Naturalis Historia

Pliny, the Elder

Pliny, the Elder, creator; Mayhoff, Karl Friedrich Theodor, 1841-1914, editor

primum omnium frumenti vitium avena est, et hordeum in eam degenerat sic, ut ipsa frumenti sit instar, quippe cum germaniae populi serant eam neque alia pulte vivant. soli maxime caelique umore hoc evenit vitium. sequentem causam habet inbecillitas seminis, si diutius retentum est terra, priusquam erumpat.

eadem ratio et si cariosum fuit, cum sereretur. prima autem statim eruptione agnoscitur, ex quo apparet in radice

esse causam. est et aliud ex vicino avenae vitium, cum amplitudine inchoata granum, sed nondum matura, prius quam roboret corpus, adflatu noxio cassum et inane in spica evanescit quodam abortu.

venti autem tribus temporibus nocent frumento et hordeo: in flore aut protinus cum defloruere vel maturescere incipientibus. tum enim exinaniunt grana, prioribus causis nasci prohibent. nocet et sol creber ex nube. nascuntur et vermiculi in radice, cum sementem imbribus secutis inclusit repentinus calor umorem.

gignuntur et in grano, cum spica e pluviis calore infervescit. est et cantharis dictus scarabaeus parvus, frumenta erodens. omnia ea animalia cum cibo deficiunt. oleum, pix, adips contraria seminibus, cavendumque ne contacta eis serantur. imber in herba utilis a partu, florentibus autem frumento et hordeo nocet, leguminibus innocuus praeterquam ciceri. maturescentia frumenta imbre laeduntur et hordeum magis.

nascitur et herba alba, panico similis, occupans arva, pecori quoque mortifera. nam lolium et tribulos et carduos lappasque non magis quam rubos inter frugum morbos potius quam inter ipsius terrae pestes numeraverim.

caeleste frugum vinearumque malum nullo minus noxium est robigo. frequentissima haec in roscido tractu convallibusque ac perflatum non habentibus; e diverso

carent[*](carentia E.) ea ventosa et excelsa. inter vitia segetum et luxuria est, cum oneratae[*](oneratae vet. Dal. H. -ta F2dv. hone- rata DF1. hoc onerata E.) fertilitate procumbunt. commune autem omnium satorum vitium uricae[*](uricae DFD. -ca Ev. erucae dTBrot. uruca J.), etiam ciceris, cum salsilaginem eius abluendo imber dulcius id facit.

[*](Th. H. VIII 8, 4. 3. 7. (C. IV 15, 5. Geop. II 43). Th. C. IV 12, 8. Plutarch. quaest. symp. VII 2, 3.) <3> Est herba, quae cicer enecat et ervum[*](eruum dv. herbum r.) circumligando se; vocatur orobanche[*](orobanche v. -bachae D2. -brachae F2. orebraehae F1. orobreche dE. -chae D1.). tritico simili modo aera[*](aera C. haera DF2d. hera F1. herba EVerc. era v.), hordeo festuca, quae vocatur aegilops, lenti herba securiclata [*](securidata d. -daca v.a.S.), quam Graeci a similitudine pelecinum[*](pelecinum dD. -non v. pelicenum r.) vocant; et hae[*](hae dTBrot. hac r. hae quidem v.) conplexu necant. circa Philippos ateramum nominant in pingui solo herbam, qua faba necatur, teramum, qua in[*](teramum qua in J. terramum qua in DF. terram umquam (nunq- d) in dE. teramnon (-mon S) qua in v.) macro, cum udam quidam ventus adflavit.[*](Geop. II 43. Galen. alim. fac. I 37. Th. H. VIII 10, 1. Col. X 324.) aerae[*](aerae dC. here r. erae v.) granum minimum[*](minime DF.) est in cortice aculeato. cum est in pane, celerrime vertigines[*](uertiginem d.) facit, aiuntque in Asia et Graecia balneatores , cum velint turbam pellere, carbonibus id semen inicere. nascitur et phalangion in ervo[*](eruo dv. heruo E. herbo r.), bestiola aranei generis[*](dist. ego. cfr. Colum. X 324.), si hiems aquosa sit. limaces nascuntur in vicia et aliquando e terra, cocleae minutae, mirum in modum erodentes eam. et morbi quidem fere hi sunt.

[*](Verg. Georg. I 80. Geop. II 18, 6. Verg. Georg. I 193. Th. C. III 24, 4. Col. II 10, 11. Geop. II 18, 12.) Remedia eorum, quaecumque pertinent ad herbas , in sarculo et, cum semen iactatur, cinere. quae vero in semine et circa radicem consistunt, praecedente cura caventur. vino ante semina perfusa minus aegrotare existimant . Vergilius nitro et amurca perfundi iubet fabam;

sic etiam grandescere promittit[*](promittens dT.).[*](Col. II 11, 7. 9, 9. 10. Geop. II 18, 16. 4. 13. 14. 1. Col. XI 3, 61. 64. X 356. Pallad. I 35, 3. Th. H. VII 15, 2. Geop. XII 7, 3. Diosc. IV 88. 89. Col. X 353.) quidam vero, si triduo ante satum urina et aqua maceretur, praecipue[*](praecipue F2v. -puos E. -puus DF1d. -puius T.an procliuius?) adolescere putant; ter quidem saritam[*](saritam C. sartam dTEv. satam r.) modium fractae e modio[*](e modio DFdv. modium E.) solidae reddere. reliqua semina, cupressi foliis tusis[*](tusis om.d.) si misceantur, non[*](non dv. nunc r.) esse vermiculis ohnoxia[*](obnoxia D2dv. subn- r.), nec si interlunio serantur. multi ad mili[*](mili d. -lii v. -lia DF2E. melio F1.) remedia rubetam noctu arvo circumferri iubent, priusquam[*](an priusquam seratur?cfr. Geop.) sariatur, defodique in medio inclusam fictili. ita nec passerem nec vermes nocere, sed eruendam, priusquam metatur; alioquin amarum fieri. quin et armo talpae contacta[*](contracta E.) semina uberiora esse. Democritus suco herbae, quae appellatur aizoum[*](aizoum D2S. -oon B. aizum r.), in tegulis nascens, et ab aliis[*](et ab aliis Strack. J. ab aliis D2D. tabalis D1F. caballis dT. tabulis fE. -lisue B.) aesum[*](aesum DFEJ. esum dT.del. B. nomen adhuc corruptum. U 358 hypogaeson (rectius -geson), quod ne XXV 160 quidem satis certum est, sed a Barbaro illatum, nec usquam alibi scriptum legitur. 12. 13 aut dicit illum dE. ut dicit ille v.a.B.) , Latine vero sedum aut digitillum , medicata seri iubet omnia semina. vulgo vero, si dulcedo[*](ulcedo D. uredo fS.) noceat et vermes radicibus inhaereant, remedium est amurca pura ac sine sale spargere, dein sarire, si in articulum[*](an exire?) seges ire coeperit, runcare[*](truncare E.), ne herbae vincant. [*](extr.: Pallad. I 35, 9. Didymus in Geop. X 90, 4. Apuleius ib. XIII 5, 1.)pestem a milio[*](limio E.) atque panico, sturnorum[*](panicus turnorum E.) passerumve agmina, scio abigi herba, cuius nomen ignotum est, in quattuor angulis segetis defossa, mirum dictu, ut omnino nulla avis intret. mures abiguntur cinere mustelae vel felis dilute[*](falis deluto E.) et semine sparso vel decoctarum aqua[*](aquas et E.). sed redolet virus animalium eorum etiam in pane. ob id felle bubulo semina

attingi utilius putant.[*](Apuleius ib. V 33, 4. Th. H. VIII 7, 4.) rubigo quidem, maxima segetum pestis, lauri ramis in arvo defixis transit in ea folia ex arvis. luxuria segetum castigatur dente pecoris[*](pecorum d.) in herba dumtaxat, et depastae quidem vel[*](uel om.dT.) saepius nullam in spica iniuriam sentient. retonsarum[*](retonsarum dv. retus- r.) etiam semel omnino certum est granum longius fieri[*](fieri om.d.) et inane cassumque[*](cascumque D1F1d. casumque f. crassumque E2.) ac satum non nasci. Babylone tamen bis secant, tertium depascunt; alioquin folia tantum fierent. sic quoque cum quinquagesimo [*](quinquagesimo B e Theophr. cfr. v. 10. quinto decimo ll.v.a. C.) fenore messes reddit eximia fertilitas[*](eximia fertilitas D2S. exilitas rv.) soli[*](soli S. soli cum DF2dE. soli cum uenum F1. soli uerum v.), diligentioribus vel cum[*](uel cum ego. uenum (uerum dEJ) cum DF2dEJ. uenus cum F1. uero cum D2S. cum v.) centesimo[*](centesimo B. centesimo quinquagesimo ll. v.a.H.). neque est cura difficilis quam diutissime aqua rigandi[*](aqua rigandi DFEG. adaquari (aquari v) gaudent dTv.), ut praepinguis et densa ubertas diluatur. limum autem non invehunt Euphrates Tigrisque sic ut in Aegypto Nilus, nec terra ipsa[*](terrae ipsi F2.) herbas gignit. ubertas[*](ubertatis dEv.a.S. -ates F2.) tamen tanta est, ut[*](tanta est ut D2S. tantae (-te dE) sunt r(v add. ut). sponte ut F2. ut sponte dT.) sequente anno sponte restibilis fiat seges inpressis vestigio seminibus. quae tanta soli differentia admonet terrae genera in fruges discribere.

[*](Cato 6, 1. 34, 1. 2.) Igitur Catonis haec sententia est: in agro crasso et laeto frumentum seri, si vero nebulosus sit[*](sit F2v. est sit r est S.) idem, rapa,[*](rapa P e Cat. S. om. ll. v. cfr. Varro r. r. I 23, 7.) raphanos[*](raphanos F2P e Cat. S. -nus DF1d. -nnm Ev.), milium, panicum. in frigido, aquoso[*](et aquoso dfv.a.S. uel aqu- F2D.) prius serendum , postea in calido, in solo autem rubricoso[*](lubricoso dE.) vel pullo vel harenoso[*](aserenoso E.), si non sit aquosum, lupinum; in creta et rubrica et aquosiore agro adoreum; in sicco et non herboso

nec umbroso triticum;[*](Cato 35,1. 2.) in solo valido fabam; viciam vero quam minime aquoso[*](aquoso DFv. in aqu- dEC.) herbidoque; siliginem et triticum in loco aperto, edito[*](edito DEv. editoque dG. et edito F2D.), qui sole[*](sole D2dv. sale r.) quam diutissime torreatur ; lentem in rudecto[*](rudecto P e Cat. S. frutecto DFE. -eto v. -ectoso dC.) et rubricoso, qui non sit herbidus [*](poterit Cato.); hordeum in novali et in arvo, quod restibile possit fieri; trimestre, ubi sementem maturam facere non possis[*](non possis H e Cat. non possit ll. v.) et cuius crassitudo sit restibilis.

