato 31, 2. cfr. Plin. XVI 193. XIV 135. II 126. 127. XVII 11. 18. 112.) illinc flatu veniente materiam vinumque[*](uineamque v. a. D. cfr. XIV 135.), agricola, ne tractes. umidus aut aestuosus[*](autem aest nothus F2.) Italiae est[*](est del.F2.), Africae quidem incendia cum serenitate adfert[*](adfers D1FH. adferens F2.). in hunc Italiae palmites spectent[*](spectent F2dHv. -tant r.), sed non plagae arborum vitiumve. hic[*](hic oleae timeatur dTD. hicolae (icule H. incolae F2) timeatur DFH. hic (hunc v) oliueti me- tator (m&uator E1) Ev.a.S.) oleae timeatur vergiliarum quadriduo, hunc caveat insitor calamis gemmisque inoculator.[*](Col. XI 2, 55. VII 3, 24. Varro II 2, 11. 12. Pallad. XII 13, 5. (cfr. Plin. VIII 199). Col. VII 3, 25, 12. Pallad. VIII 7. Geop. XVII 6, 3. (cfr. Plin. VIII 189).) de ipsa regionis eius hora praemonuisse conveniat[*](conueniet dv.a.S.). frondem medio[*](media dG.) die, arborator, ne caedito. cum meridiem adesse senties[*](sentias DFE.) , pastor, [aestate][*](aestate F2dv. -atem r. uncos ego posui.) contrahente se umbra[*](umbra solis T.), pecudes a[*](pecudes a F2dD. -des T. -de DF1H. -dem E. -dem a (e S)v.) sole[*](sole om.T.) in opaca cogito. cum aestate pasces, in occidentem spectent[*](spectent ante F2dTHD. spectante r. specta ante v.) ante meridiem, post meridiem in orientem[*](oriente E.); aliter noxium, sicut hieme et vere[*](uere si in d(?)C.) in rorulentum[*](rorulentum Ev. -ente DF1dH. -ento F2.) educere[*](educere D. (duc- S). duceret d. -rent H. ducet DE. duces F1J. die F2. duceres v.): [nec[*](ne H. uncos ego posui.) contra septentrionem paveris[*](paueris; sit praedictum D e coni. H.) supra dictum] cluduntur[*](cluduntur ego. cludantur D2d. clodantur D1FHJ. dotantur E. clodunt v. cruciantur D.) ita lippiuntque[*](lip- piuntque D. -untquae D2. -untuae F. -umtue E. -untue rv.) ab adflatu et alvo cita pereunt. qui feminas concipi voles, in hunc ventum spectantes iniri cogito.

Diximus ut in media linia designaretur [*](327) umbilicus. per hunc medium transversa currat alia. haec erit ab exortu aequinoctiali ad occasum aequinoctialem, et limes, qui ita secabit agrum, decumanus vocabitur. ducantur deinde aliae duae liniae in decussis[*](decussis D2in ras. v. decus his F. decusis r. -sses B.) obliquae, ita ut ab[*](ab DFHD. a dv.om.E.) septentrionis dextra[*](dextra ac laeua d.) laevaque ad austri dextram ac laevam descendant[*](descendat E.). omnes[*](omnes Ev. omne D2. omni D1FdH. et omnino F2.) per eundem currant umbilicum , omnes inter se pares sint, omnium intervalla paria. quae ratio semel in quoque agro ineunda erit vel, si saepius libeat uti, e[*](uti e dEC. uite DH. uitae F1del.F2.) ligno facienda, regulis paribus in tympanum exiguum, sed circinatum adactis. ratione, qua doceo occurrendum ingeniis quoque[*](quoquo E.) inperitorum esse[*](esse ego. est ll. v. dist. ego.),[*](cfr. Seneca quaest. nat. V 16, 3.) meridiem excuti[*](excuti ll v. an exigi?) placet, quoniam semper idem est, sol autem cotidie ex alio caeli momento[*](momento prius quam F2.) quam pridie oritur, ne quis forte ad exortum capiendam[*](capiendum DFH.) putet liniam.

Ita caeli exacta parte quod fuerit liniae[*](liniae caput v. linea caput E. linae capud D2. lineae et apud d. lina et apud r.) caput septentrioni [*](septentrionem F2dE.) proximum a parte exortiva, solstitialem habebit exortum , hoc est longissimi diei, ventumque aquilonem, borean Graecis dictum.[*](cfr. Plin. XVII 10. 23. 85.) in hunc ponito arbores vitesque. sed hoc flante ne arato, frugem ne serito, semen ne iacito. praestringit animam[*](animam ego. enim ll. v. cfr. XVI 93. XVII 153.14. XXXI 3. an vim?) atque praegelat[*](praegelat dTHD. praecellat DF. praecellit Ev J. percellit C.) hic radicibus[*](radicibus ll.J. -ices v.) arborum , quas positurus adferes. praedoctus[*](praedoctus G. -dictos E. -dictus r. -dictum D cum U 379. praemonitus v.) esto: alia robustis

prosunt, alia infantibus.[*](cfr. Plin. 11 120. Seneca quaest. nat. V 16, 4. Aristot. meteor. II 6. Plin. II 124)—(Nec sum oblitus in hac parte ventum Graecis poni, quem caecian[*](caecian v. calcian DF2dH. caltian F1E.) vocant. sed idem Aristoteles, vir inmensae subtilitatis, qui id[*](qui id v. quid DFH. quid. quod E.) ipsum fecit , rationem convexitatis mundi reddit[*](reddidit dT.) , qua contrarius aquilo Africo flat).—nec tamen eum toto anno in praedictis timeto[*](timet Ev.a.D.) agricola. mollitur sidere[*](siderea E. (mollit sidera v.a.H.)) aestate media mutatque [*](dist.ego. et etesias v.) nomen—etesias vocatur—; ergo cum frigidum senties, caveto, ad quaecumque[*](ad quaecumque ego. ad quecumque (quemc- H. atque c- F) DFTH. at quic- E. ac quac- dv. atque cum D.) aquilo praedicetur[*](praedicetur ego. -icitur ll.v.): tanto perniciosior septentrione[*](septentrione ego. -trio ll.v.) est.[*](cfr. Plin. XVII 23. VIII 189. Col. VII 3, 12. Aristot. gen. an. IV 2 p. 767a, 12. hist. an. VI 19.) in hunc Asiae, Graeciae,Hispaniae, maritimae Italiae, Campaniae, Apuliae[*](apuleiae dE.) arbusta vineaeque spectent. qui mares concipi voles, in hunc pascito, ut sic ineuntem ineat. ex adverso aquilonis ab occasu brumali Africus flabit[*](flabit dHBas. flauit DF1E. flat F2. om.v.), quem Graeci liba vocant. in hunc ad coitum[*](ad coitum d. a coitu rv. cfr. Aristot.ὀχευόμενα.) cum se pecus circumegerit, feminas conceptas esse scito.

[*](cfr. Plin. § 33. II 119. 123. 126. Seneca 1. 1. § 4. Cato 6, 2. cfr. Plin. XV 21. XVI 93. XVII.91. 57. XV 12.) <2> Tertia a septentrione linia, quam per latitudinem umbrae duximus[*](duximus dHE2v. dix- r.) et[*](et om.DF.) decumanam vocavimus, exortum habebit aequinoctialem ventumque subsolanum, Graecis aphelioten [*](aphelioten HT. ape- d(?)v. ephe- r.) dictum. in hunc salubribus locis villae vineaeque spectent[*](dist.ego.an pluuius, tepidus tamen?). ipse leniter pluvius tamen est, siccior favonius, ex adverso eius ab aequinoctiali occasu, zephyrus Graecis nominatus. in hunc spectare oliveta Cato iussit. hic ver inchoat aperitque terras tenui frigore saluber, hic vites putandi frugesque curandi, arbores serendi, poma inserendi

, oleas tractandi ius dabit adflatuque nutricium exercebit .[*](cfr. Plin. II 119. 126. XXI 80. Col. IX 5, 1. Seneca 1.1. § 4. 5. Th. de sign. 2, 11.) quarta a septentrione linia, eadem austro ab exortiva parte proxima, brumalem habebit exortum ventumque volturnum, eurum[*](eurum v. eorum DGF1HE.eoum dT. a F2.) Graecis dictum, sicciorem et ipsum tepidioremque[*](tepidiorem quia in E.). in hunc apiaria[*](apiaria D2dv. appa- FE. apa- r.) et vineae Italiae Galliarumque spectare debent[*](debent F2dv. debeat H. -eant r.). ex adverso volturni flabit[*](flabit dEv. flauit DF1H. flauiti G. flat F2.) corus, ab occasu solstitiali et occasu lateris[*](occasu lateris dTE. occasu latere r. occidentali latere v.an occasuro latere? cfr.II 92 in occasura parte caeli.) septentrionis, Graecis dictus argestes, ex frigidissimis et ipse, sicut omnes qui a septentrionis parte spirant.[*](Th. 1.1. 2, 5. de ventis 58.) hic et grandines infert, cavendus et ipse non secus ac septentrio. volturnus si a serena caeli parte coeperit flare, non durabit[*](durabit GF2dv. -auit r.) in noctem[*](nocte DGF.), at[*](ad D1GF1H.) subsolanus[*](subsolanus D2dG. -num H. subisolanos D1GF1. ubi solanus F2. ubi subsolanus Ev.) in maiorem partem noctis extenditur[*](extenditur dv. -dit r.). quisquis erit ventus, si fervidus sentietur, pluribus diebus permanebit . aquilonem praenuntiat terra siccescens[*](siccescens v. siccre- ll.) repente, austrum umescens[*](umescens /// (hu- dv) DdS. iime- G. mume- H. /// mescens F1. inmiscens F2E.) rore[*](rore DdHG. sorore GF. in rore Ev.) occulto[*](occulto ll.v.an nocturno?).

[*](Verg. Geo. I 318.)[*](Diog. Laert. IX 7, 7.) Etenim[*](Et iam T.) praedicta ventorum ratione[*](rationem H.), ne[*](ne F2v. om. r.) saepius eadem dicantur, transire convenit ad reliqua tempestatum praesagia, quoniam et hoc placuisse Vergilio magno opere video, siquidem in[*](in Tv. om. r.) ipsa messe saepe concurrere proelia ventorum damnosa imperitis refert. tradunt eundem Democritum metente fratre eius Damaso ardentissimo aestu orasse, ut reliquae segeti parceret raperetque desecta sub tectum, paucis mox horis saevo imbre[*](saeuo imbre v. seua imbre dE. seu cimbrae DGF. seu humore H.) vaticinatione

adprobata. quin immo et harundinem[*](harundinem dEv. -ine (aru- H) DGFH.) non nisi inpendente pluvia[*](pluuia dHEv. -ias r.) seri iubent et fruges insecuturo imbre. quamobrem et haec breviter attingemus[*](attingemus Bas. -gimus DGFdHS. -igimus E.), scrutati[*](scrutati dv. -tim DGFE. seruatim H.) maxime[*](an maxime ad usum vitae pertinentia? cfr.XXIX 2. XIX 2.) pertinentia, primumque a sole capiemus praesagia.

[*](schol. Germ. p. 215, 15—p. 216, 14. Th. de sign. 4, 1. Verg. Geo. I 446 sqq. 458. 441. 454. Th. de sign. 1, 10. 11. 2, 2. 1, 13. 2, 1. 1, 13. 1, 11. 3, 1.) Purus oriens atque non fervens serenum diem nuntiat , at[*](at HEmv. ad r.) hibernam[*](hibernam Gv. -num DFdTEm. -nus schol. Germ. hiuernum H.) pallidus grandinem[*](grandines dT.an hibernum (sc. diem) pallidus grandine?). si et occidit pridie serenus[*](uncos ego posui.) [et oritur], tanto certior fides serenitatis. concavus oriens pluvias praedicit; idem ventos[*](uentos autem E1.), cum ante exorientem [*](ante oriuntur E1.) eum nubes rubescunt; quod si et nigrae rubentibus intervenerint, et pluvias; cum occidentis aut orientis [*](aut orientis ll.v. aut occidentis m.) radii videntur coire[*](uidentur coire ll.mschol. Germ. S. rubent, coire v. locus adhuc mendosus.), pluvias. si circa occidentem rubesc ent[*](rubescent ego. -scunt ll.mschol. Germ. v.) nubes, serenitatem et[*](et om.Emschol.Germ. etiam F2.) futuri diei spondent. si in exortu spargentur[*](spargantur dT. -guntur m.) partim ad austrum, partim ad aquilonem , pura circa eum serenitas sit licet, pluviam tamen ventosque[*](uentosam m.at cfr.Theophr.) significabunt; si in ortu aut in occasu contracti cernentur[*](cernuntur dTschol.Germ.) radii, imbrem. si in occasu[*](occasum d.) eius pluet aut radii nubem in se trahent, asperam in proximum diem tempestatem significabunt. cum oriente radii non inlustres eminebunt, quamvis circumdatae nubes non sint, pluviam portendent[*](portendunt dT.). si ante exortum nubes globabuntur, hiemem asperam denuntiabunt; si ab ortu repellentur et ad occasum abibunt[*](abibunt GF2dmv. habebunt r.), serenitatem. si nubes solem circumcludent[*](circumcludent HEv. -udunt DGFm. -userint dT.),

quanto minus luminis relinquent[*](relinquunt dTm.), tanto turbidior tempestas erit; si vero etiam duplex orbis fuerit, eo[*](eo F1dEv. ea r.) atrocior. [*](schol. Germ. p. 216, 14–22. Th. de sign. 1, 10. 2, 6. 4, 2. 1, 11. 2, 6.)quod si in exortu aut in occasu fiet[*](fiat dT.), ita ut[*](ita ut D2F2dHmv. ut aut r.) rubescant nubes, maxima[*](maxima F2dHmv. -mae F1. -me r.) ostendetur tempestas. si non ambibunt[*](abibunt Ev.a.G.), sed incumbent, a quocumque vento fuerint, eum portendent ; si a meridie, et imbrem. si oriens cingetur[*](cingitur dTv. a. Verc.) orbe, ex qua parte is se ruperit[*](se ruperit D2Hschol. Germ. S. eruperit F2. se roperit D1GF1. se operit dE. se aperit v.), expectetur ventus. si totus defluxerit aequaliter, serenitatem dabit. si in exortu longe radios per nubes porriget[*](porrigat dT.) et medius erit inanis[*](medius inanis fuerit dT.) , pluviam significabit[*](significauit E. -cat m.); si ante ortum radii se ostendent[*](ostendent FHmv. -dunt r school. Germ.), aquam et ventum; si circa occidentem candidus circulus erit, noctis lenem[*](leuem Hv. lenen F1. linet E.) tempestatem; si nebula, vehementiorem; si candente sole, ventum; si ater[*](fi ater DGdHmv. fiat F1. fiat E. fi autem F2.) circulus fuerit, ex qua regione is ruperit se[*](ruperit se dHmv. ruperisi DGF1. ruperit E. eruperit F2.), ventum magnum.

[*](schol. Germ. p. 217, 1—p. 218, 4. Verg. Geo. I 432. 430. 428. (cfr. Plin. II 128). Th. de sign. 4, 2. 2, 2. (Verg. Geo. I 395). Th. de sign. 1, 8. 2, 6. 1, 8.) Proxima sint iure lunae praesagia. quartam eam maxime observat Aegyptus. si splendens exorta puro nitore fulsit, serenitatem; si rubicunda, ventos; si nigra, pluvias[*](dist. ego coll. Theophr. de sign. 3, 1. 2, 2:μέχρι διχομηνίας.) portendere creditur in XV[*](in xv DGFHm. usque in quinta decima schol. Germ. in quinta dE(?)v.). cornua eius obtusa pluviam, erecta et infesta ventos semper significant, quarta tamen maxime. cornu superius[*](superius ego coll. Theophr. de sign. 2, 2; infra § 349 et II 58. eius ll.v.) acuminatum septentrionale m[*](acuminatum septentrionalem ego. septentrionale acuminatum ll. v.) atque rigidum illum praesagit ventum, inferius

austrum, utraque[*](utrimque F2. utrumque D.)erecta[*](erecta ego. recta dEmschol.Germ. v. rectam DGF1H. rectum F2D.) noctem ventosam[*](noctem uentosam ll.v. an in octauam uentos? cfr. Theophr. de sign. 1, 8.). si quartam orbis rutilus cinget, et[*](cinget et dTS. cingebat e DGF1H. -ebat E. -ebit et F2m. -ebit schol. Germ. cinget v. -git G.) ventos et imbres praemonebit. apud Varronem ita est: Si quarto die luna erit directa, magnam tempestatem in mari praesagiet[*](praesagit et E.), nisi si[*](nisi si F2d.schol. Germ. v. nisi sit D1GF1HE. et nisi D2. nisi m.) coronam circa se habebit et eam sinceram, quoniam illo modo non ante plenam lunam hiematurum ostendit. si plenilunio per dimidium pura erit, dies serenos significabit; si rutila, ventos; nigrescens imbres. si caligo orbisve[*](caligo orbisue ego. caligo orbis ll.v. aliquo orbis schol. Germ. aliquo orbe m.) nubium[*](nubium ego. nubem ll.mschol. Germ. v. aliquo orbe nubes vel caligo aliquo orbe lunam coni. Oehmichen. cfr. Theophr. l. l. 2, 6.) incluserit , ventos, qua[*](quo dschol. Germ.) se ruperit; si gemini orbes[*](orbe F2. orbem H.) cinxerint, maiorem tempestatem, et magis[*](magis om.dT. maiorem m.), si tres erunt aut nigri, interrupti atque distracti. nascens luna si cornu superiore obatrato[*](obatratto schol. Germ. abatrato m. obrecto F2. adtrato D2. obatro v.a.Brot.) surget, pluvias decrescens dabit; si inferiore, ante plenilunium ; si in media nigritia illa fuerit, imbrem in plenilunio. si plena circa se habebit orbem, ex qua parte is maxime splendebit, ex ea ventum ostendet; si in ortu cornua crassiora fuerint, horridam tempestatem. si ante quartam non apparuerit vento favonio flante, hiemalis toto mense erit. si XVI vehementius flammea apparuerit, asperas tempestates praesagiet. sunt et ipsius lunae VIII[*](VII dT.) articuli, quotiens in angulos solis incidat[*](inciderit d. -dit v.a.S. accidit schol.Germ.), plerisque inter[*](intra m.) eos tantum observantibus praesagia eius, hoc est III, VII, XI, XV, XVII, XXIII, XXVII et interlunium.

[*](schol. Germ. p. 218, 6–9. Th. de sign. 2, 12. 1, 13. (Plin. II 100). 3, 7. 10.) Tertio loco[*](loci DG. locis F1.) stellarum observationem esse oportet. discurrere hae videntur interdum, ventique protinus sequuntur , in quorum[*](quarum Ev.a.H.) parte ita[*](ista F2.) praesagiere[*](praesagiuere dC.). caelum cum aequaliter totum erit splendidum articulis temporum, quos proposuimus, autumnum serenum praestabit[*](praestabit (pre- F2) et F2D. praestabitur (pre- GF1) DGF1. -abit ac S. praesagiabitur (-gab- d) rm. -gibunt et C.) et frigidum.[*](222) si ver et aestas non sine refrigerio[*](sine refrigerio dTHm (γκ) D. sine frigore m(αβ). sint regio r. sine rigore J. sine riguo v.) aliquo transierint[*](transierunt TE1.), autumnum serenum ac densum[*](tersum (pro densum) J cum Hoffio coll. Festo p. 363 B, 2 (ed. Müll.).) minusque ventosum facient. autumni serenitas ventosam hiemem facit.[*](schol. Germ. p. 218, 9–19. 219, 13. 14. Verg. Geo. I 365. Aratus diosem. 194. Th. de sign. 2, 12. 1, 23. 3, 6. 4, 2. 1, 22. Verg. Geo. 1380. Aratus diosem. 208.) cum repente stellarum fulgor obscuratur et id[*](et id G. ut id ll.mS. om. schol. Germ. uti v.) neque nubilo nec caligine [*](neque caligine dv.a.S.), pluvia aut[*](pluuia aut G. fluuiant D1GF1dHschol. Germ. fluuians E. fluitans v. fiant D2. fiat S. fiet, pluuia aut J. accidat F2m.litteris similius sit eue-niat.) graves denuntiantur tempestates. si volitare plures stellae videbuntur, quo ferentur albescentes, ventos ex is partibus nuntiabunt [aut[*](aut ll.mG. at v. una J. uncos ego posui.)]. si coruscabunt[*](coruscabunt ego. cura stabunt ll.m. circa purae stabunt v. cursitabunt G.), certos, si id in pluribus partibus fiet, inconstantes ventos et undique[*](et undique D2J. et untiti H1. et unditi m. et cun-diti H2. efunditi (eff- F1) GF1. effundit (efu- D1) D1ES. -dent v. effundi F2. effundi signat dT.). si stellarum[*](stellarum dv. stellam r. -las schol.Germ.) errantium aliquam[*](aliquam F2dHv. -quae E. -que r. -quas schol.Germ.) orbis[*](orbis ll.m (γ) schol. Germ. D. orbes v. morbus m(αβ).) incluserit [*](incluserit dTmschol.Germ. -rint rv.), imbrem[*](imbris ES. -res v.). sunt in signo cancri duae stellae parvae aselli appellatae, exiguum inter illas spatium obtinente nubecula, quam praesepia appellant. haec cum caelo sereno

apparere desiit[*](desiit D2dHm(γ)D. -init m(κ). desierit F2Ev. desesit r. desernit schol. Germ.), atrox hiems sequitur. si vero[*](si uero ego (scriptum si ū). sin D2S. si in D1GFHEmschol. Germ. si dv.) alteram earum, aquiloniam, caligo abstulit, auster saevit; si austrinam, aquilo. arcus cum sunt duplices, pluvias nuntiant , a pluviis serenitatem non perinde certam; circulus[*](circulus F2dTHmJ. -lis r. -li v.) nubis[*](nouis E. noui v.a.S.) circa sidera aliqua pluviam.