[*](Varro I 23, 2. (Geop. II 12, 1).—Geop. II 13, 1. (Varro I 9, 4). Th. C. III 21, 2. I. VIII 9, 1.) Subtilis et illa sententia: serenda[*](seranda DF.) ea in tenuiore terra, quae non multo indigent suco[*](suco DEv. suctu DF1. sumptu F2.), ut cytisus et cicere excepto legumina[*](cicere excepto legumina H cum Ursino ad Varr. r. r. I 23, 2. cicer exceptis leguminibus ll. v. an cicere excepto, e leguminibus?) quae velluntur e terra, non subsecantur[*](subsecuntur FE.)—unde et legumina appellata, quia ita leguntur—, in pingui autem quae cibi[*](cibi DF1dEv. curae F2.) sunt maioris, ut olus[*](olu D2.del.F2.), triticum, siligo, linum. sic ergo tenue solum hordeo dabitur—minus enim alimenti radix poscit—, laetior[*](laetior P. lenior ll. H. leuior v. cfr. Theophr. et Geop. et § 163. 97. 187. XVII 26 al. an plenior?) terra densiorque tritico.[*](Varro I 9, 4. Col. II 9, 3.) in loco umidiore[*](umidiore S e Varr. humili ll. v. -mido Ursin. D.) far adoreum potius quam triticum seretur, temperato et triticum et hordeum. colles robustius, sed minus reddunt triticum. far, siligo et cretosum et uliginosum solum[*](cretoso et uliginoso solo F2.) patiuntur[*](patiuntur D2D. sat- D1dE. sort- v. seruntur F2.).

Ex[*](ex D. et ll. G. est et in v.) frugibus ostentum semel, quod equidem invenerim [*](inuenerim F2v. -rit r.), accidit P. Aelio Cn. Cornelio cos., quo anno superatus est Hannibal. in arboribus enim tum nota produntur frumenta.

Et quoniam de frugum terraeque generibus abunde diximus, nunc de arandi ratione dicemus, ante omnia Aegypti facilitate conmemorata. Nilus ibi coloni vice fungens evagari incipit, ut diximus, a[*](a dEv.om.FHJ.) solstitio[*](solstitie F1.) ac[*](ac ego. aut F1dEv. del.F2P. a J. et vet. Dal. H. cfr. V 57 et XVII 130. 5,57) nova luna, primo[*](primo dTBrot. a primo F2E. oprimo F1. ac primo v.) lente, dein vehementius, quamdiu in leone sol est. mox pigrescit in virginem transgresso atque in libra residit[*](residit S coll. V 57. -det ll. v.).[*](Herodot. II 14 extr.) si XII cubita non excessit, fames certa est; nec minus si XVI exsuperavit[*](exsuperauit dG. -abit r.). tanto enim tardius decedit, quanto abundantius crevit, et sementem arcet[*](arget F1. arcere F2.). vulgo credebatur a[*](a dS. ac r. ab v.) decessu eius serere solitos[*](solitus E.), mox sues inpellere vestigiis semina deprimentes in[*](in dv. et r.) madido solo, et credo antiquitus factitatum,[*](Th. C. III 20, 9) nunc quoque non multo graviore [*](grauiore Fv. -ora dTEHack.) opera; sed tamen inarari certum est abiecta prius semina in limo degressi[*](digressi dv.a.Brot.) amnis. hoc fit[*](fit FTED. eft dv.) Novembri mense incipiente, postea pauci[*](pauci runcant FJ. pauci runcant pauci dE. pauci runcant quod v.) runcant—botanismon vocant—, reliqua pars non nisi cum falce arva visit paulo ante kal. Apriles. peragitur[*](peragitur F2v. peragitatur F1ES. agitatur d.) autem messis[*](messes E.an peraguntur messes?) mense[*](mense dTv. om. rG.) Maio, stipula numquam cubitali, quippe sabulum subest granumque limo tantum continetur.[*](Th. C. III 20, 5. Verg. Georg. I 63. Col. I praef. 22.) excellentius[*](excellentius dv. -ibus r.) Thebaidis regioni[*](regionis d.) frumentum , quoniam palustris Aegyptus. similis ratio, sed felicitas maior[*](maior et d.) Babyloniae[*](babyloniae ac dv.a.B. -loni ac G. cfr. VI 122.) Seleuciae, Euphrate atque Tigri restagnantibus, quoniam rigandi modus ibi manu temperatur . Syria quoque tenui sulco arat[*](arat dv. om. r.) , cum multifariam[*](multifaria E.) in Italia octoni boves ad singulos vomeres anhelent. in omni

quidem parte culturae, sed in hac[*](hac dS. ac E. hac quidem Fv.) maxime valet oraculum illud[*](illud dv. illum F2E.om.F1.): quid quae[*](quaeque v. quae ll.)que regio patiatur.

[*]((v. Schneider. ad Col. II 4, 6 et Varr. I 29, 2).) Vomerum plura genera: culter vocatur inflexus[*](inflexus S. infelix ll. inferius Brot. ex ed. pr. locus nondum sanatus. an infixus prae dentali?) praedensam[*](praedensa E2.), priusquam[*](priusquam F2dv. prius r.) proscindatur, terram secans futurisque sulcis vestigia praescribens incisuris, quas resupinus in arando mordeat vomer. alterun genus est volgare rostrati[*](rostrati G. rostra uti dE. rostratum uti FvD. -rati uti S.) vectis. tertium in solo facili, nec[*](nec F1dEv. non F2D.) toto porrectum dentali, sed exigua cuspide in rostro. latior haec quarto generi et acutior in mucronem fastigata eodemque gladio[*](glandio FE.) scindens solum et acie laterum radices herbarum secans[*](secans v. se- cant ll.). non pridem inventum in Raetia[*](retia E.) Galliae duas[*](duas FEv. ut duas dH.) addere[*](addere tali ego. -erent alii (ali F1) ll. -erent tali H. addiderunt (tali add. G) v.) tali rotulas, quod genus vocant plaumorati[*](plaumorati ll. Brot. planarati v. plaustrarati coni. H. ploum Raeti Baist apud Wölfflin. (Archiv III 285).). cuspis effigiem palae habet[*](habet v. -ent ll.). serunt ita[*](ita FEv. tamen d.) non nisi culta terra[*](culta terra dv. cultatra FE2. cultratatra E1. cultrata vel cultro arata terra Strack. inculta terra Frobeen quaest. Plin. p. 91. an fulcata terra?) et fere[*](an fere nouali?) nova. latitudo vomeris caespites versat. semen protinus iniciunt cratesque dentatas supertrahunt. nec sarienda sunt hoc modo sata, sed protelis[*](porcellis B.) binis ternisque sic arant. uno boum iugo censeri[*](conseri T.) anno facilis[*](facili Fd.) soli quadragena iugera, difficilis tricena iustum est.

[*](Cato 61, 1. (cfr. Th. C. III 20, 2. Pallad. II 3, 1).) <1> In arando magnopere servandum[*](reseruandum FE.) est Catonis oraculum: quid[*](quod est F2E2. quid est primum v. a. S.) est bene agrum colere? bene[*](bene arare del. v. a. S.) arare[*](arare S e Cat. om. ll. bene arare v.). quid secundum? arare. quid tertium

? stercorare. sulco vario ne ares. tempestive ares. tepidioribus locis a bruma proscindi arva oportet, frigidioribus ab aequinoctio verno, et maturius sicca regione quam umida, maturius densa terra quam soluta, pingui quam macra.[*]((cfr. Col. II 4, 1).) ubi siccae et graves[*](grauis d.) aestates[*](aestates v. -atis ll. D.), terra[*](terra F2V. -rae r.) cretosa aut gracilis, utilius inter solstitium et[*](et autumni v. aut- et ll.) autumni aequinoctium aratur; ubi leves aestus, frequentes imbres, pingue herbosumque solum, ibi[*](ubi d.) mediis[*](mediis F2dTH. -ius r. melius v.) caloribus. altum et grave solum etiam hieme moveri placet, tenue[*](tenue dv. om. r.) valde et aridum paulo ante sationem[*](sationem dTBrot. -num r. -nis tempus v.).

[*](Col. II 4, 5. Pallad. II 3, 2. (cfr. Varro I 44, 2. 29, 1. 2).)<2> Sunt et huic[*](huic ego. cfr. § 192. 254. hic ll. v. his U 360.) suae leges: lutosam terrain ne tangito. vi[*](ui dv. ut r.) omni arato. prius quam ares[*](ares dv. aras rS.) proscindito. hoc utilitatem habet, quod inverso caespite herbarum radices necantur. quidam utique ab aequinoctio verno proscindi volunt.—quod vere semel aratum est, a temporis argumento vervactum[*](uerum actum E.) vocatur. hoc in novali aeque[*](aeque F2TH. atque r.) necessarium est[*](est om.ES.).[*](Col. II 2, 22. Cato 54, 4. Col. II 2, 28. 27.) novale est quod alternis annis seritur.—araturos boves quam artissime iungi oportet, ut capitibus sublatis arent—sic minime colla contundunt —; si inter arbores vitesque aretur, fiscellis[*](fistellis dE.) capistrari[*](capistrari dv. -rati E. -ratu F1. -rantur F2D.), ne germinum tenera praecerpant; securiculam[*](securiculam dv. sericulam r. serri- Brot.) in stiva[*](in stiua P. insitiuam ll. v. a. S.) pendere, qua intercidantur radices—hoc melius quam convelli aratro bovesque luctari —; in arando versum peragi nec strigare [*](striare B.) in actu[*](actu saepius B.) spiritus.[*](Verg. Georg. I 95. Col. II 2, 25. 4, 10.) iustum est proscindi sulco dodrantali iugerum uno die, iterari sesquiiugerum, si sit facilitas

soli; si minus, proscindi semissem, iterari assem, quando et animalium labori natura leges statuit. omne arvum rectis sulcis, mox et obliquis subigi debet. in collibus traverso tantum monte aratur, sed modo in superiora modo in[*](in v. om. ll. cfr. XVI 223.) inferiora rostrante vomere, tantumque est laboris[*](laboris v. -ori ll.) homini, ut etiam boum vice fungatur. certe sine hoc animali montanae gentes sarculis arant.[*](Col II 2, 25. (II 4, 7). II 4, 2. 1. 8, 3. (Varro I 29, 2).) arator nisi incurvus praevaricatur. inde tralatum hoc crimen in forum. ibi utique[*](utique G. ubique ll. itaque v.) caveatur, ubi inventum est. purget vomerem subinde stimulus cuspidatus rallo. scamna inter duos sulcos cruda ne relinquantur, glaebae ne exultent. male aratur arvom, quod satis frugibus[*](frugibus dv. frugilius r. (saxis) fragilibus B.) occandum est. id demum recte subactum erit, ubi non intellegetur[*](intellegetur v. -gitur ll. S.), utro vomer ierit. in usu est[*](est om.E.) et collicias interponere, si ita locus poscat, ampliore sulco, quae in fossas aquam educant.