[*](schol. Germ. p. 219, 14–22. 23. 24. Th. de sign. 2, 7. 21. 1, 21.) Cum aestate vehementius tonuit quam fulsit, ventos ex ea parte denuntiat, contra si minus tonuit, imbrem. cum sereno caelo fulgetrae[*](fulgetrae Dm(γ) H. -getre GFm(αβ). -gere H. -gora dschol. Germ. -gura T. fulget pluuiae Ev.) erunt et tonitrua[*](tonitru D1G.), hiemabit[*](hiemabit D2D. abhiem- D1GdTHH. et hiem- v. abhiemauit Em. abhimanit schol. Germ.), atrocissime autem, cum ex omnibus quattuor partibus caeli fulgurabit[*](fulgurauit dS. -gorauit m.); cum ab aquilone tantum, in posterum diem aquam portendet; cum a septentrione, ventum eum. cum ab austro vel coro aut favonio nocte serena fulgurabit[*](fulgurabit F2D. -gurauit dS.-gorauit mschol. Germ. -gur ant DGF1. -gurant E. -gura H.-gurauerit v.) , ventum et imbrem ex isdem regionibus demonstrabit. tonitrua matutina ventum significant, imbrem meridiana.

Nubes cum sereno in caelum ferentur[*](ferentur m.cfr. § 345. feruntur ll.v.), ex[*](ex F2THmS. ea DGF1. a dv.) quacumque parte id fiet, venti expectentur. si eodem loco globabuntur adpropinquanteque[*](adpropinquanteque F2TD. -antique DGF1m(γ). -antisque E. -antibus m(β). -ati quae H.-atibus m(α). -ante dv. -antesque S.) sole[*](sole F2dTv. solo Hm. soli r S.) discutientur et hoc ab aquilone fiet[*](fiat dv.a.S.), ventos; si ab austro, imbres portendent. sole occidente si ex utraque parte eius caelum petent[*](petant dT. patet Ev.a.G.), tempestatem significabunt. vehementius atrae ab oriente in noctem aquam minantur, ab occidente in posterum diem.[*](schol. Germ. p. 219, 24. 25. Th. de sign. 1, 13. 3, 6. 4, 2. 3, 8. 6. Verg. Geo. 1 397. Aratus diosem. 206.) si nubes ut vellera lanae spargentur[*](spargantur dT.) multae ab oriente, aquam

in triduum praesagient. cum in cacuminibus montium nubes consident, hiemabit. si cacumina pura fient[*](fiant T.) , disserenabit [*](dies serenabitur dT.). nube gravida candicante, quod vocant tempestatem albam, grando imminebit. caelo quamvis sereno nubecula quamvis[*](quamuis F2Ev. quamuis a rm.) parva flatum procellosum dabit.

[*](Verg. Geo. I 401. Aratus diosem. 256. cfr. Th. de sign. 4, 2. Aristot. meteor. I 9. Th. de sign. 2, 9. 3, 5. Verg. Geo. I 392. Aratus dioesm. 244.) Nebulae montibus descendentes aut caelo cadentes vel in vallibus sidentes[*](sedentes Ev.a.H.) serenitatem promittent[*](promittunt dv.a.S.).

Ab his terreni ignes proxime significant. pallidi namque murmurantesque tempestatum nuntii sentiuntur, pluviae[*](et pluuiae F2.) etiam[*](etiam dv. iam rmS.), si in[*](si in m. in ll. v.) lucernis fungi, si flexuose volitet flamma.[*](Th. de sign. 1, 14. 3, 5. 1, 19. 3, 5.) ventum nuntiant[*](nuntiant ego. et ll.mv. Oehmichen coni. nuntiant (pro uentum) et lumina.) lumina, cum ex sese flammas elidunt aut vix accenduntur; item cum in aëno[*](aeno F2HmD. aeone D. eone GF1dT. eo Ev. aeneo J. coll. XXIX 35.) pendente[*](pendentes v.a.S.) scintillae coacervantur, vel cum tollentibus ollas carbo adhaerescit , aut cum contectus[*](contectus HC. -entus rmv.) ignis e se[*](e se v. e si H. est rm.) favillam discutit scintillamve emittit, vel cum cinis in foco concrescit et cum carbo vehementer perlucet.

[*](schol. Germ. p. 220, 1–4. Th. de sign. 2, 4. 3, 3. Verg. Geo. I 356.) Est et aquarum significatio: mare si tranquillum in portu cursitabit[*](cursitabit D2F2mPS. cursu (-sus H. a cursu v) stabit rv. cursu stabat schol. Germ.) murmurabitve[*](murmurabitue F2m(γ)S. -abit ut H. -auit ut DF1. -auitue m(αβ). -ant ut G. -auerit ut dT. -abit E1. -auit E2. et murmurabat schol. Germ.) intra se, ventum praedic et[*](praedicet ego. cfr. § 357. -cit ll.mv.); si id[*](si id DGFdTHm. si idem ES. si identidem et v.) hieme[*](hieme F2mS. hie G. hiemem rv.), et imbrem; litora ripaeque si resonabunt [*](si resonabunt F2dHEv. reson- D2m(γ). straeson- D1F1. extreson- G. son- m(αβ).) tranquillo[*](tranquillo F2mG. -illos r. -illa v.), asperam tempestatem, item maris ipsius

tranquillo[*](tranquillo HG. -illos DGF1. -illus rmv.) sonitus spumaeve dispersae aut aquae bullantes. pulmones[*](pulmonesue F2m.) marini in pelago plurium[*](plurium dHB. -imum DGF1Emv. -imorum F2.) dierum hiemem portendunt . saepe et silentio intumescit inflatumque[*](inflatumque m. -tur F2. fiatumque DGF1dJ. -tuque HEv.) altius solito[*](soliti m.) iam intra se esse ventos fatetur.

[*](Verg. Geo. I 357. 368. Aratus diosem. 189. Th. de sign. 2, 12.) Et quidam[*](et quaedam F2. equidem v.a.S.) et montium sonitus nemorumque mugitus praedicunt et sine[*](et est sine F2.) aura, quae sentiatur, folia ludentia , lanugo populi aut spinae volitans aquisque plumae[*](plumis H. -ma Ev.a.D.) innatantes [*](innatans Ev.a.D.), atque etiam in campanis[*](campanis (oamp- H) DGFdTHmD. -panus E. campis v. an compactis (sc. lignis)? cfr. Theophr. de sign. 2, 5.) venturam tempestatem praecedens suus fragor. caeli quidem murmur non dubiam significationem habet.

[*](Th. de sign. 1, 19. 3, 3. 1, 15. Verg. Geo. I 398.) Praesagiunt et animalia[*](animalia D2dHmv. -alia a D1GF1. -alia ac F2E.): delphini tranquillo mari lascivientes flatum, ex qua venient[*](ueniant d. -iunt Ev.a.D.) parte, item spargentes aquam, iidem[*](iidem J. idem DGFHmD. item dv. id est E.del. G.) turbato tranquillitatem[*](tranquillitate E.). lolligo volitans, conchae adhaerescentes, echini adfigentes sese aut harena saburrantes tempestatis signa sunt. ranae quoque ultra solitum[*](solitum dHmv. sonitum r.) vocales et fulicae matutino clangore[*](clangore significant tempestatem m(αβ).),[*](Cic. de divin. I 8, 14. Aratus diosem. 181. Verg. Geo. I 361. Th. de sign. 3, 3. 4, 3. 1, 16. Arat. 1. 1. 267. Verg. Geo. I 403. Arat. 1. 1. 231.) item mergi anatesque pinnas rostro purgantes ventum, ceteraeque aquaticae aves concursantes, grues in mediterranea festinantes, mergi, gaviae[*](gauiae P. cauiae DGF2THEm. -ia d. -icae F1. del.v.a.S.) maria aut stagna fugientes[*](fugientes tempestatem m(αβ).). grues silentio per sublime volantes serenitatem, sicut[*](sicut DGdTH. sicFm. sic Ev. sic et D.) noctua in imbre

garrula—at[*](at Hv. ant DGdTEm(γ). aūt F. ā m(αβ).) sereno tempestatem—, corvique singultu quodam latrantes seque concutientes, si continuabunt, serenum [*](serenum m(αβ). (diem add. Oehmichen). uentos d(?)v.om.ll.m(γ).an pluuiam? cfr. Theophr. de sign. 1,16.)diem; si vero carptim vocem resorbebunt, ventosum imbrem.[*](Th. de sign. 3, 2. 12. 1, 15. 3, 2. Arat. 1. 1. 212. Verg. Geo. I 377. (364).) graculi sero a pabulo[*](pabulo D2F2dTmD. pauulo H. fabulo D1F1. pabulis Ev.) recedentes hiemem, et albae aves cum congregabuntur et cum terrestres volucres contra aquam clangores dabunt perfundentque[*](perfundentque ego. -dentesque ll.mS. -dentes v. an potius uolucres currentes contra aquam? cfr. Verg. Georg. I 386.) sese, sed maxime cornix, hirundo tam iuxta aquam volitans, ut pinna[*](pinnis T.) saepe percutiat, quaeque in arboribus habitant, fugitantes in nidos suos[*](nidos suos vet.Dal.D. nidus suos m(αβ). nidis (idis H) suis ll.m(γ)v.lacunam indict. J.), et anseres continuo clangore intempestivi , ardea in mediis harenis tristis.

[*](Verg. Geo. I 375. Arat. 1. 1. 222. Cic. de divin. I 9, 15. Verg. Geo. 1 400. Th. de sign. 1, 15. 3, 9. 1, 22. Verg. Geo. I 379. Arat. 1.1. 229. Th. de sign. 3, 5.) Nec mirum aquaticas aut in totum volucres praesagia aëris sentire: pecora exultantia et indecora lascivia[*](lasciua E.) ludentia easdem significationes habent, et boves caelum olfactantes seque lambentes contra pilum[*](contra pluuiam EB.), turpesque porci alienos sibi manipulos faeni lacerantes, et apes operantes[*](et apes operantes ego.om.ll.mv.) segniter vel[*](segniter uel ego. -iterue (-uae F2 ) et F2dEm (γ). secniterue et H. signiterue (-uae F1) r. segniterque et v.) contra industriam suam absconditae[*](apes conditae J. apes abscon-ditae S.) , vel[*](uel om.ES.) formicae concursantes aut ova progerentes, item vermes terreni erumpentes.

Trifolium quoque inhorrescere et folia contra tempestatem subrigere certum est. nec non et in cibis[*](cibis D2F2dTHmS. ciuis E. cuius r. conuiuiis v.) mensisque nostris vasa, quibus esculentum additur, sudorem repositoriis[*](reposituris E.) relinquentia diras tempestates praenuntiant .

Siderum[*](siderum quidem P.) quoque tempestatumque ratio vel imperitis facili atque indubitato[*](indubitata DF.an facilis atque indubitata?) modo demonstrata[*](monstrata Gv.a.S.) est, vereque intellegentibus non minus conferunt rura deprehendendo caelo quam sideralis[*](siderali E. -abilis G.) scientia agro colendo. proximam [*](proxima GdE.) multi hortorum curam fecere; nobis non protinus transire ad ista tempestivum videtur, miramurque aliquos[*](aliquos D2dS. quos r. quosdam v.) scientiae gratiam[*](gratia v.a.S.) eruditionisve[*](eruditionisuae G. -onis suae v.a.S.) gloriam ex his petentes tam multa praeterisse, nulla mentione habita tot rerum sponte curave provenientium, praesertim cum plerisque earum pretio usuque vitae maior etiam quam frugibus perhibeatur[*](perhibeatur v. -betur ll.) auctoritas. atque, ut a confessis ordiamur utilitatibus quaeque non solum terras omnes, verum etiam maria replevere, seritur ac dici neque inter fruges neque inter hortensia potest linum, sed in qua non occurrit[*](occurrit d. -ret r Bas. -rere v.) vitae parte? quodve miraculum maius, herbam esse quae admoveat Aegyptum Italiae in tantum, ut Galerius a freto Siciliae Alexandriam septimo die pervenerit, Balbillus[*](Balbillus Lipsius ad Tac. ann. 12, 22. babillus ll.Qv.a.C.) sexto, ambo praefecti, aestate vero post xv annos[*](post xv annos D. p'. xva GF. p. xva D1. post xv E. proxima D2dv.) Valerius Marianus [*](Marinus coni. U chrest. 230 coll. Tac. hist. 2, 71.) ex praetoriis senatoribus a Puteolis nono[*](nono v. nona ll.) die lenissumo flatu? herbam[*](herbam v. -bas ll.) esse quae Gadis ab[*](ab D2dQD. ad r G.del.v.) Herculis columnis [*](columnas Ev.a.D.) septimo die Ostiam adferat et citeriorem Hispaniam

quarto, provinciam Narbonensem tertio, Africam altero, quod etiam mollissimo flatu contigit C. Flavio[*](flauio D2dTH. fiatito r. Flacco v.) legato Vibi Crispi procos.? audax vita, scelerum[*](et scelerum dT.) plena! aliquid seri, ut ventos procellasque[*](procellasque D2Sv. -asue dJ. -as ut D1GF. -as ES.) capiat[*](recipiat Ev.a.D.), et parum esse[*](esse dEv. esse et r.) fluctibus solis vehi, iam vero nec vela satis esse maiora navigiis[*](nauigiis d2v. -gii r.), sed, quamvis[*](quamuis ll. v. cum uix P. quamuis uix J. quom uix D. ego malim quamquam uix. sed uix parum apte collo-catum sit; fortasse nihil mutandum. de verbo sufficiendi cfr. XVIII 139. 184. 200. XXIV 147.) amplitudini antemnarum singulae arbores sufficiant , super eas tamen addi velorum[*](uelorum U chrest. 230 transposuit post amplitudini (v. 6).) alia vela, praeterque in proris et alia in puppibus pandi, ac tot modis provocari mortem, denique tam parvo[*](an e tam paruo? cfr. XVII 72.) semine nasci quod orbem terrarum ultro citro[*](citro DQS. citroque rv.) portet, tam gracili avena, tam non[*](tamen non E.) alte a tellure tolli[*](tolli ll. v. sublata QS.), neque[*](nexu Q. nexum S.) id viribus suis necti, sed fractum [*](fractum D2dTQH. praetium D1F. pretium r. passum v.) tunsumque et in mollitiem lanae coactum iniuria[*](iniuria naturae v.a.H.), ac summa[*](ad summa U chrest. 231.) audacia[*](audacia D2. -cia et D1GFdES (cum signo lac.). -cia eo SH. -cia quo v. -ciae U l. l.) pervehi mare[*](peruehi mare ego. peruenire ll. v.) nulla exsecratio sufficit contra inventorem[*](iumentorum E.) (dictum suo loco nobis[*](a nobis dEv.)), cui satis[*](7,206) non fuit hominem in terra mori, nisi periret et insepultus . ac[*](ac ego. at ll.v.) nos priore libro imbres et flatus cavendos frugum[*](18,326 sqq.) causa victusque praemonebamus[*](praemonuimus dT.): ecce seritur hominis [*](an nectitur?) manu, metitur eiusdem hominis ingenio, quod ventos in mari optet[*](aptet d1. oportet G.). propterea[*](praeterea dEv.) , ut sciamus favisse Poenas, nihil gignitur[*](feri ego. fieri DGFd. id fieri Ev.) facilius; ut sentiamus nolente seri natura, urit agrum deteriorelnque etiam terrain facit.

[*](Col. II 10, 17. cfr. Plin. XVIII 296.) <1> Seritur sabulosis maxime unoque sulco, nec magis festinat aliud. vere satum aestate vellitur[*](an euellitur? cfr. § 16. 27. XVIII 296.), et hanc quoque terrae iniuriam facit. ignoscat tamen aliquis Aegypto serenti, ut Arabiae Indiaeque merces inportet. itane et Galliae censentur hoc reditu? montesque mari oppositos esse non est satis et a latere[*](a latere D2dv. aliatere D1GF1. alia terrae (-re F2) r.) oceani obstare ipsum, quod vocant inane?[*](cfr. Verg. Aen. VIII 727.) Cadurci, Caleti, Ruteni, Bituriges ultimique[*](ultimi quoque G.) hominum existimati Morini[*](morini D2v. mur- D1GFE. mar- d.), immo vero Galliae universae vela texunt, iam quidem et transrhenani hostes, nec pulchriorem aliam vestem eorum feminae novere . qua admonitione succurrit quod M. Varro tradit, in Serranorum[*](seranorum EH.) familia gentilicium esse feminas lintea[*](linea Ev.a.S.) veste non uti. in Germania autem defossae[*](defossae SD. -ssa DGFd. -ssi Ev.) atque sub terra id opus agunt. similiter etiam in Italiae[*](italiae QSD. -lia ll. v.) regione[*](regione EQH. ratione rv.) Aliana[*](Aliana Turn. adv. 10, 20. H. aeliana Q. aliena D1GFdTE. aliae nam D2. aliam a S. alia G. alia nam v.) inter Padum[*](panum DF1.) Ticinumque amnes, ubi[*](subi GdE.) a[*](ac F2) Saetabi[*](Saetabi Brot. setabi D1GFG. cetabi E. setabia D2. sed ab his d. petabo S.) tertia[*](tertia GdG. -io DF(?)D. terna E. (subiacent abiterna v.a.G).) in Europa lino palma; secundam[*](secundam DG. -da v. secanda r.) enim in vicino Alianis[*](an enim uicina Alianis?) capessunt Retovina[*](retouina Qv. -olina D2. cretouina r.) et in Aemilia via Faventina[*](fabentina E.). candore Alianis[*](aclianis F.) semper crudis Faventina[*](auentina E.) praeferuntur; Retovinis[*](retoninis D1Fv. -olinis D2. cretouinis GdE. retiis uinis Q.) tenuitas summa densitasque, candor qui[*](candor qui S. candorque D2. -oreque D1F. -oraeque r. -or aeque ut v.) Faventinis, sed lanugo nulla, quod apud alios gratiam, apud alios offensionem habet. nervositas filo aequalior paene quam araneis[*](araneis DGdB. coraneis F. coronae his E. maris Q.) tinnitusque , cum dente libeat experiri. ideo duplex quam

ceteris pretium.[*](cfr. Grat. cyneget. 35.) <2> Et ab his[*](et ab his FdTJ. et ab D. et ad G. et Ev. sed in Q.) Hispania citerior[*](citeriore D2. -orem S.) habet splendorem[*](splendorem D2dQv. -ore r.) lini praecipuum[*](praecipuum v. -uam ll. -ua QD.) torrentis, in quo politur, natura , qui adluit[*](adluit Qv. adlatuit (all- d) ll.) Tarraconem. et tenuitas mira ibi primum carbasis repertis. non[*](non DGFdTG. nam Ev.) dudum ex eadem Hispania Zoelicum venit in Italiam plagis utilissimum; civitas ea Gall aeciae[*](Gallaeciae Brot. galliciae DT. -itiae r. Callaeciae Bas. gallaciae v.) et oceano propinqua. est sua gloria et Cumano in Campania ad[*](ad D2dEv. aut r.) piscium et alitum capturas[*](capturam Ev.). eadem et plagis materia—neque enim minores cunctis animalibus insidias quam[*](quam dEv. quas r.) nobismet ipsis lino tendimus —, sed Cumanae plagae concidunt[*](concludunt coni.H.) apro saetas et vel[*](apro saetas et uel ego. apros aetas (etas dT. et aetas E) ceu e D1GFdTE. apros setas (saetas D) ceu D2SD. apros saetas ceu per S. apros et Tuscae uel J. apros et hae (hi H) cassesue (uel H) v.) ferri aciem[*](acie D.) vincunt , vidimusque iam tantae tenuitatis, ut anulum hominis cum epidromis transirent uno portante multitudinem, qua[*](qua v. que ll.) saltus cingerentur. nec id maxime mirum, singula[*](ante singula habent se in G, sed in r, sed v.del. ego.) earum stamina centeno quinquageno filo constare, sicut paulo ante Iulio Lupo[*](anFuluio Lupo? cfr. Willranns ex. inscr. Lat.nr. 2198.), qui in praefectura Aegypti obiit.[*](cfr. Herodot. III 47.) mirentur hoc ignorantes in Aegypti quondam regis, quem[*](quem GdEv. quae r.) Amasim vocant, thorace in Rhodiorum insula Lindi[*](Lindi P. tendi ll. (est lindos in rhodo insula Q). ostendi v.a.S.) in[*](in om.DF.) templo Minervae CCCLXV filis singula fila constare, quod se expertum [*](se expertum D2s. se (per se E.om.dT) exemplum r.) nuperrime[*](nuperrime J. nuper (noper D1. ne per F1) romae ll. v. (se nuperrime expertum QS).) prodidit Mucianus ter cos. parvasque iam reliquias eius superesse hac experientium[*](an hoc experientium?) iniuria. Italia et Paelignis[*](Paelignis D. pel- ll.v.) etiamnum[*](etiam D2.) linis[*](lini E. lineis Q.) honorem habet, sed fullonum tantum in usu. nullum est candidius lanaeve similius, sicut[*](sicut ll.v. sed Q.) in culcitis praecipuam gloriam Cadurci[*](cadurcei Q.) obtinent . Galliarum hoc et tomenta[*](tomenta D2EQB. torm- rv.) pariter inventum. Italiae quidem mos etiam nunc durat in appellatione stramenti.