[*](Varro I 29, 2. Pallad. VI 4, 1.)<3> Aratione per traversum[*](trauersum d. trans- v. tracta uersum r.) iterata occatio sequitur [*](sequitur dv. seritur r.), ubi res poscit, crate vel rastro, et sato semine iteratur[*](iteratur Schneider ad Varr. I 29, 2 p. 325. iteratio ll. v.) haec quoque, ubi consuetudo patitur, crate contenta [*](contenta ll. Brot. dentata v.) vel tabula aratro adnexa—quod vocant lirare — operiente[*](operiente coni. Dal. -tes FTv. a. H. -tis r. del. D.) semina[*](semina ni operiantur quae ego. semina operianturque (quae d) ll. se- mina nnde v. operianturque semina unde D. dist. ego.); ni operiantur, quae primum appellata, deliratio est.[*](Verg. Georg. I 47.) quarto seri sulco Vergilius existimatur voluisse, cum dixit optimam esse segetem, quae bis soles[*](soles FdTJ. solem Ev. cfr. § 184.), bis frigora[*](figura E.) sensisset. spissius solum, sicut plerumque in Italia, quinto sulco seri melius est, in Tuscis vero nono. at[*](at Fdv. ad E.) fabam et viciam non proscisso serere sine damno conpendium operae est.

<4> Non omittemus unam etiamnum arandi rationem in transpadana[*](trapadana E.) Italia bellorum iniuria excogitatam. Salassi[*](Salassi v. salsasi ll.) cum subiectos Alpibus depopularentur agros, panicum miliumque iam excrescens temptavere. postquam respuebat natura, inararunt. at illae messes multiplicatae docuere quod nunc vocant artrare, id est aratrare, ut credo, tune dictum. hoc fit vel incipiente culmo, cum[*](cum iam ll. G. uel tum v.) iam se[*](se ego. si ll. v. is G.) ad[*](ad dTS. at F. aut Ev. del. G.) bina ternave emiserit folia. nec recens[*](recens dv. recesis F. recisis E.) subtrahemus exemplum in Treverico agro tertio ante hunc annum conpertum. nam cum hieme praegelida[*](praegelida v. -dae dE. pregelide F.) captae segetes essent, reseverunt etiam[*](etiam dTS. et scient r. an scili- cet? resarrientes v.) campos mense Martio uberrimasque messes habuerunt.

Nunc reliqua cultura tradetur per genera frugum.

[*](extr.: Col. II 11, 8. (1). 4. 7. Pallad.II 9,2.) Siliginem, far, triticum, semen, hordeum occato , sarito, runcato quibus dictum erit diebus. singulae[*](§ 240 sqq.) operae[*](operi d.) cuique generi in iugero sufficient. sarculatio induratam hiberno rigore soli tristitiam laxat temporibus[*](teporibus P.) vernis novosque soles admittit. qui sariet[*]( sarit d.), caveat ne frumenti radices[*](radicem d.) subfodiat. triticum, semen, hordeum, fabam bis sarire melius.[*](Col. II 11, 9. 6. (XI 3, 19). ib. 6. 5. 4.) runcatio, cum seges[*](seges dv. sex F. sexto E.) in articulum[*](articulū ego. -culo ll. v.) exiit[*](exiit euolsis ego. esse in molsis ll. est euul- sis v. esse incepit (-cipit J) euolsis (uolsis J) SJ. cfr. Colum. II 11, 9 et Plin. § 159. XVII 173. XIX 114; de mendo § 191 (p. 195, 17. 18).), evolsis inutilibus herbis, frugum radices vindicat segetemque discernit a caespite. leguminum cicer eadem quae far[*](far FEv. faba dT.) desiderat [*](dist. H coll. Colum. II 11, 6. 5.). faba runcari non gestit. quoniam evincit herbas lupinum , occatur[*](occatur F2S. uocatur F1E. runcatur dv.) tantum. milium et panicum[*](et panicum FEH. panicum dv.) occatur et saritur[*](seritur Ev. a. C. de singulari numero cfr. § 53 med.),

non iteratur, non runcatur. silicia[*](sicilia Ev. a. B. silicula B. siliqua coni. Dal.) et phasioli[*](phasioli S. fasi- FEv. fassi- d. fase- C.) occantur tantum .[*](Th. H. VIII 6, 6. Col. II 11, 3.) sunt genera terrae, quorum ubertas pectinari segetem in herba cogat—cratis[*](cratis dv. gratis r.) et hoc genus dentatae stilis ferreis —, eademque nihilominus et depascuntur. quae depasta sunt, sarculo iterum excitari necessarium. at in Bactris, Africa, Cyrenis[*](cyrene dv. a. S.) omnia haec supervacua[*](superuacua G. superi aqua d. -uae E. -ue F.) fecit indulgentia caeli, et a semente non nisi messibus[*](messibus dTH mens- r. nonis mensibus v.) in arva[*](arua coni. H coll. § 169. area Fd. aream TEv. a. S.) redeunt, quia siccitas coercet herbas, fruges nocturno tan- tum[*](tantum P. tectum ll. tactas v. a. S.) rore nutriens[*](nutriente D.).[*](Verg. Georg. I 71 sqq.) Vergilius alternis cessare arva suadet[*](suadet et hoc v. a. S. an suadet et?) — si patiantur ruris[*](ruris dv. ruri r.) spatia, utilissimum procul dubio est —; quod si neget condicio, far serendum, unde lupinum aut vicia aut faba sublata sint et quae terram faciant[*](faciant v. -iunt; ll. Brot.) laetiorem . inprimisque et hoc notandum, quaedam propter alia seri obiter, si[*](si ll. J. etsi S. sed v.) parum provenere[*](prouenere ut priore ego. prouenire ll. prouenire priori v. prouenirent (-niunt D) priore JD.) , ut priore diximus[*](17,56) volumine, ne eadem saepius dicantur; plurimum enim refert soli cuiusque ratio.

Civitas Africae in mediis harenis petentibus[*](patentibus E.) Syrtis Leptimque Magnam[*](Magnam G. magna ll. v.) vocatur Tacape, felici super omne miraculum riguo solo. ternis fere milibus passuum in omnem partem fons abundat, largus quidem, sed[*](sed v. sed et ll. S.) certis horarum spatiis dispensatur inter incolas. palmae ibi praegrandi[*](praegrandi v. pregnandi FE. prae- gnanti d.) subditur[*](subditus E.) olea, huic ficus, fico punica, illi[*](illi dv. illis r.) vitis, sub vite seritur frumentum, mox legumen, deinde olus, omnia eodem anno, omniaque aliena umbra aluntur. quaterna cubita eius soli in quadratum, nec ut a porrectis

metiantur digitis, sed in pugnum contractis, quaternis denariis venundantur. super omnia est bifera vite bis anno vindemiare. et nisi multiplici partu exinaniatur ubertas, pereant[*](pereat E. pereunt C.) luxuria singuli fructus[*](fructus v. fi ructus FE. fi rictus d.). nunc vero toto anno metitur aliquid, constatque fertilitati non occurrere[*](an succurrere?) homines. aquarum quoque differentia magna riguis. est in Narbonensi provincia nobilis fons Orgae nomine. in eo herbae nascuntur in tantum expetitae bubus, ut mersis capitibus totis eas quaerant. sed illas in aqua[*](aqua v. aquas ll.) nascentes certum est non nisi imbribus ali. ergo suam quisque terram aquamque noverit.

[*](cfr. Th. H. VIII 6, 3.) Si fuerit illa terra[*](tenera E.), quam appellavimus teneram,[*](17,36) poterit sublato hordeo seri milium[*](milium seri dv. a. S.) , eo condito rapae [*](rapae F2. rapa rH.), his sublatis hordeum rursus vel triticum, sicut in Campania, satisque talis terra aratur, cum saritur[*](saritur Strack. seritur ll. v. a. D.). alius ordo ut, ubi adoreum fuerit, cesset quattuor mensibus hibernis et vernam fabam recipiat[*](recipiat. ante ego. -pi ut aut ante Fd. -piat aut ante v. -pi (-piat H) ita ut ante EH.). ante hiemalem ne cesset. nimis pinguis alternari potest ita, ut frumento sublato legumen tertio seratur. gracilior et in[*](et in annum F2v. etiamnum dT. et an- num F1E.) annum tertium cesset[*](ne cesset v. nec exiet ll.). frumentum seri quidam vetant nisi in ea, quae[*](in ea quae F2dv. sin ea quae F1. sine aqua E.) proximo anno quieverit.

[*](Th. H. VIII 6, 4. Col. II 9, 15. Th. H. VIII 7, 2. Col. II 10, 5. XI 2, 85.) Maximam huius loci partem stercorationis optinet[*](optinet dv. optinet (-nent F2 ) et r.) ratio, de qua et priore diximus volumine. hoc tantum[*](17, 50)nemini[*](nemini inconpertum ego. cfr. XVII 30 (p. 73, 8). enim in conpessum (-ensum d) ll. unum (enim H) in confesso v. an nemini incon- fessum?) inconpertum est, nisi stercorato seri non oportere, quamquam et huic[*](huic ED. hic rv.) leges sunt propriae. milium, panicum,

rapa, napus[*](napos F2D.) nisi in stercorato ne[*](ne F1D. non F2dv. om.E.) seritor[*](seritor ego. -tur ll. Brot. -to D. serantur v.). non stercorato frumentum potius quam hordeum seritor[*](seritor ego. -tur d. -to rv.). item in novalibus , tametsi in illis fabam seri volunt, eandem ubicumque quam recentissime stercorato solo.[*](Col. II 15, 1. (Varro I 38, 1). cfr. Col. XI 2, 86. II 5, 1. 2. Pallad. X 1, 2. 3. Col. II 15, 2.) autumno aliquid saturus[*](dist. ego.) Septembri mense fimum in agro[*](in agro aceruet ego. inarguet ll. an inaceruet? in- aret v. inarcuet U 362.)acervet, post im- 5 brem utique. si verno[*](an sin uerno?) erit saturus[*](saturis E.) , per hiemem fimum disponat[*](disponat dv. -ant r.). iustum est vehes[*](uehes dB. ueges r.) XVIII iugero tribui, dispergere caveto[*](caueto ego. autem ll. v. cfr. Colum. II 5, 2. 15, 1.), priusquam ares[*](an in- ares? arescat v.a.J.). at[*](at FJ. aut rv.) iacto[*](iacto F2dTH. iactu E. iatu F1. iactato v.) semine, si haec omissa[*](omissa dv. commissa r.) sit stercoratio, sequens est, priusquam sarias[*](sarias J. -iat dTH. seriat F2E. at F1. serat v.), ut fimi[*](ut fimi (vel stercoris)—spargas ego. cfr. Colum. II 15, 2. Plin. XVII 50. 53. U 362.)ex aviariis seminis vice spargas ante[*](ante ll. v. auiarii H. tantum J.) pulverem[*](puluere J.).[*](Col. II 14, 8. 15, 2. Pallad. X 1, 3.) quod ut hanc quoque curam determinemus, iustum mense[*](iustum mense ego. iustum est ll. v. a. D. iustum est singu- lis mensibus coni. J.) singulas vehes[*](uehes dB. ueies r.) fimi redire[*](redire ego. denario ire ll. v. (dena prave iterato ex v. seq. denas). definire D. terdenis redire U 363.) in singulas pecudes minores, in maiores denas. nisi contingat hoc, male[*](male dv. mala r.) substravisse pecori colonum appareat. sunt qui optime stercorari putent sub diu retibus inclusa pecorum mansione. ager si non stercor etur[*](stercoretur ego. -ratur dEC. fuerit stercoratus (stercoratur F1) FfS.), alget; si nimium stercoratus est, aduritur, satiusque est id saepe quam supra modum facere. quo calidius solum est, eo minus addi stercoris ratio est.

[*](Th. H. VIII 11, 5. (Pallad. I 6, 12. Geop. II 16, 4). Col. II 9, 11. 13.) Semen optimum anniculum, bimum deterius,

trimum pessimum, ultra sterile[*](sterile F2V. -ilem r.); etenim[*](etenim ego e Theophr. cfr. Pliniana p. 39. et in imo FEv. et in uno dC. et D.) omnium definita generatio[*](genereratio v. a. D.) est. quod in ima area subsedit, ad semen reservandum est; id enim optimum, quoniam gravissimum, neque alio modo utilius discernitur[*](discernitur G. dispe- FE. dispergitur dTv. dispescitur J.). quae spica intervalla ta[*](interuallata J. -alla ll. D. per interualla v. an intus uana? cfr. Colum. II 9, 13.) semina[*](seminum D.) habebit, abicietur. optimum granum, quod rubet et dentibus fractum eundem habet colorem; deterius [*](deterius dv. om.FE.), cui plus intus albi est.[*](Th. H. VII 6, 2. (cfr. Col. II 8, 3. XI 2, 80).) certum terras alias plus[*](alia plus E.) seminis recipere, alias minus, religiosumque inde et[*](inde et ego. uidetur inde dT. inde rv. id et P.) primum [*](pessimum P.) colonis augurium, cum avidius accipiat: esurire creditur et comesse[*](comesse v. cum esse FE. cum messe d.) semen. sationem locis umidis celerius fieri ratio est, ne semen imbre putrescat; siccis serius, ut pluviae sequantur nec[*](nec F1ES. ne rv.) diu iacens atque non concipiens evanescat; itemque festinata satione densum spargi semen, quia tarde concipiat, serotina rarum, quia densitate nimia necetur[*](necetur Fv. nocetur r.).[*](Th. C. III 24, 1. 2. (cfr. Geop. 11 17. 19, 2).) artis quoque cuiusdam est aequaliter spargere. manus utique congruere debet cum gradu semperque cum dextro[*](dextro dv. dextrao r.) pede. fit[*](fit v. fit ll. D (relatum ad praecedentia).) quoque quorundam[*](quorundam quoque D.) occulta ratione, quod sors[*](fors v. fors ll. D.) genialis atque fecunda[*](fecunda v. pecuda ll.) est. non transferendum est[*](est ex F1dEv. esse ex F2D.) ex frigidis locis semen in calida, neque ex praecocibus in[*](in serotina v. om. ll. D. in hiberna J. cfr. XVII 79.)serotina nihilque[*](nihilque in F1dEv. in F2D. idque in G. quae in J.) in contrarium, ut[*](ut ego. om. ll. v.) praecepere[*](praecepere F2G. -cipere r. (praeripere quadam v).) quidam falsa diligentia.

[*](Col. XI 2, 75). Varro I 44, 1. Col. II 9, 1. 17. II 10, 8. 29. 19. 20. 35. 4. 15. 34. 33. 4. Varro I 44, 1. Col. XI 2, 75. I 9, 18.) Serere in iugera temperato[*](iugero temperati soli dv. a. H.) solo iustum est tritici

ant siliginis modios V, farris aut[*](aut (autem E1) feminis E.) seminis, quod frumenti genus ita appellamus, X, hordei VI, fabae quinta[*](quinta ll. J. cfr. Colum. II 10, 8. quintam partem v.) amplius quam tritici, viciae VII[*](VII ego e Colum. II 10, 29. XII ll. v.), ciceris et cicerculae[*](cicerculis E1.) et pisi III, lupini X, lentis[*](lentis paulo plus quam modius Colum.) III—sed hanc cum fimo arido seri volunt —, ervi[*](erui v Colum. II 10, 34. cfr. § 139.) VI, siliciae[*](sicilia E.) VI, passiolorum[*](passiolorum FdD. phasi- S. fassi- E. fasi- V. fase- C.) IIII, pabuli XX, milii, panici sextarios[*](sextarios VI dT.) IIII, pingui solo plus, gracili minus.[*](Col. II 9, 5. 6.) est et alia distinctio: in denso aut cretoso aut uliginoso tritici aut siliginis modios VI, in soluta terra et sicca[*](an sicca et macra uel laeta? cfr. Colum. II 9, 5.) et laeta IIII. macie[*](macie ego. macies F1dTEv. macrum F2D.) enim solum[*](soli v. a. D.), nisi rarum culmum habeat[*](habeat F2v. habet rS.), spicam minutam facit et inanem[*](inane E.); pinguia arva ex uno semine fruticem[*](feminif radice E. -nis radice fruticem v.) numerosum fundunt densamque segetem ex raro semine emittunt[*](emittunt v. om- ll.).[*](Cato 5, 4.) ergo inter quattuor et sex modios, pro natura[*](pro natura dv. ponatur a r.) soli[*](soli om.E.) quinta[*](quinta ll. (i. e. quinta parte. cfr. § 198 et Colum. II 9, 6). quinto J. alii quinque non v.) minus seri plusve[*](plusue dJ. pluresue rv.) praecipiunt ; item in consito aut clivoso[*](et clinoso dT.), ut[*](ut FdG. aut Ev.) in macro. hoc[*](huc B.) pertinet oraculum illud magno opere custodiendum: Segetem ne defrudes[*](defrudes S e Catone. -uges ll. v.). adiecit his Attius[*](iis (his S) attius dS. iis accius v. his artius F. insartius E.) in Praxidica[*](praxidica o. Ribbeck (mus. Rhen. 1886 p. 631). -co ll. v.), ut sereretur, cum luna esset in ariete, geminis, leone, libra, aquario, Zoroastres[*](Zoroastres v. cfr. XXXVII 157. 159. -tris FdD. -trius E.) sole scorpionis duodecim partes transgresso , cum luna esset in tauro.

[*](Hesiod. ἔργα κ. ἡμ. 384.) Sequitur huc dilata[*](delata E.) et maxima indigens cura de tempore fruges serendi[*](serendi F2v. seruendi F1. seruandi r.) quaestio magnaque ex parte ration i[*](rationi ego. -one ll. v.) siderum conexa; quamobrem sententias omnium in primis ad id pertinentes exponemus. Hesiodus, qui princeps [*](priceps F1. primus F2) hominum de agricultura praecepit[*](praecepit F2v. -cipit rS.) , unum tempus serendi tradidit a vergiliarum occasu. scribebat enim in Boeotia Helladis, ubi ita seri diximus.[*](Democritus ap. Geop. II 14, 4. (Th. C. III 23, 1. I 13, 4. Col. X 196 sqq.). Verg. Georg. I 219. 208–210. 227–229. (Col. II 8, 1).) inter diligentissimos convenit, ut in alitum quadripedumque genitura, esse[*](49) quosdam ad conceptum impetus et terrae. hoc[*](hos dv.a.H.) Graeci ita definiunt, cum sit calida et umida. Vergilius triticum et far a vergiliarum occasu seri iubet, hordeum inter aequinoctium autumni et brumam, viciam vero et[*](uero et FTD. uero rv.) passiolos[*](fassiolos E2. -iliolos E1. faseolos TC. phasio- S.) et lentem boote occidente. quo[*](quo F2v. que F1. qua r.) fit, ut horum siderum aliorumque exortus et occasus digerendi[*](digerendi B. direg-F1. dirig- rv.) sint in suos dies. [*](Col. II 8, 3. 4. Th. C. III 23, 1. Col. II 7, 2.)sunt qui et ante vergiliarum occasum seri iubeant, dumtaxat in arida terra calidisque provinciis; custodiri enim semen, corrumpente[*](non corrumpente coni. H. cfr. Schneider ad Colum. II 8, 4. 5. an a corrumpente?) umore, et a proximo imbre uno die erumpere; alii statim ab occasu vergiliarum—sequi imbres a septimo fere die —; aliqui in frigidis ab aequinoctio autumni, in calidis serius, ne ante hiemem luxurient .[*](Varro I 35, 2. Col. II 8, 2. Th. C. III 23, 2. Varro I 34, 1. Col. XI 2, 80.) inter omnes autem convenit circa brumam serendum non esse, magno argumento, quoniam hiberna semina, cum ante[*](ante dEv. ma- nente F.) brumam[*](bruma F2.) sata sint, septimo die erumpant; si post brumam, vix quadragesimo. sunt qui properent[*](properant E.) atque ita pronuntient, festinatam sementem saepe decipere, serotinam

semper. e contrario alii vel vere potius serendum quam malo autumno atque, ubi fuerit necesse, inter favonium et vernum aequinoctium.[*]((Col. II 10, 17. XI.2, 43. II 10, 9).) quidam omissa[*](omissa F2v. em- r.) caelesti[*](caelestis FE.) subtilitate[*](subtilitate F2dTBrot. sublitate F1. uilitate E. cura ut inutili v.) temporibus[*](temporis F2.) definiunt[*](definiunt F1dTv. deficiunt E. ferunt F2.): vere linum et avenam et papaver atque, uti nunc etiam[*](etiam Ev. om. r.) Transpadani servant[*](serunt F2.) , usque in[*](usque in quinque idus E. -quatribus v. a. G.) quinquatrus, fabam, siliginem Novembri[*](nouembri dv. -bre rD.) mense, far Septembri extremo usque in idus Octobres, alii post hunc diem in kal. Novembres. ita his nulla naturae cura est, illis nimia, et ideo caeca subtilitas, cum res geratur inter rusticos litterarumque expertes, non modo siderum.[*](Verg. Georg. I 51. (Col. I praef. 23).) et confitendum est caelo maxime constare ea, quippe Vergilio iubente praedisci ventos ante omnia ac siderum mores neque aliter quam navigantibus servari. spes ardua, inmensa[*](inmensa Fd. et inm- Ev. cfr. Pliniana p. 40 not.), misceri posse caelestem divinitatem inperitiae rusticae[*](rusticae TS. om. rv.), sed temptanda[*](tentanda G. templanda F. contempl- rv.)iam[*](iam ego. tam ll. G. tamen v.) grandi vitae emolumento. prius tamen sideralis difficultas, quam sensere etiam periti, subicienda contemplationi[*](contemplationi dv. -nis r.) est, quo deinde laetior mens discedat a caelo et facta[*](foeta F.) sentiat, quae futura praenosci non possint[*](possunt T.).