[*](cfr. XII 39. Herodot. II 37.) <3> Aegyptio lino minimum firmitatis, plurimum lucri. quattuor ibi genera: Taniticum[*](taniticum D2G. taneticum Q. tainicum D1G. tainitium F. taenitium E. inichium d. tanicum v.), Pelusiacum[*](ad pelusiacum D1GFE. ac pel- dv.a.S.), Buticum, Tentyriticum regionum nominibus, in quibus nascuntur. superior pars Aegypti in Arabiam vergens gignit fruticem, quem aliqui gossypion vocant, plures xylon[*](xylon D2v. exylon D1. xilon d. filon r.) et ideo lina inde facta xylina[*](xylina dv. xylena r.). parvus est similemque[*](similemque— 11 defert D2v (sed defert fructum v).om.r.) barbatae nucis fructum defert, cuius ex interiore bombyce lanugo netur. nec ulla sunt[*](ulla sunt D2dv. nulla sunt D1GE. nullas F.) cum candore molliora[*](molliora Salm. -ore ll. meliora S. mollitiaue v.a.S.) pexiorave[*](pexioraue D2SS. pix fora r. prae-ferenda v.). vestes inde sacerdotibus Aegypti gratissimae. quartum genus et[*](et QS.om.ll.v.) othoninum [*](othoninum D2S. -neinum Q. -minum d. ut hominum D1GF. ut homines E. orthominum vel orchomenium v.) appellant. fit e palustri velut harundine, dumtaxat panicula eius. Asia e genista facit lina ad retia praecipue[*](praecipuae Q. -pua GEv.a.S.) in[*](denis EH. decem GdS. decim Q.) piscando durantia, frutice madefacto x diebus, Aethiopes Indique e malis, Arabes e curcurbitis[*](e cucurbitis QS. cuc-ll.v.) in arboribus, ut diximus, genitis[*](genitis Bas. gentis Q. genistis ll.v. de genistis SB.).

[*](12,38)

Apud nos maturitas eius duobus argumentis intellegitur , intumescente semine aut colore flavescente. tum evolsum et in fasciculos manuales colligatum siccatur in sole pendens conversis superne radicibus uno die, mox v aliis contrariis in se[*](in sed E. inter se uersis v.a.S.) fascium[*](fascium dTv. facium DGF1. facitium E. faciunt F2.) cacuminibus, ut semen in

medium cadat. inter medicamina huic vis, et in quodam[*](et in quodam DGFv. etiam quod r.) rustico[*](cibus etiam d.) ac praedulci Italiae transpadanae cibo, sed iam pridem[*](dist.ego.) sacrorum tantum, gratia. deinde post[*](deinde post v. post deinde ll.D.) messem triticiam[*](triti- ciam SD. -ceam dv. -ci aut r.) virgae ipsae merguntur in aquam solibus tepefactam [*](tepefactam Dv. -ta F. -tum r.), pondere aliquo depressae; nulli enim levitas maior. maceratas indicio est[*](indicio est D2dv. indie id est F1. indie idem r.) membrana laxatior, iterumque inversae , ut prius, sole siccantur, mox arefactae in saxo tunduntur[*](tondontur G2dE.) stuppario[*](stuppario D2v. stipp- D1Gd. stip- r. stup- C.) malleo. quod proximum cortici fuit, stuppa appellatur, deterioris lini, lucernarum fere luminibus aptior; et ipsa tamen pectitur ferreis aculeis[*](aculeis ego. aenis DGFE. enis dT. ahenis v. hamis anon.ap.B. crenis P. taeniis coni.J.), donec omnis membrana decorticetur, *corticesque[*](cortices—) decussi clibanis [*](que ego. quoque ll.v.) et furnis[*](funis E.) praebent usum*[*](usum huc transposui; in ll. v. leguntur post decorum est (14). aliter J.). medullae numerosior distinctio[*](destinatio E.) candore, mollitia. linumque nere et viris decorum [*](dist.ego.). est* ars depectendi digerendique: iustum e quinquagenis fascium libris quinas denas carminari. iterum deinde in filo politur[*](ponitur G.), inlisum crebro silici[*](in silice Ev.a.J.) ex aqua, textumque [*](testumque D1d. testuque F. tectumque v.a.G.) rursus tunditur clavis, semper iniuria melius.

Inventum iam est etiam quod ignibus non absumeretur . vivum id vocant, ardentesque in focis conviviorum ex eo vidimus mappas sordibus exustis[*](exutis G.) splendescentes [*](splendescente G. -discunt Q.) igni magis quam[*](magis quam aliae aqua Q.) possent aquis. regum inde funebres tunicae corporis favillam ab reliquo separant cinere. nascitur in desertis adustisque[*](adustisque indie (-iae D) locis QD.) sole Indiae, ubi non cadunt imbres, inter diras[*](deros d. diras seras Q.) serpentes, adsuescitque vivere ardendo, rarum inventu, difficile textu[*](textu GdEv. -to D2. exto r. tectum Q.) propter brevitatem[*](breuitate Q. utitatem F. utiatem D1.).

rufus de cetero colos splendescit igni.[*](cfr. Varro de 1.1. V 131. (Pausan. VI 26, 6).) cum inventum est, aequat pretia excellentium margaritarum. vocatur autem a[*](asbestinon S. -num C. ac uectinon Q. abestinum D2. auest- r. asuest- v.) Graecis ἀσβέστινον ex argumento naturae[*](naturae suae D2SD.). Anaxilaus auctor est linteo[*](linteolo (del. eo) D2.) eo circumdatam arborem surdis ictibus[*](ictibus v. act- ll. ictus Q.) et qui non exaudiantur caedi. ergo huic lino principatus in toto orbe. proximus byssino, mulierum maxime deliciis circa Elim in Achaia[*](elimine achaia d. limen achaia E.) genito; quaternis denariis scripula eius permutata quondam ut auri reperio.[*](cfr. XX 207. Th. H. IX 12, 4.) linteorum lanugo, e velis[*](uelis QC. uillis ll.v.) navium maritimarum maxime, in magno usu medicinae est, et cinis spodii[*](spodii QB. spondi (-dii v) dv. pondi r.) vim habet. est et inter papavera genus quoddam, quo candorem lintea praecipuum trahunt.

[*](cfr. VI 96.) Temptatum est tingui linum quoque, ut[*](ut FQS. et rv.) vestium[*](uestium Ev. -itum Q. -igium D1GFd. uecium D2.) insaniam[*](infamiam Q.) acciperet[*](acciperet QS. -pere ll.v.), in Alexandri Magni primum classibus Indo amne navigantis, cum duces eius ac praefecti certamine [*](in certamine Ev.a.D.) quodam variassent insignia[*](insignia dv. et ins- rD.) navium, stupueruntque litora flatu versicoloria[*](uersicolori has S.) pellente[*](pellente D2dTSS. spellente D1GF. spendente E. implente B. expan- dente U chrest. 231. (pellente D iunxit cum sqq.).) vela[*](uela ego. uelo ll.v (cum sqq. iunctum).). purpureo ad Actium cum M. Antonio[*](Antonio v. -ium ll.Q.) Cleopatra venit eodemque fugit[*](fugit DGQD. effugit rv.). hoc fuit imperatoriae navis insigne.

[*](Valer. Max. II 4, 6.) Postea[*](an postea (h. e. post Alexandri tem-pora) cum antecedd. iungendum? po.[pulo] R.[omano] ea coni.S.) in theatris tantum[*](tantum ll.v. tincta Becker. spectanti S. -tum U chrest. l. l. stanti Strack. extenta D.malim tenta. (an tecti uice vel etiam?)) umbram fecere, quod primus omnium invenit Q. Catulus, cum Capitolium dedicaret . carbasina deinde vela primus in theatro duxisse

traditur Lentulus Spinther Apollinaribus[*](apollinaribus D2v. acoll- (iacoll- d) r.) ludis. mox Caesar dictator totum forum Romanum intexit viamque sacram ab domo sua et clivum usque in Capitolium[*](ad cliuum usque Capitolinum B.), quod munere[*](munere B. -ri ll.) ipso gladiatorio mirabilius visum tradunt.[*](Cato (Jordan p. 110).) deinde et sine ludis Marcellus Octavia Augusti sorore genitus in aedilitate sua, avunculi[*](auunculo d(?)v.) XI consulatu[*](consulatu ego. cos. ll.D. consule v.cfr.VIII 20. 22.), a[*](a DFTSD. a. d. r H. del. v. ad U chrest,l.l.) kal. Aug. velis forum inumbravit, ut salubrius litigantes consisterent[*](consistere DF.), quantum mutati[*](mu- tati a ego. -ti E. -tis rv.)a moribus Catonis censorii, qui sternendum quoque forum muricibus censuerat! vela nuper et[*](et om.Ev.a.S.) colore caeli, stellata, per rudentes iere[*](iere dTH. fere S. feret D2. terrae rv. terra G. stetere S. fortasse texere caueam (pro terrae etiam).) etiam in amphitheatris principis Neronis. rubent[*](rubente G (cum terra iunctum).) in cavis aedium et muscum ab[*](ab S. ac dv. ad r. a G.) sole[*](solem dEv.a.G.) defendunt . cetero mansit candori[*](candori dv. -ore r.) pertinax gratia.[*](Homerus B 529. 830. 135. Varro 'XXV humanarum' ap. Gellium XVII 3, 4.) honor ei iam[*](ei iam ego. etiam ll. v. cfr. §32. XVII 119.) et Troiano bello. cur enim non et[*](et ll.v. ei S. e J. ex D.) proeliis intersit ut naufragiis? thoracibus[*](thoracibus D2Qv. -caeis F. -ceis r.) lineis paucos tamen pugnasse testis est Homerus. hinc fuisse et navium armamenta apud eundem interpretantur eruditiores, quoniam, cum σπαρτὰ dixit, significaverit[*](significauit Q.) sata.