[*](Veget. IV 40.) Primum omnium dierum ipsorum annis solisque motus prope inexplicabilis ratio est, ad CCCLXV adiciente[*](adiciente anno D. adicient eam (etiam E) non ll. adiciunt etiamnum v.) anno intercalario[*](intercalarios v.a.J.) diei noctisque quadrantes. ita fit, ut tradi[*](credi E1.) non possint[*](posset F.) certa siderum tempora. accedit confessa[*](confusa E.) rerum obscuritas, nunc praecurrente nec paucis diebus tempestatum significatu[*](significatio E. -ione v.a. G.) , quod προχειμάζειν[*](prochimazin ll. G.) Graeci

vocant, nunc postveniente[*](postueniente dv. -tem r.), quod[*](quod Ev.om.r.)ἐπιχειμάζειν,[*](epichimazin ll.G.) et plerumque alias[*](alia FE.)celerius[*](celerius ego. ferius ll. citius v. prius D.cfr. § 298.), alias[*](alia FE.) tardius caeli[*](caelesti dTJ.) effectu ad terram deciduo: vulgo[*](unde uulgo dv.a.H.an inde uolgo?) serenitate reddita confectum sidus audimus . praeterea cum omnia haec statis[*](statutis E.) sideribus caeloque adfixis constent, interveniunt motus[*](motus man.Dal. motu ll.v.) stellarum, grandinum , imbrium[*](grandines imbres v.), et ipsi non levi effectu, ut docuimus,[*](152) turbantque conceptae spei ordinem. idque, ne[*](ne v.om. ll.) nobis tantum putemus accidere, et reliqua fallit animalia sagaciora circa hoc, ut quo vita eorum constet, aestivasque alites praeposteri[*](praeposteri G. -ere ll.v.a.C.) aut praeproperi[*](praeproperi G. -ere dv.a. C. propere E. prope F.) rigores necant[*](necant G. nec ante FEv. negante d.), hibernas aestus. [*](Verg. Georg. I 335.)ideo Vergilius errantium quoque siderum rationem ediscendam praecipit, admonens observandum frigidae Saturni stellae transitum. sunt qui certissimum veris indicium arbitrentur ob infirmitatem animalis papiliones[*](papiliones J. -onis dD (prouentum add. v).passionis papilionis r.). sed[*](sed ego. id ll.v.) eo[*](eo o.d.) ipso anno, cum commentaremur haec, notatum est, proventum eorum[*](eorum dv. quorum r.) ter repetito[*](terrae petito E.) frigore extinctum advenasque volucres a. d. VI. kal. Febr. spem veris adtulisse mox saevissima hieme conflictatas[*](conflictas d.). res anceps primum omnium a caelo peti legem, deinde eam argumentis esse quaerendam . super omnia est mundi convexitatis[*](conuexitatis F1dG. -itate F2D. -itas ETv.) terrarumque globi[*](globi Fldv. globo F2D. glob; E.) differentia, eodem sidere alio tempore aliis aperiente se gentibus, quo fit, ut causa eius non isdem diebus ubique valeat. addidere difficultatem et auctores diversis in locis observando, mox etiam in isdem diversa prodendo. tres autem fuere sectae, Chaldaea, Aegyptia, Graeca.[*](Sueton. lul. Caes. 40. Solin. 1, 45. Macrob. I 14, 14.) his

addidit quartam[*](quartam Tv. -tum FE.dednon constat.) apud nos Caesar dictator annos ad solis cursum[*](cursum Ev. circum r.) redigens singulos[*](fingulos v. figulo ll.) Sosigene[*](sozigine FE.) perito[*](perito v. -tos ll.) scientiae eius adhibito[*](adhibito v. -tos ll.); et ea ipsa ratio postea conperto[*](conperto v. -tum ll.) errore correcta est ita, ut[*](ut v.om.ll.) duodecim annis continuis non intercalaretur, quia coeperat ad[*](ad ego.om.ll. v.) sidera[*](sidus G.) annus[*](coeperant... annum vet. Dal.) morari, qui prius antecedebat [*](an tribus?). et Sosigenes[*](sozigines FE.) ipse trinis commentationibus—quamquam [*](quam—quam dTv. quandam r.) diligentior ceteris, non cessavit tamen addubitare ipse[*](dist. ego.) semet corrigendo—et[*](et ego.om.ll.v.an et alii?) auctores prodidere ea, quos praetexuimus volumini huic, raro ullius sententia[*](sententia dv. -tiae E. -tie F.) cum alio congruente. minus hoc in reliquis mirum, quos diversi excusaverint tractus.[*](exscripsit schol. Germ. p. 209, 12–16.) eorum[*](eorum F2dv. earum r.), qui in eadem regione dissedere [*](dissedere dLugd. dissidere rv.), unam discordiam ponemus exempli gratia: occasum matutinum vergiliarum Hesiodus—nam huius quoque nomine exstat astrologia—tradidit fieri, cum aequinoctium autumni conficeretur, Thales xxv die ab aequinoctio , Anaximander XXXI[*](XXXI schol.Germ. XI.XX F1E. XXIX dv. XXX F2D.), Euctemon XLIIIII Eudoxus[*](XLIIII Eudoxus Boeckh (üb.d.vierjahr. Sonnenkreise p. 86). om.ll.v.a.D.) XLVIII[*](dist.J. maximeque v.a.H.). nos sequimur observationem Caesaris maxime; haec erit Italiae ratio. dicemus autem[*](autem FES. tamen dv.) et aliorum placita, quoniam non unius[*](non in unius E.) terrae, sed totius naturae interpretes sumus, non auctoribus positis—id enim verbosum est[*](est om.d.) —, sed regionibus[*](regionibus Tv. leg- ll.). legentes tantum meminerint brevitatis gratia , cum Attica nominata fuerit, simul intellegere Cycladas insulas; cum Macedonia, Magnesiam, Threciam; cum Aegyptus, Phoenicen, Cyprum, Ciliciam; cum Boeotia, Locridem , Phocidem et finitimos semper tractus; cum Hellespontus

, Chersonesum[*](cersonensum dE.) et continentia usque Atho montem; cum Ionia, Asiam et insulas Asiae; cum Peloponnesus, Achaiam et[*](et om.d.) ad vesperam iacentes terras. Chaldaei Assyriam [*](chaldaicas siriam E. chaldei assiriam F1. chaldeam syriam F2.) et Babyloniam demonstrabunt. Africam, Hispanias, Gallias[*](gallicas E. -icos F.) sileri non erit mirum; nemo enim[*](enim ea F2D.) observavit[*](obseruabit FE.) in[*](in dEv.om.F1. ex F2D.) iis[*](his F2ES.om.F1.), qui proderet[*](proderent F2D.) siderum exortus. non tamen difficili ratione dinoscentur in illis quoque terris digestione circulorum , quam[*](quam Fdv. quia E.) in sexto volumine fecimus, qua cognatio[*](cognitio F2v.a.G.)[*](6, 212) caeli non gentium modo, verum urbium quoque singularum intellegitur.[*](Col. III 6, 4. (Eudoxus ap. Plin. II 130). —) ergo ex iis terris, quas nominavimus, sumpta convexitate circuli pertinentis ad quas quisque quaeret terras, iidem[*](iidem (idem F) erunt FdTS. ad (et ad C) earum Ev.) erunt siderum exortus per omnium circulorum pares umbras. indicandum et illud, tempestates ipsas cardines[*](cardines P. arbores ll. ardores v.a.S.) suos[*](suas d.) habere quadrinis annis, et easdem non magna diflerentia reverti ratione solis, octonis vero augeri easdem, centesima revolvente se luna.

[*](cfr. Theophr. de signis 1, 2.) Omnis autem ratio[*](aratio F1E.) observata est tribus modis, exortu siderum occasuque et ipsorum temporum cardinibus . exortus occasusque binis modis intelleguntur. aut enim adventu solis occultantur stellae et conspici desinunt aut eiusdem abscessu proferunt se, ut[*](ut ego. in ll.v.del.G.) emersum[*](hemersum F1E.) hoc melius quam exortum consuetudo dixisset et illud occultationem potius quam occasum.alio[*](alio B. ullo ll.) modo, quo die incipiunt apparere vel desinunt oriente sole aut occidente, matutini vespertinive cognominati, prout alteruter[*](alteruter TS. -utri r H. -utris v.) eorum mane vel crepusculo contingit[*](contingit dv. -igit r.). dodrantes horarum, cum minimum, intervalla ea desiderant[*](desiderant dv. -rat r.) ante solis ortum vel post

occasum, ut aspici possint. praeterea bis quaedam exoriuntur et occidunt, omnisque sermo de iis est stellis, quas adhaerere caelo diximus.

[*](2,7 sqq.)

Cardines[*](cardines FmD. cardo rv.) temporum quadripertita anni distinctione constant[*](constant F1mD. -tat rv.) per incrementa lucis. augetur haec a[*](a om.m.) bruma et aequatur[*](exaequatur dT.) noctibus verno aequinoctio diebus xc[*](diebus EC. in diebus Fmv. et in diebus dT.) horis[*](et horis m.)[*](an horis ternis?) tribus , dein superat noctes[*](noctes mv. nocte ll. noctem D cum U 364.) ad solstitium diebus XCIIII horis XII[*](lacunam cum Petavio S supplevit his: diebusque (fort. rursusque diebus) XCII horis XII. Brot. inseruit. diebus - XII post autumni. om.ll. v. inde usque ad equinoctium minuitur (om. autumni) m.);..... usque ad aequinoctium autumni, et tum aequata diei[*](diei ego.cfr.II 81.)[*](an ternis?) procedit[*](praecedit m.)nox ex eo[*](nox ex eo ego. ex eo ll.mv. nox Strack.) ad brumam diebus LXXXVIII[*](LXXXVIIII mv.a.H.) boris tribus—horae nunc in omni accessione aequinoctiales, non cuiuscumque[*](cuiusque Fm.) diei[*](diei dmv. dici r.), significantur[*](horae— significantur uncis inclusit D.) —, omnesque eae[*](eae v. heae m. ea ll.) differentiae fiunt in octavis[*](octauis in m.) partibus signorum[*](signorum dmBas. sigulorum E. singul- Fv.), bruma capricorni a. d. VII kal. Ian. fere, aequinoctium vernum arietis , solstitium cancri, alterumque aequinoctium librae, qui et ipsi dies raro non aliquos tempestatum significatus[*](significatos F2E.) habent. [*](cfr. schol. Germ. p. 209, 16.)rursus hi cardines singulis etiamnum articulis temporum dividuntur, per media omnes dierum spatia, quoniam inter solstitium et aequinoctium autumni fidiculae occasus autumnum inchoat die XLVI[*](XLVI???I m.), ab[*](ab m. at ab v. octaba F. octaua r. (OCT fort.natum ex iterato DIE vel ex XLVIOI: cfr.m).) aequinoctio eo ad brumam vergiliarum matutinus occasus hiemem die XLIIII[*](XLIIII P coll.II 125.XLIII II.mv. a.S.), inter brumam et aequinoctium die[*](die dmG. dies rv.) XLV flatus favoni vernum tempus, ab aequinoctio verno initium aestatis die XLVIII[*](XLVIII ll.mv. XLVII D coll.§§ 220. 222.)

vergiliarum exortus matutinus[*](exortu matutino EH.). nos incipiemus a sementibus frumenti, hoc est vergiliarum occasu matutino. nec deinde parvorum siderum mentione[*](mentionem F.) concidenda[*](concidenda dv. -endi r.) ratio est et difficultas rerum augenda, cum sidus vehemens Orionis isdem diebus longo decedat[*](decidat FdTD.) spatio.

[*](Col. XI 2, 74. cfr. Varro I 34, 1. Democrit. in Geop. II 14, 4.—Xenoph. oecon. 17, 2. —) Sementibus tempora plerique praesumunt et ab XI die autumnalis aequinoctii fruges serunt, novem[*](serunt nouem a ego. cfr. Pliniana p. 35. seruitio uenta F. -tio ueniente E. serunt adueniente dv. seri iubent a D.) a coronae exortu continuis diebus certo prope imbrium promisso , Xenophon non[*](non del.C.) antequam deus signum dederit. hoc Cicero noster[*](noster dconi. Dal.NRFE. N. R. T. nouembris v.a.D.) imbre fieri interpretatus est, cum sit[*](cum sit FEv. constituit dT.) vera ratio non prius serendi[*](serendum F2.) quam folia coeperint decidere . hoc ipso vergiliarum occasu[*](occasu om.d.) fieri putant aliqui a. d. III idus Novembris, ut diximus, servantque[*](seruantque dTH. seruantq??? F1. seruant quō E. serunt-q??? F2. seruant quoniam v.) id sidus[*](2, 125) etiam vestis institores, et est in caelo notatu facillimum. ergo ex occasu eius de hieme augurantur quibus est cura insidiandi, negotiatores[*](negotiatores ego. -oris ll.v.) avari. ita[*](auari ita (vel nam)ego. auaritia ll. G. -tiae v.) nubilo occasu pluviosam[*](pluuiosam F2mv. flu- r.) hiemem denuntiat, statimque augent lacernarum pretia; sereno asperam,et reliquarum vestium accendunt. sed ille indocilis caeli[*](caeli om.dT.) agricola hoc signum habeat inter suos vepres humumque suam aspiciens: cum folia viderit decidua [*](uiderit decidua v. decident (-dunt d) uiderit decidua F1 dES. decidere uiderit F2D.). sic iudicetur anni temperies, alibi tardius, alibi maturius . ita enim sentitur, ut caeli locique adficit natura, idque in hac ratione praecellit[*](praecellet F1ES.), quod eadem et in mundo publica est et unicuique loco peculiaris.[*](cfr. Plin. II 108. XIX 160.) miretur hoc qui

non meminerit ipso brumali die puleium in carnariis florere . adeo nihil occultum esse natura voluit. et[*](et del.F2.) serendi igitur hoc dedit signum. haec est vera interpretatio argumenta [*](argumenti E. -tum v.a.S.) naturae secum adferens, quippe sic terram[*](terra Ev.a.G.) peti suadet promittitque[*](promittique FE.) quandam stercoris vicem et contra rigores terram satusque[*](satusque dTv. statusque F2Dal. statuusquer. flatusque G.) operiri[*](operari FE.) a se nuntiat ac monet festinare.

[*](Varro I 34, 2. Col. XI 2, 85. II 10, 30. 29. Cic. de divin. I 9, 15 ex Arati diosem. 1050. cfr. Geop. XI 12, 2. Theophr. de sign. 4, 6. —) Varro in fabae utique satu[*](statu FE.) hanc observationem custodiri praecepit[*](praecipit dv.a.G.). alii plena luna serendam, lentim vero a vicesima quinta ad tricesimam, viciam quoque iisdem lunae diebus. ita demum sine limacibus fore[*](fieri d.). quidam pabuli causa sic iubent seri, seminis autem vere.

Est et alia manifestior ratio mirabiliore naturae providentia , in qua Ciceronis sententiam ipsius verbis subsignabimus [*](subsignabimus F2v. -auimus r.):

Iam vero semper viridis semperque gravata

Lentiscus triplici solita est grandescere fetu

Ter fruges fundens[*](fundes F1E.) tria tempora monstrat arandi[*](monstrat arandi dv. monstrata radi F1E. monstrari tradit F2.).

[*](Cato 38, 4. —)Ex his[*](is FD.) unum hoc erit idem et[*](idem etdel.F2.) lino ac papaveri[*](papaueri F2v. -eris r.) serendo[*](serendi E.). Cato de papavere ita tradit: Virgas et sarmenta, quae[*](quae F2dv. qua F1E.) tibi usioni[*](usioni H. osioni F1dT. cisioni E. usui F2. in satione v.) supererunt, in segete comburito. ubi eas combusseris, ibi papaver[*](papauer dv. -ere F1E. -erem F2.) serito. silvestre in miro usu est melle decoctum ad faucium remedia, visque somnifera etiam sativo. et hactenus de hiberna semente.

[*](Col. XI 2, 79. 82. 71. Varro I 35, 2. 36.) Verum ut pariter omnis culturae quoddam

breviarium peragatur, eodem tempore conveniet arbores stercorare, adcumulare item vineas—sufficit in iugerum opera[*](una opera S coll.§254.262. cfr.Colum. XI 2, 12. 40.46.)—et, ubi[*](ubi dv.cfr.§ 236. ibi DF1E. si ibi F2. si D.) patietur loci ratio, arbusta ac vineas putare, solum seminariis bipalio[*](seminare bipalia F2.) praeparare, incilia aperire, aquam de agro pellere, torcular lavare et recondere.[*]((cfr. Col. VIII 5, 8. XI 2, 21. Plin. II 125). —) a kal. Novemb. gallinis ova supponere nolito, donec bruma conficiatur . in eum diem ternadena subicito aestate tota, hieme pauciora, non tamen infra novena. Democritus talem futuram hiemem arbitratur, qualis fuerit[*](fuerint F2.) brumae dies et[*](et om.Fd.) circa eum terni; item solstitio aestatem[*](an aestatem intellegi? cfr. U 365.). circa brumam plerisque[*](plerique dv.a.G.) bis septeni[*](septeni ego. septem ll.v.) halcyonum[*](halcyonum dv. alcionum D. altio- r.) feturae[*](feturae ego. -ra. ll.v.) ventorum quiete[*](quiete G. -tem ll. v.) molliunt[*](molliunt D2S. -ium r. -itum J. -ius v.) caelum. sed et in his et in aliis omnibus ex eventu significationum intellegi sidera debebunt , non ad dies utique praefinitos expectari tempestatum vadimonia.

[*](Col. arb. 5, 3. (cfr. Col. XII 28, 3. Plin. XVII 135). Varro I 39, 2. Hyginus ap. Col. XI 2, 83. VI 3, 5. —) Per brumam vitem[*](uitem dv. autem r.) ne colito[*](ne colito dv. cfr. Colum. incolito r. ni col- D.). vina tum defaecari vel etiam diffundi Hyginus suadet a confecta ea[*](ea v.eo ll.) septimo die, utique si septima luna conpetat; cerasa[*](cerasa dv. caerasia D. cesaria E. caes- F.) circa brumam seri. bubus glandem tum adspergi convenit in iuga singula modios. largior valetudinem infestat[*](infesiat D1F1. infert F2.), et quocumque tempore detur, si minus xxx diebus continuis data sit, narrant verna scabie poenitere[*](poenitere ll.v.sed mendosum videtur.). materiae[*](materia E.) caedendae[*](caedende D. -ente F1. cedente E.)[*](16,188) tempus hoc dedimus.[*](Col. XI 2, 90. II 21, 3. XI 2, 12.) reliqua opera nocturna

maxime vigilia constent[*](constant F2v. a. S.), cum sint noctes tanto ampliores, qualos[*](quales DF1. quale F2.), crates, fiscinas[*](piscinas D1Fl. ad piscinas F2.) texere, faces incidere, ridicas[*](rindicas E.) praeparare interdiu XXX, palos[*](palos dv. palas r.) LX et in lucubratione vespertina ridicas v, palos x, totidem antelucana[*](antelucana C.cfr. Colunm. -ano DEdv. -anum E.).