Sparti quidem usus multa post saecula coeptus est, nec ante Poenorum arma, quae primum Hispaniae intulerunt. herba et haec, sponte[*](et sponte Gd.) nascens et quae non queat seri, iuncusque proprie aridi soli, uni terrae data[*](data ego. dato ll.v.) vitio. namque id malum telluris est, nec aliud ibi seri aut nasci potest. in Africa exiguum et inutile gignitur. Carthaginiensis Hispaniae citerioris portio, nec haec tota, sed quatenus parit, montes quoque sparto operit. hinc

strata rusticis eorum, hinc ignes facesque, hinc calceamina et pastorum vestes. animalibus noxium praeterquam cacuminum teneritate. ad reliquos usus laboriose evellitur[*](euellitur Ev. uell- r.) ocreatis[*](ocreatis dv. hoc reatus DGF. ocrea E.) cruribus manuque textis[*](manuque textis Salm. manu textisque ll.H. mani- busque tectis v.) manicis convoluta[*](conuoluta Salm. -tum ll.v.a.D.), osseis iligneisve[*](iligneisue DFEH. -nisue G. lignisue d. -neisue v.) conamentis, nunc iam in hiemem[*](interpretatur H: 'pariter hieme ut aestate'. sed non persuadet. magis arrideat in hiemem usque. an iam hieme in iuuenta?) iuxta[*](iuxta ll.H. uix v.), facillime tamen ab idibus Mais in Iunias. hoc maturitatis tempus.

Volsum fascibus in acervo alligatum[*](alligatum ego. cfr. XII 45. animatum ll.G. adunatum v. cumulatum Turn.D.) biduo, tertio resolutum spargitur in sole siccaturque et rursus in fascibus redit sub tecta. postea maceratur, aqua marina optime , sed et[*](se et GEv. se et D1F. sed r.) dulci, si marina desit, siccatumque sole iterum rigatur. si repente urgueat[*](urgeat dv. -guat E. arguat G.) desiderium, perfusum[*](perfusum v. peruefusum D1GFdE. feruef- D2) calida in[*](an patitur? (cfr. XVIII 91).) solio[*](folio Sabellicus. folio ll. v. a. C.) ac siccatum stans conpendium operae fatetur. hoc[*](hoc ll.v. an hinc?) autem tunditur, ut fiat utile, praecipue in aquis marique invictum. in sicco praeferunt e cannabi funes, set[*](sed S. et ll.v. at G.) spartum alitur etiam demersum, veluti natalium sitim pensans[*](sitim pensans G. -sas G. -sa d. (sit impensa v). sit inpensas r.). est quidem eius natura interpolis, rursusque quam libeat[*](quamlibet dQ.) vetustum novo miscetur. verumtamen complectatur animo qui volet miraculum aestimare, quanto sit in usu omnibus terris navium armamentis, machinis aedificationum aliisque desideriis vitae. ad hos omnes usus quae sufficiant, minus XXX passuum in latitudinem a litore[*](a litore dQv. altiore r.) Carthaginis Novae minusque c???[*](c EQH. om. rv.) in longitudinem esse reperientur . longius vehi impendia prohibent.

[*](cfr. Th. H. IV 12, 2. 15, 1.) lunco Graecos ad funes usos nomini credamus,

quo herbam eam appellant, postea palmarum foliis philuraque manifestum est. inde translatum[*](translatum est G.) a Poenis sparti[*](sparti dv. parti DGF2. parci F1. partis E.) usum[*](usum est G.) perquam simile veri est.

[*](Th. H. VII 13, 8.) Theophrastus auctor est esse[*](esse—) bulbi genus circa ripas amnium nascens, cuius inter summum corticem eamque partem, qua vescuntur[*](uescuntur om.E.), esse laneam naturam, ex qua inpilia[*](mapilia d. mapalia Tv.a.H.) vestesque quaedam conficiantur[*](conficiantur dQG. -ciant rH. -ciebantur v.). sed neque regionem, in qua id fiat, nec quicquam diligentius praeterquam eriophoron id appellari in exemplaribus, quae equidem invenerim, tradit, neque omnino ullam mentionem habet sparti[*](sparti D2dBas. spar D1FE. is per G.del.H. spartum v.) cuncta magna cura persecutus cccxc[*](CCCCXL H. CCCCXL ll.(-XC v). CCCLQ.) annis ante nos, ut iam et alio loco diximus, quo apparet[*](appa- ret Qv. appellaret ll.) post[*](15,1) id temporis spatium in usum[*](usum Ev. usu rQ.) venisse[*](uehisse G.) spartum[*](spatium om.QS.).

Et quoniam a miraculis rerum coepimus, sequemur eorum ordinem, in quibus vel maximum est aliquid nasci ac[*](ac dQS. aut rv.) vivere sine ulla radice. tubera haec[*](haec om.QS.) vocantur undique terra circumdata nullisque[*](nullis QS.) fibris nixa[*](nexa QD2S.) aut saltem capillamentis, nec utique extuberante loco, in quo gignuntur , aut rimas[*](rima GE.) sentiente[*](sentiente D2dTSJ. sentgente D1GF. ingente E. agente v.). neque ipsa terrae cohaerent, cortice etiam includuntur, ut plane nec terram[*](terram GdEv. -ra D. -rae F.) esse possimus [*](possis Q.) dicere neque aliud[*](nec aliud E.) quam terrae[*](terra E.) callum[*](incallum Q.).[*](Athenaeus II 62a.) siccis haec fere et sabulosis locis frutectosisque nascuntur. excedunt saepe magnitudinem mali cotonei, etiam librali pondere. duo eorum genera: harenosa dentibus inimica, in[*](inimica in DFdS. -cam G. -ca et Ev.) altero[*](altero DFdS. -ra rv.) sincera. distinguntur et colore, rufo nigroque et intus

candido, laudatissima Africae. crescant[*](crescunt D2v.a.G.) anne[*](anne (amne d) uitium DGFdTv. annuentium E.) vitium id terrae—neque enim aliud[*](aliud Tv. mali ut DGF. mali et E.) intellegi[*](in- telligi dTv. -llege DG. -llegere FE.) potest—ea protinus globetur[*](globentur T.) magnitudine, qua futurum[*](futura d.) est, et vivat[*](uiuat dT. -atne v. uiuant rS. -antne G.) necue, non[*](necne non ego nov. luc. p. 51. n. 19. ac ne non DGFdS. ac non E. anne non TD. annon haud v.) facile arbitror intellegi posse. putrescendi enim ratio 35 communis est[*](est iis d2v. an iis est?) cumr ligno. Lartio Licinio[*](licino Q.) praetorio viro iura[*](uia dura in spaniā pergenti Q.) reddenti in Hispania Carthagine[*](Karthagini QS.) paucis his annis scimus accidisse mordenti tuber, ut deprehensus[*](deprehensos E.) intus denarius[*](denarius dv. -rios Q. -ris DGF1. -riis F2E.) primos dentes inflecteret[*](reflecteret dT.), quo manifestum erit terrae naturam in se globari[*](globerari Q.). quod certum[*](quod certum ex iis G. certe ex his Q.) est, ex his erunt[*](erunt TQSH. serunt r. del. v.), quae nascantur et seri non possint[*](possunt Q.).

[*](Theophr. ap. Athenaeum II 62a b c. 61e f. Col. VI 17, 7. cfr. Apicius VII 258.)

Simile est et quod in Cyrenaica provincia vocant misy[*](mysi Q1. musi Q2.), praecipuum suavitate odoris ac saporis, sed carnosius, et quod in Threcia[*](threcia DFJ. -cea d. trecia G. thracia Ev.) iton[*](iton—Graecia (grecia Q) QH. om. rv.) et quod in Graecia geranion[*](geranion (ce- d) dQB. ceranio E. ceraranio DF. -nium S. caeraramo G. ceraunium v.a.H. -ion D.).

De tuberibus haec traduntur peculiariter: cum fuerint imbres autumnales ac[*](ac ll.v. aut Q.) tonitrua crebra, tune nasci et maxime[*](maxime ego. maximume ll. -ime e v.) tonitribus, nec ultra annum durare, tenerrima autem verno esse. quibusdam locis accepta[*](accepta tantum riguis P. acceptam (-ta d) turriguis D1GFdE. acceptam- tis (-tantis D) riguis D2D. accepta riguis G. -ptantur riguis et v. an accepta tamen irriguis? cfr. Theophr. (οὐ μὴν ἀλλά).)tantum riguis feruntur[*](seruntur v. a. G.), sicut Mytilenis negant nasci nisi exundatione

fluminum invecto semine ab Tiaris. est autem is[*](is C. his ll.v.) locus, in quo plurima nascuntur. Asiae nobilissima circa Lampsacum et Alopeconnesum, Graeciae vero circa Elim[*](Elim S. Elin v e Theophr. olim DGFd. olimpum E.).

Sunt et in fungorum genere Graecis dicti pezicae[*](πέζιεςTheophr.), qui sine radice ant pediculo nascuntur.

Ab his proximum dicetur auctoritate clarissimum laserpicium[*](laserpitium GdEv.a. S.), quod Graeci silphion[*](silphion v. -phyum Q. siripi F1. siriphi (syr- G) ll.) vocant, in Cyrenaica provincia repertum, cuius sucus[*](sucus DFdT. -cum rQv.) laser vocatur[*](uocatur dTQ. -cant rv.), magnificum in usu[*](usu v. usum ll. an usu uitae vel usu medico alimentisque?) medicamentisque et ad pondus argentei denarii repensum[*](re- pensum S. -su Q. pensum ll.v.). multis iam annis in ea terra non invenitur, quoniam publicani, qui pascua conducunt, maius ita lucrum sentientes depopulantur pecorum pabulo. unus omnino caulis nostra memoria repertus Neroni principi missus est. si quando incidit pecus in spem nascentis, hoc deprehenditur signo: ove, cum comederit[*](comedit Q.), dormiente[*](dormit Q.) protinus , capra sternuente[*](sternutante Ev. a. G. sternuit Q.) crebrius[*](crebrius QS. om. ll. v.).[*](Diosc. III 84 init.) diuque iam non aliud ad nos invehitur laser, quam quod in Perside aut Media et Armenia nascitur large, sed[*](large sed (set D2d) D2dQG. largeret D1GF. laser et E. laser v.) multo infra Cyrenaicum, id quoque adulteratum cummi aut sacopenio[*](sacopemo DF.om.Q.) aut faba fracta; quo minus omittendum videtur C. Valerio M. Herennio cos. Cyrenis advecta Romam publice laserpicii pondo XXX[*](XXXQ.), Caesarem vero dictatorem initio belli civilis inter aurum argentumque protulisse ex aerario laserpicii pondo MD[*](MD H. ??? D D2dT. ??? D Q. CXID D1F. CXI rv.).

[*](Th. H. III 1, 6. C. I 5, 1. H. VI 3, 3.)Id apud auctores Graeciae[*](graeci e DF.)certissimos[*](cer- tissimos ego. cfr. XXII 151. (an peritissimos? cfr. XI 149). uentissimos DF. euident- GEv. uetust- dTD. diligent- CFW Müller p. 19.) invenimus natum[*](notum E.)

imbre piceo repente madefacta tellure circa[*](circa dv. (Theophr. περί. cfr. §46). erga rS.) Hesperidum hortos Syrtimque maiorem septem annis ante oppidum Cyrenarum, quod conditum est urbis nostrae anno CXLIII[*](CXLIIII d.), vim autem illam per IIIIstadium[*](stadia d.) Africae valuisse.[*](Th. H. VI 3, 1. 2. (IX 1, 7). 4. 5. 6.) in ea laserpicium gigni solitum, rem feram ac contumacem et, si coleretur, in deserta fugientem, radice multa crassaque, caule ferulaceo ac[*](ac dS. aut rSH. haud v.) simili crassitudine. huius folia maspetum vocabant, apio maxime similia. semen erat foliaceum, folium ipsum vere[*](uere D2dTC. uero rH. uerno S.) deciduum. vesci pecora solita primoque purgari, mox pinguescere, care mirabilem in modum iucunda. post folia amissa caule ipso et homines vescebantur *modis omnibus*[*](modis omnibus ego et huc transposui coll. Theophr. in ll. infra post purgante pro modis legitur: um- his D1GF2. umhos F1. uiciis D2. uitiis dD. uitia his ES. a uitiis v. utili his J.) decocto, elixo[*](elixo assoque ego coll. Theophr. assoque elixo ll. J. assoque et elixo S. asso elixoque v.) assoque, eorum quoque corpora XL primis diebus purgante*. sucus duobus modis capiebatur[*](capie- bant G.), e radice atque caule, et haec duo erant nomina, rhizias[*](rhizias v. apizias Q. arinzias d. rimzias r.) atque caulias, vilior illo[*](ille Qv.a.H.) ac putrescens . radici cortex niger. ad mercis[*](hac merces Q. et ad mercis v.a.H. fortasse interierunt aliqua post cortex niger et puncto distinguendum est post adulteria. cfr. Schneider ad Theophr. H. VI 3, 2.) adulteria sucum ipsum in[*](in uas Q.om.G.) vasa coiectum admixto furfure subinde concutiendo ad maturitatem perducebant, ni ita fecissent, putrescentem . argumentum erat maturitatis[*](maturitatis D2dv. -tate E. -tatem r.) colos siccitasque sudore finito. alii tradunt laserpicii radicem fuisse maiorem cubitali, tuberque[*](tuberque Ev. tubertique DFd. rutrique G.an tuber utique?) in ea supra terram. hoc inciso profluere solitum sucum ceu lactis, supernato[*](suprenato d. superen- H.) caule, quem magydarim[*](magidarim E. -rem G.) vocarunt. folia aurei coloris pro semine fuisse, cadentia a canis ortu austro flante. ex his laserpicium nasci solitum, annuo spatio et radice et caule consummantibus[*](consummantibus C. -umentibus ll.v.) sese. hi[*](his d. hoc v.a.S.) et circumfodi solitum prodidere, nec purgari pecora, sed aegra sanari aut protinus mori, quod in paucis accidere[*](accidisse dT.). Persico silphio prior opinio congruit.

[*](Th. H. VI 3, 7. (cfr. Diosc. III 84 extr.) Diosc. 1. 1. med.) Alterum genus eius est, quod magydaris[*](mygdaris GdE.) vocatur, tenerius[*](cyro asiriā Q.) et minus vehemens, sine suco[*](suco GdEQv. sucoque rSD.), quod circa Syriam nascitur, non proveniens in Cyrenaica regione. gignitur et in Parnaso monte copiosum[*](copiosum dTQSS. -oso r. -osius v.), quibusdam laserpicium[*](quod laserpicium uocant QS.). vocantibus per quae omnia adulteratur rei saluberrimae utilissimaeque auctoritas. probatio[*](probatio dVerc. sed prob- Q. pratio DF. precio G. ratio Ev.) sinceri prima in colore modice rufo et, cum frangatur[*](con- frangatur G. cum frangitur v.a.S.), intus candido[*](intus candido (-ito Q) QS. candido intus (indus D) ll.v.) , mox tralucente gutta quaeque[*](quaeque QS. aquequae (-que G) DGF. aque d. aquae v. aqua EG. aquae quam S. quae aqua J.) saliva[*](saliuaquae D1F. -uaque GdEv.a.S.J.) celerrime[*](celerrime (-erime Q)SQS. celererrime D2. om.rv.) liquescat[*](liquescit Ev.a.S.). usus in multis medicaminibus.

[*](Diosc. III 150.) Sunt etiamnum duo genera non nisi sordido nota volgo, cum quaestu multum polleant, in primis rubia, tinguendis lanis et coriis necessaria. laudatissima Italica et maxime suburbana, et omnes paene provinciae scatent ea. sponte provenit seriturque, similitudine erviliae, verum[*](uerum GdEv. uermi r.) spinosis[*](spinosis DFd. -sus rv. -sa D.)foliis[*](foliis ego. om. ll. v.) et caule[*](et caule ll.D. ei caulis v.). geniculatus hic est quinis circa articulos in orbe foliis. semen eius rubrum, postremo nigrum, radix[*](rubrum, postremo nigrum, radix ego coll. Diosc. om. ll. v. lacunam indic. S. nigrum, radix U 389.) rubra[*](rubra U l.l. rubia ll.v. rubrum B. (rubrum est. rubia J).) est. quos[*](quas G. quod EC. quot v.) in medicina usushabeat dicemus suo loco.

[*](24,94)

[*](Col. XI 2, 35. Diosc. II 192. Th. I. VI 8, 3. IX 12, 5.) At quae vocatur radicula lavandis demum lanis sucum habet, mirum quantum conferens candori mollitiaeque . nascitur sativa ubique, sed sponte praecipua[*](praecipue U 390.) in Asia Syriaque, saxosis et asperis locis, trans Euphraten tamen laudatissima, caule ferulaceo, tenui et ipso, cibis indigenarum expetito et unguentis[*](unguentis E(?)H. -ti r. tingenti B.), quicquid sit cum quo decoquatur, folio oleae. struthion[*](struthion B. strutin ll.) Graeci vocant. floret aestate, grata aspectu, verum sine odore, spinosae[*](spinosae J. -osa et GdEv. -osae et r D.) caule lanuginis[*](lanuginoso v.a.S.). semen ei nullum, radix magna, quae conciditur ad quer dictum est usum.

[*]((cfr. Th. H. VI 7, 3). Diodor. II 10. Curtius V 1, 35. (Herodot. I 185).) <1> Ab his superest reverti ad hortorum curam et suapte natura memorandam et quoniam antiquitas nihil prius mirata est, quam Hesperidum hortos ac regum Adonidis et Alcinoi itemque pensiles, sive illos Semiramis sive Assyriae rex Syrus[*](rex Syrus J. (cfr. Diodor. II 10. Curt. V 1, 35). rex cyrus ll.v. reagin syriis Q. regina Nitocris U 391. [Semiramis Assyriae] regina siue alius rex Syrus coni. S.) fecit, de quorum opere alio volumine dicemus.[*](Valer. Max. VII 4, 2. (cfr. Plin. § 169). Varro I 1, 6.) Romani quidem reges ipsi coluere ; quippe etiam Superbus[*](Superbus Tarquinius v.a.S.) nuntium ilium saevum atque sanguinarium filio remisit[*](exorto remisit Q.) ex horto. in XII tabulis legum nostrarum nusquam nominatur villa, semper in significatione ea hortus, in horti[*](in hortiuo d. et pro horto Q.) vero heredium; quam ob rem comitata est et religio quaedam, hortoque et foro[*](foco fH. fores v.) tantum contra invidentium effascinationes dicari videmus in remedio saturica[*](satyrica G. saturnica v.) signa, quamquam hortos tutelae Veneris adsignante Plauto. iam quidem hortorum nomine in ipsa urbe delicias agros villasque possident.[*](Varro de 1. 1. V 146.) primus hoc instituit

Athenis Epicurus otii[*](otii GFdG. hortorum Ev.) magister; usque ad eum moris non fuerat in oppidis habitari[*](habitare d. -beri v.a.G.) rura.