[*](Col. XI 2, 94. 4. 5. exscripsit schol. Germ. p. 203, 1–12. —) A bruma in favonium Caesari nobilia sidera significant, III kal. Ian. matutino canis occidens, quo die Atticae et finitimis regionibus aquila vesperi occidere traditur . pridie nonas Ian. Caesari delphinus matutino exoritur et postero die fidicula, quo Aegypto sagitta vesperi[*](uespere d.) occidit. item ad[*](ad DFEcod. Stroz. schol. Germ. v. a d.) VI idus Ian. eiusdem delphini vespertino occasu continui dies hiemant Italiae, et cum sol in aquarium sentiatur transire, quod fere XVI[*](XVII cod. Strozz. schol. Germ.) kal. Feb. evenit. VIII kal. stella regia[*](regia [schol. Germ.B. regia euenit ll. -ia Venus v.) appellata Tuberoni in pectore leonis occidit matutina[*](matutino v. cfr. Fels p. 108 et XXXII 36.) , et pridie nonas Feb. fidicula vespera[*](uesperi cod. Strozz. schol. Germ. v. -pere F2cod. Urb. schol. Germ. D. add. occidit F2schol.Germ.D.). [*](Col. XI 2, 16. 19. 92. cfr. Varro II 2, 18. Col. II 21, 4. Plin. VIII 190. —)huius temporis novissimis diebus, ubicumque patietur caeli ratio, terram ad rosaria[*](rosaria F.cfr.§242. -riam Dd. -rum Ev.) et vineae[*](uinaee F1. uineta F2.) satum[*](satam F2.) vertere bipalio oportet—iugero operae LXX[*](LXX DFdTed. pr. LX Ev. IX Brot. Cum Petavio.) sufficiunt —, fossas purgare aut novas facere, antelucanis ferramenta acuere, manubria aptare, dolia quassa sarcire, ovium tegimenta concinnare [*](ouium tegimenta // incinnare (conci- J)D2in marg. J. om. rv.) ipsarumque[*](ipsorumque dv.a. J.) lanas scabendo purgare[*](purgare DFS. purgare aut nouas facere dBas. purgare aut nouas facere antelucanis Ev.).

[*](Col. XI 2, 21. 24. exscripsit schol. Germ. p. 204, 1–8.) <1> A[*](laminas B. tabulas Brot. ex ed. pr.) favonio in aequinoctium vernum Caesari

significat, XIII kal. Mart. triduum[*](quatriduum schol.Germ.) varie, et VIII kal. hirundinis visu et postero die arcturi exortu vespertino, item III non. Mart.—Caesar cancri exortu id fieri observavit , maior pars auctorum vindemitoris[*](uindemitoris v. uindex mitoris ll.) emersu—VIII idus aquilonii[*](aquilonii schol.Germ.B. -onis ll.v.) piscis exortu et postero die Orionis. in Attica miluum apparere servatur. Caesar et idus Mart. ferales sibi[*](sibis E.) notavit scorpionis occasu, xv kal. vero April. Italiae miluum ostendi[*](ostendit Ev.a.G.), XII kal. equum[*](aequm E.) occidere matutino.

<2> Hoc intervallum temporis vegetissimum agricolis maximeque operosum est, in quo praecipue falluntur. neque enim eo die vocantur ad munia, quo favonius flare debeat, sed quo coeperit. hoc acri[*](acri F2dv. agri r.) intentione servandum est; hoc illo mense signum dies[*](dies ego. deus ll. v. (de mendo cfr.§25).) habet observatione minime fallaci aut dubia, si quis adtendat.[*](Col. XI 2, 15. Varro I 28, 1. —) unde autem[*](unde aut E.) spiret is ventus quaque parte veniat, diximus secundo[*](hoc secundo F2.) volumine[*](2,122 337) et dicemus mox paulo operosius. interim ab eo die, quisquis ille fuerit, quo flare coeperit—non utique VI[*](VII P coll. Varr. I 28, 1 et Colum. XI, 2,15.) id. Feb., sed sive ante, quando[*](quando dG. quō E.qm r. quam v.) praevernat[*](praeuernat G. praeuerat T. praeuenerat ll. -nerit v.), sive postea, quando[*](quando dG. quō E.qmr. quam v.) hiemat post diem hunc[*](hiemat post diem hunc ego. –diem tunc F2. –diem certum J. –eam diem inquam v. –die—mat DF1dE. posthiemat tunc D. hiemat S.) —, innumera rusticos cura distringat et prima quaeque peragantur, quae differri nequeunt[*](neq; s???t d.an nō queunt?).[*](Col. XI 2, 20. 18. 19. 9. 10.) trimestria serantur, vites putentur qua diximus ratione, oleae curentur, poma serantur inseranturque,[*](17,176) vineae pastinentur, seminaria[*](seminaria CFW Müller p. 18 coll. Cat.40, 1. Varr. I 29, 1. semina ll.v.) digerantur, instaurentur alia, harundines, salices, genistae serantur caedanturque , serantur vero[*](uero om.dT.) ulmi, populi, platani[*](platani ll. v. fraxini D cum P e Colum.), uti dictum est.[*](17, 78)

tum et segetes convenit purgare, sarire hibernas fruges maximeque far. lex certa in eo, cum quattuor fibrarum esse coeperit, faba vero non antequam[*](antequam quattuor digitorum P coll. Colum.) trium foliorum, tune quoque levi sarculo purgare verius quam fodere, florentem utique xv primis diebus non attingere. hordeum nisi sicco[*](siccum dTH. sit siccum v.a.G.) ne sarito[*](serito dv.a.H.). putationem aequinoctio peractam habeto. vineae iugerum quaternae operae putant, alligant [*](quindecim ll.v.scribendum fuit quinas denas.) in arbusto singulae operae arbores xv.[*](Verg. Georg. I 63–66. —) eodem hoc tempore hortorum rosariorumque cura est, quae separatim[*](19, 49 sqq.) proximis voluminibus dicetur, eodem et topiarii[*](tobiari E. topiariorum v.a.S.).[*](21, 14 sqq.) tum optime scrobes fiunt. terra in futurum proscinditur Vergilio maxime auctore, ut glaebas sol coquat[*](sol coquat D2dv. sol eoquat D1. sol ecquat F1. soleo quati E. sol excoquat F2D.). utilior sententia, quae non nisi temperatum solum medio vere arari iubet, quoniam in pingui statim sulcos[*](sulco DEE.) occup ent[*](occupent S. -pant ll.v.) herbae, gracili insecuti aestus exsiccent omnemque[*](exsiccent omnemque dTS. exit centum Nemque (namque E. omnemque D2) DF1E. exsiccant centum namque (certumque v)F2v. excitant tum namque G.) sucum venturis seminibus auferant[*](auferuntF2v.a.S.). talia autumno[*](autumno F2v. -ni r.) melius arari certum est.

[*](Cato 40, 1.-50.-131.) <3> Cato verna opera sic definit: scrobes fieri, seminaria.... propagari[*](seminaria propagari ll.v.a.S. lac. indicavit Pontedera. inseruerunt in seminaria uites S. seminariis uitiaria J. (seminariis, uitiariis locum uerti, uites propagari Cato.)), in locis crassis et umidis [*](umectis Cato.) ulmos, ficos, poma, oleas seri[*](seri dH e Cat.om. rv.), prata stercorari luna sitiente[*](silente P e Cat.); quae rigua[*](inrigiua Cato.) non erunt, a flatu[*](afflatu E. ab afflatu v. a. Brot.) favoni defendi et[*](defendi et ego. -ndit ll.v. -ndi C.) purgari, herbas malas radicitus

erui[*](erui dv. serui DF1. seri F2E.), ficos interputari[*](interputari P e Cat. -urgari ll.v.a.D.), seminaria fieri et vetera sarciri[*]((resarcito Cato)): haec antequam vineam fodere[*](uineam fodere P e Cat. uinea florere ll.v.a.S.) incipias[*](incipias S e Cat. -piat ll.v.). idemque[*](itemque F2dv.a.D.): piro florente arare incipito[*](incipito ego e Cat. -piat ll. v. -pias S.) macra harenosaque [*](rudecta harenosaque Cato.). postea uti quaeque[*](uti quaequeFdH e Cat. utique rv.) gravissima et aquosissima [*](an duas habebit notas?), ita postremo arato.[*](Theophr. de sign. 4, 6. Th. H. VII 13, 6.—) ergo haec aratio has habebit notas: lentisci primum fructum ostendentis ac piri florentis. erit et tertia in bulborum satu scillae, item in coronamentorum narcissi, namque et hac ter florent primoque flore primam arationem ostendunt, medio secundam, tertio novissimam, quando inter sese alia aliis[*](alias aliis F2. alias v.a.Bas.) notas praebent . ac non in novissimis cavetur, ne fabis florentibus attingatur hedera[*](hedera Ev. aedera D2. acdera D1F1. acdrira d. terra F2D.); id enim noxium et exitiale ei est tempus . quaedam vero et suas habent uotas, sicuti ficus. cum folia pauca in cacumine acetabuli modo germinent, tunc maxime serendas ficus.

[*](Col. XI 2, 31. 34. 35. 36. exscripsit schol. Germ. p. 204, 9—p. 205, 15.) <1> Aequinoctium vernum a. d. VII kal. April. peragi videtur. ab eo ad vergiliarum exortum matutinum Caesari significant kal. April. III non. April. in Attica vergiliae vesperi occultantur, eaedem postridie in Boeotia, Caesari autem et Chaldaeis nonis, Aegypto Orion et gladius eius incipiunt abscondi. Caesari VI idus significatur [*](significatur Dv. -cat r schol. Germ. S.)[*](ymbrem codd. Strozz. schol. Germ. imbris S.) imber librae occasu[*](occasus S.). XIIII kal. Mai. Aegypto suculae occidunt vesperi, sidus vehemens et terra marique turbidum . XVI Atticae, xv Caesari continuo quatriduo[*](continuo quatriduo S cum Pontedera. -nuoque triduo ll. v. quatriduum schol. Germ.) significat , Assyriae autem XII kal. hoc est vulgo appellatum

sidus Parilicium[*](parilicium Eschol. Germ. H. parel- dT. paral- r. palil- v.), quoniam XI kal. Mai. urbis Romae natalis , quo fere serenitas redditur, claritatem observationi[*](obseruationi dv. -onis Eschol. Germ. obsecrationis r.) dedit, nimborum[*](nimborum dv. membrorum r schol. Germ.) argumento hyadas appellantibus Graecis [eas[*](uncos ego posui. eas stellas D2TS. casstellas D1. cast- FE. has stellas dv. apud schol. Germ. glossema non hic, sed post cognominis legitur om. Graeci ita: cognominis castellas cod. Strozz., cognitionis uocabulum eis stellis cod. Urb.) stellas] quod[*](quod (sc. sidus) ll. v. del.P. quod nomen J.) nostri a similitudine cognominis Graeci, propter sues inpositum arbitrantes, inperitia appellavere suculas. Caesari et VIII kal. notatur dies. VII kal. Aegypto haedi exoriuntur, VI Boeotiae et Atticae canis vesperi occultatur, fidicula mane oritur. v kal. Assyriae Orion totus absconditur, IIII autem canis. VI non. Mai. Caesari suculae matutino exoriuntur et VII id. capella pluvialis , Aegypto autem eodemr die canis vesperi[*](uespere cod. Strozz. schol. Germ.) occultatur. sic fere in VI id. Mai., qui est vergiliarum exortus, decurrunt sidera.