Romae quidem per se hortus ager pauperis erat. [*](cfr. X 74. 132.)<2> ex horto plebei macellum, quanto innocentiore victu! mergi enim, credo, in profunda satius[*](satius esse d.) est et ostrearum genera naufragio exquiri, aves ultra Phasim[*](phasim FJ. -sin T. -si Gd. -sidem Ev.) amnem peti ne[*](ne D. et ne P. e F. et rv.) fabuloso quidem terrore tutas, immo sic pretiosiores, alias in Numidiam atque[*](Numidiam atque G. -dia aquae (aqua ea d1) d. -dia que (quae F) r. -dia Sv.) Aethiopiae[*](Aethiopiae ll.G. -piaque Sv.) sepulchra[*](sepulcbra (-crha F) ll.G. in sepulchris aucupari Sv.), aut pugnare[*](pugnare GG. depugnare dT. pugnari F1v. purgari r.) cum feris[*](feris dTv. foris r.) mandique capientem[*](cupientem Ev.a.G.) quod mandat[*](mandit E.) alius. at, Hercules, quam vilia haec, quam parata voluptati[*](uoluptati dv. uolunt- r.) satietatique [*](societati- que G.), nisi eadem, quae ubique, indignatio occurreret! ferendum sane fuerit exquisita nasci poma, alia sapore, alia magnitudine, alia monstro pauperibus interdicta, inveterari vina saccisque castrari, nec cuiquam adeo longam esse vitam, ut non ante se genita potet, e frugibus quoque quondam[*](quondam f. quendam ll.S. quoddam v.) alicam[*](alicam ego. cfr. XVIII 109. 112. XXII 128. alitum GEf. halitum dS. alimentun v.) sibi excogitasse luxuriam ac[*](ac om.d.) medulla[*](medulla dJ. -am GF2Ev. medallam F1.) tantum earum superque pistrinarum operibus et[*](et Gdv. ex r.) caelaturis vivere, alio pane procerum, alio volgi, tot generibus usque ad infimam plebem descendente[*](descendente v. -tem GF2dE. descentem F1.) annonona[*](annona Budaeus de asse p. 288. anima ll.v.a.C.).[*](cfr. § 151. Martial. XIII 21.) etiamne in herbis discrimen inventum esse[*](esse ego. est ll.v.), opesque[*](opesque dC. opusque r. olusque v.) differentiam facere[*](facere Ev. fecere rC.) in cibo etiam uno asse venali? in his quoque aliqua[*](aliqua quoque Gd.) sibi nasci tribus negant, caule in tantum saginato[*](saginato dC. signato rv.), ut pauperis

mensa non capiat. silvestres fecerat natura corrudas[*](corrudas GC. orr- F. horr- E. horridas d. -dos v.), ut passim quisque demeteret. ecce altiles spectantur asparagi, et Ravenna ternos[*](ternis Ev.a.G.) libris rependit. heu prodigia ventris! mirum esset non licere pecori carduis vesci[*](carduis uesci cumdTgeminari voluit P.): non licet plebei! aquae[*](aquae GFEv. iam d.) quoque separantur, et ipsa naturae elementa vi[*](ui GEv. in FdT.) pecuniae discreta[*](discreta Ev. -tum F. decretum rTf.) sunt. hi nives, illi[*](hic... illic dT.) glaciem potant[*](potant dv. potent GF2. ponent r.) poenasque montium in voluptatem gulae vertunt. servatur rigor[*](rigor ego. ligora Fd. ligura G. ligur E. algor v. liquor U 392 D.) aestibus, excogitaturque ut alienis mensibus nix algeat. decocunt alii aquas, mox et illas hiemant. nihil utique homini sic, quomodo rerum naturae, placet. etiamne herba aliqua diviti[*](diuiti S. -tia ll. -tiis v.) tantum pascitur[*](pa- scitur ll.v. nascitur C. an pascetur?)? nemo Sacros Aventinosque [*](dist. Müller emend. III 32.) montes et iratae plebis secessus circumspexerit? macelluum[*](macellum ego. mox enim ll.H. mons enim v. mors Verc. mos enim P. lex enim Strack.) certe[*](cerce F. census U 393 D.) aequabit[*](aequauit F.) quos pecunia[*](pecunias F.) separaverit. itaque, Hercules, nullumn macelli vectigali[*](uectigali ego. -gal ll.v. an nullum quam macelli uectigal?) maius[*](maius dv. malus GF. -lum E.) fuit Romae clamore plebis incusantis[*](incausantis GF.) apud omnes principes, done re- is missum[*](messis G.) est portorium mercis huius, conpertumque non aliter quaestuosius censum haberi aut tutius ac minore fortunae[*](fortunae dv. fortitudine r.) iure: cum[*](quam cum S.dist.ego.) credatur pensio ea pauperrumis[*](pauperrumis ego. pau- perum is (his J)ll.v. pauperum iis quibus (quis U 393) Strack.), in solo sponsor est et sub[*](et his sub S.) die[*](dio G.) reditus superficiesque caelo quocumque gaudens.

[*](Cato 156, 1. (cfr. § 136. § 139).)<3> Hortorum Cato praedicat caules. hinc primum agricolae[*](an agricolas?) aestimabant[*](aestima- bantur v.a.S.) prisci et sic statim faciebant iudicium

, nequam esse in[*](esse in dC. essint GF. essent E. esset in v.) domo matrem familias—etenim haec cura feminae dicebatur —, ubi indiligens[*](indili- gens dC. indulgens rS. intelligens v.) esset hortus [*](extra hortus SD.), quippe e carnario aut macello vivendum esse[*](esse v. et ll. esse sed H. ei S. an at?). nec caules[*](caules v. cautes ll.), ut nunc maxime, probabant, damnantes pulmentaria quae egerent alio pulmentario: id erat oleo parcere, nam gari[*](gari FdEBudaeus. ganari G. carnis Sv. a. G. carnari S.) desideria etiam in exprobratione erant.[*](Cato 156, 1.) horti maxime placebant quae[*](quae Strack. quia (qua F1) ll. v. a. J. locum nondum sanatum puto.) non egerent igni parcerentque ligno, expedita res et parata semper, unde et acetaria appellantur, facilia concoqui nec oneratura[*](nec oneratura Verc. -uro v. ne cone (quo ne d) natura GFd. ne cum e natura E.) sensus[*](sensus ego. cfr. XVIII 118. XX 65. 85. 237. 240. sensu ll. sensum v.) cibo et quae minime accenderent[*](accenderens F1. -derent aut (ad v) Ev. a. G.) desiderium panis[*](panis ll. v. a. D. ueneris P. del. U 394. an potus?). pars eorum ad condimenta pertinens fatetur domi versuram fieri solitam atque non Indicum piper quaesitum quaeque trans maria[*](transmarina dT.) petimus. [*](Diodor. XII 4. Verg. Geo. IV 6.)iam[*](iam quoque dTv. a. G.) in fenestris suis plebs urbana imagine[*](imagine ego. in imag- ll. v.) hortorum cotidiana oculis rura praebebant, antequam[*](ante- quam v. antiquam GF. -qua E. -qui. Iam d.) praefigi prospectus omnes coegit multitudinis innumerae saeva latrocinatio . quamobrem sit aliquis et his honos, neve auctoritatem rebus vilitas adimat, cumn praesertim etiam cognomina procerum inde nata videamus[*](uideamus v. -emus ll.) Lactucinosque in Valeria familia[*](familia GFdQv. prouincia E.) non puduisse appellari, et contingat aliqua gratia operae curaeque nostrae Vergilio quoque confesso, quam sit difficile verborum honorem[*](humorem GF.) tam parvis perhibere[*](prohibere G.).

[*](Col. XI 3, 8. (X 23–26). 11. 10. 13. (X 45).) Hortos villae[*](uilla E.) iungendos non est dubium riguosque maxime habendos, si contingat, praefluo[*](praefluo dTH. praefluua GF. -fluuia E. perfluo S. profluo v.) amne[*](amne Tv. amne ne d. ne r.), si

minus, e puteo rota[*](puteo rota H cum Turn. adv. 10, 20. putecruta d. pute (-tae F) crita r. puteo pertica v.) organisve pneumaticis vel tollenonum[*](tollenonum coni. Palmarius. tollennonum (-ouum d) Fd. tollendonum E. -do non v. a. C. tollentem nonum G. tollonibus S.) haustu[*](haustu Sv. hastu GFd. -tum E.) rigatos[*](rigatos FdS. -tus G. -to E. rigandos C. -do v.). solum proscindendum a favonio in autumnum praeparantibus[*](praeparandum est v. a. S.) post[*](Et post F.) XIIII dies iterandumque ante brumam. VIII[*](VIII et III(v. 5) ego. octo et tres ll.v. scribendum erat octonis et ternos.) iugerum operis palari[*](pa- rari SD. at cfr. Col. X 45.) iustum est, fimum III pedes alte cum terra misceri, areis[*](an areas?) distingui easque resupinis pulvinorum toris, ambiri singulas tramitum sulcis, qua detur accessus homini scatebrisque decursus.

In hortis nascentium alia bulbo commendantur, alia capite, alia caule, alia folio, alia utroque, alia semine, alia cartilagine, alia carne aut[*](carne aut ego. carnea ll. carne alia J. (alia semine, alia cortice, alia cute, alia (aut) cartilagine, alia carne, alia tunicis carnosis v).) utroque, alia cortice aut cute et cartilagine, alia tunicis carnosis.

[*](Verg. Geo. IV 121. Th. H. I 10, 10.) Aliorum fructus in terra est, aliorum et[*](et om.d.) extra, aliorum non nisi extra. quaedam iacent crescuntque, ut cucurbitae[*](cucuruita Q. -bita D.) et cucumis; eadem pendent, quamquam graviora multo etiam iis, quae in arboribus gignuntur. sed cucumis cartilagine et carne[*](et carne—) constat, cucurbita cortice et cartilagine[*](cartilacine QS. om. ll. v.); cortex huic uni maturitate transit in lignum. [*](Th. H. I 3, 2. 9, 2. (cfr. Plin. XIII 123).)terra conduntur raphani napique[*](napicique Gd.) et rapa, atque alio modo inulae, siser, pastinacae. quaedam vocabimus ferulacea, ut anetum, malvas. namque tradunt auctores [in Arabia[*](uncos ego posui coll.Theophr. in arabia fictum videtur ex mabia (=== malua).)] malvas septimo mense arborescere baculorumque[*](baculorum quoque S. -orum v. a. H.) usum [*](dist. S.)praebere[*](praebentes S cumQ.).[*](cfr. XIX 173. 174.) exemplo[*](extemplo B.) est arbor malvae[*](est arbor maluae (-ue Q) QS. sed arbore malua ll. sed et arbor est malua B.) in Mauretania Lixi

oppidi aestuario, ubi Hesperidum horti fuisse produntur, CC[*](ccQ. c & is d.) passibus ab oceano iuxta delubrum Herculis antiquius Gaditano, ut ferunt. ipsa altitudinis pedum XX, crassitudinis quam circumplecti[*](circumplectione mo Q. -ionem GF.) nemo possit. in simili genere habebitur[*](habenda est Q.) et cannabis. nec non et carnosa aliqua appellabimus [*](appellauimus GF.), ut spongeas in umore pratorum enascentes[*](nascen- tes G.). fungorum enim[*](enim ll.v. aut Q.) callum in ligni arborumque natura diximus[*](16,31) et alio genere tuberum paulo ante.

[*](33 sqq.)

[*](Col. XI 3, 52. (Geop. XII 19, 3). 51. Pallad. IV 9, 7. Geop. XII 20, 3. Th. H. VII 1, 6. 3, 5. C. III 9, 4. II 14, 3.)