[*](Col. XI 2, 32. 33.) <2> In hoc temporis intervallo xv diebus primis agricolae rapienda[*](praeripienda F2.) sunt quibus peragendis ante aequinoctium non suffecerit, dum[*](dum ll. v. cum S. an tum?) sciat inde natam exprobrationem foedam putantium[*](mutationem DF.) vites per imitationem cantus alitis temporariae , quam cuculum vocant. dedecus enim[*](enim om.DF.) habetur obprobriumque meritum, falcem ab illa volucre in vite deprehendi, et ob[*](ut ob Fdv.a.D.) id petulantiae sales, etiam cum primo vere[*](dist.ego.), laudantur[*](ludant D2. ludantur v.a.D.), auspicio tamen detestabiles videntur[*](auspicio—uidentur del.P.). adeo minima quaeque[*](quoque Ev.a.C.) in agro naturalibus trahuntur argumentis .

Extremo autem hoc tempore panici miliique satio est. iustum[*](iustum est dv.a.S.) haec[*](haec F2D. hoc rv.) seri maturato hordeo. atque etiam in eodem[*](atque etiam in eodem aruo ad antecedentia referunt v.a. H.)

arvo signum illius maturitati[*](maturitati dTH. -tate DF1. -tatem E. -tatis F2v.) et horum sationi[*](sationis F2v.a.H.) commune lucentes vespere per arva cicindelae—ita appellant rustici stellantes volatus, Graeci vero lampyridas— incredibili benignitate naturae.

<1> iam vergilias in caelo notabiles caterva fecerat, non tamen his[*](his om.d.) contenta terrestres fecit alias veluti vociferans: ecur caelum intuearis[*](intueris.. 7 quaeris v.a.G.), agricola ? cur sidera quaeras, rustice? iam te breviore somno fessum premunt noctes. ecce tibi inter herbas tuas spargo peculiares stellas easque vespera et ab opere disiungenti[*](disiungenti dEBas. -gunt D. deiungunt F.) ostendo ac, ne possis praeterire, miraculo sollicito[*](sollicitudo E.). videsne ut fulgor igni similis alarum conpressu obtegatur[*](conpressu obtegatur ego.cfr. XI 98. conpressubtegatur (-praes- D) DF. conpressu (-sse E) subtegatur dED. -ssu tegatur v.), secumque lucem habeat et nocte[*](an habeant et noctem? (noctem v.a.G.))? dedi[*](dedit FE.) tibi herbas horarum indices et, ut ne sole[*](sote E.) quidem oculos tuos a[*](a dEv.om.r(?)D.) terra avoces[*](auoees G. uoces ll. reuocesv.) , heliotropium ac lupinum circumaguntur cum illo. cur etiamnum altius spectes[*](spectes F2D. spectus DF1. pectus d. spectas Ev.) ipsumque caelum scrutere[*](scrutere DFlD. -tere et F2. scrutare dES. -aris v.)?[*](cfr. Plin. XI 14.—Th. C. I 17, 2. —) habes ante pedes tuos ecce vergilias.' incertis[*](incertis T. in certis ll.v.cfr.XI 98.) hae[*](eae dTv.a.S.) diebus proveniunt durantque, sed esse[*](sed esse dTS. sede se DF. sedere E. foedere v.) sideris huiusce[*](huius dT.) partum eas certum est. proinde quisquis aestivos fructus ante illas severit, ipse frustrabitur sese. hoc intervallo et apicula procedens fabam florere indicat, fabaque florescens eam evocat. dabitur et aliud finiti frigoris indicium: cum germinare videris morum, iniuriam postea frigoris timere nolito.

[*](Col. XI 2, 37. 41. 42. 38. 35. arb. 5, 1. Varro I 30. 31, 6. 1. (26).) <2> Ergo opera: taleas olivarum ponere ipsasque oleas interradere, rigare[*](interradere rigare D2v. in terra rederigare F2. in terra derigare r.) prata aequinoctii diebus primis, cum

herba creverit in festucam, arcere aquas[*](manere aquas d.), vineam pampinare [*](quattuor ll.v.)—et huic lex sua: cum pampini nil digitos longitudine expleverint; pampinat una opera iugerum —, segetes iterare. saritur[*](saritur C. seritur ll. v.) diebus xx. ab aequinoctio sartura nocere et vineae et segeti existimatur. et oves lavandi hoc idem tempus est.

[*](Col. XI 2, 36. 45. 49. exscripsit schol. Germ. p. 205, 16–206, 9. —) <3> A vergiliarum exortu significant Caesari postridie arcturi occasus matutinus[*](matutinus dTEH. -nis DF. -ni v.), III id. Mai. fidiculae exortus , XII kal. Iun. capella vesperi occidens et in Attica canis. XI kal. Caesari Orionis gladius occidere incipit, IIII[*](IIII S cum Pontedera coll. § 288. III ll. schol. Germ. Bas. II v.) non. Iun. Caesari et Assyriae aquila vesperi oritur, VII id. arcturus matutino occidit Italiae, IIII[*](IIII S cum schol. Germ. VI. et. IIII. DF. sexto et IIII dEG. VIII et IIII v.) delphinus vesperi exoritur. XVII kal. lul[*](Iul. school.Germ.v.om.ll.). gladius Orionis exoritur, quod in Aegypto post quatriduum. XI kal. eiusdem Orionis gladius Caesari occidere incipit. VIII kal. vero Iul[*](Iul. uero E.). longissimus dies totius anni et nox brevissima solstitium conficiunt.

[*](Col. XI 2, 44. 45. 50. —) <4> In hoc temporis intervallo vineae pampinantur, curatur ut vinea vetus semel fossa sit, bis novella, oves tondentur, lupinum slercorandi causa vertitur, terra proscinditur , vicia in pabulum secatur, faba metitur, dein cuditur[*](cuditur DFdTJ. cfr. Column. II 20, 4. concutitur Ev.).

[*](Col. XI 2, 40. 48. II 16, 2. 17, 3. 4. 5. 6.)Prata circa kal. Iun. caeduntur, quorum facillima agricolis cura ac minimi inpendii haec de se postulat dici. relinqui debent in laeto solo vel umido vel riguo, eaque aqua pluvia rigari aut[*](aut D. uta DF1. uia dEv. e uia F2. uel U 370, sed totus locus nondum sanatus videtur. (an eoque aqua fluuiali rigari aut puteana?)) publica. utilissimum, si malae[*](si malae D2J. simulae D1FE. simul hee d. simul et (est S) v.) herbae

, arare, dein cratire[*](cratire v. gratire ll.G.), sarire[*](sarire ego. sirare DFd. serere Ev. dist. ego.), florem ex fenilibus atque e praesepibus feno[*](fenum d.) delapsum[*](delapsum CFW Müller p. 18. dil- ll. v.) spargere, priusquam cratiantur [*](cratiantur dv. grat- r G.), nec primo anno rigari, nec pasci ante secunda[*](fecunda dv. fec- r.) fenisecia [*](fenietiam E.), ne herbae vellantur obtrituque hebetentur[*](hebetetur E. hebetur d.).[*](Col. II 17, 4. Varro I 49, 2.—) senescunt prata restituique debent faba in iis sata vel rapis vel milio, mox insequente anno frumento, rursusque inarata[*](inarata ego. cfr. Pliniana p. 42. in prata ll. v.) tertio relinqui, praeterea quotiens secta sint siciliri[*](siciliri Dal. -lire ll. v.), hoc est quae feniseces[*](feniseces v. feniseges (faen- DF) ll.) praeterierunt secari. est enim in primis inutile enasci herbas sementaturas. herba optima in prato trifoli[*](trifolio E.), proxima graminis, pessima nummuli siliquam[*](siliquam DFS. -qua dEv. -quas H.) etiam diram[*](diram D2S. dira rv. diras H.) ferentis[*](ferendis Ev.a.C.). invisa et equisaeti[*](equisaeti U 371. -tis S. -setis d. -selis Ev. aequiselis r.) est, a similitudine equinae saetae.[*](Col. II 18, 1. Cato 53. Verg. Georg. I 289.) secandi[*](secundi D1FE.) tempus, cum spica deflorescere coepit atque roborari. secandum, antequam inarescat. Cato: fenum, inquit, ne sero seces: prius quam se- [*](dist.D.)men[*](post maturum sit insersit Bas. secato e Cat.) maturum sit. quidam pridie rigant. ubi non[*](non DdTD. om.rv.) sunt rigua, noctibus roscidis secari melius. quaedam partes Italiae post messem secant. <5> Fuit hoc quoque maioris inpendii apud priores, Creticis tantum transmarinisque cotibus[*](cotibus Ev. eutibus d. cubitis r.) notis nec nisi oleo aciem falcis[*](falcis D2dv. facis r.) excitantibus; igitur cornu propter oleum ad crus ligato fenisex incedebat. Italia aquarias cotes dedit limae vice[*](uicem dDal.) imperantes ferro, set aquariae[*](aquariae H. -ia ll.v.lacunam ind. J.) protinus virent[*](uiret B. locus adhuc corruptus est. cfr. XXXIV 146. XXXVI 165. an aqua protinus uirentes (vel uires sumentes)?). falcium ipsarum duo genera: Italicum brevius ac vel inter vepres quoque tractabile,

Galliarum[*](lacunam cum S indicavi; fortasse exciderunt quaerunt laboris. an potius latifundiis maiores, conpendio quippe medias caedunt?) latifundia[*](latius fundia F2. latius unde et (etiam D) Strack. D.) maioribus[*](maioris Ddv. a. D.).... conpendia[*](compendii d(?)v.a.D.), quippe medias caedunt herbas brevioresque praetereunt. Italus[*](italii E. -li v.a.G.) fenisex [*](fenisexdTG. faenusexDF. fenum exEv.) dextra una manu secat[*](secant Ev.a.G.).[*](Col. XI 2, 40. II 18, 1. —) iustum est una opera in die iugerum desecari, alligarique manipulos Mcc quaterna pondo. sectum verti ad solem nec nisi siccum construi oportet. ni fuerit observatum hoc diligenter, exhalare[*](exhalare D2v. ethal- E. et bal- r.) matutino nebulam quandam metas, mox sole accendi et conflagrare certum est.[*](Col. 11 17, 6. Cato 5, 8. Col. VII 3, 21. Col. II 16, 2.) rursus rigari desecta[*](defecta dv. defecta r.) oportet, ut secetur autumnale fenum[*](faenum E.), quod vocant cordum. Interamnae in Umbria quater anno secantur, etiam non rigua; rigua vero ter[*](rigua uero ter D2D. uero propter D1FE. uero d. ter uero v.) plerisque in locis, et postea in ipso pabulo non minus emolumenti est quam e feno[*](a feno F1Ev. a.D.). armentorum[*](argumentorum E. armentariorum J coll. XIV 62.) ideo[*](ideo U 374. id ll.v.a.D.an hie?) cura iumentorumque progeneratio suum cuique consilium dabit, opimo[*](opimo ego. cfr. Pliniana p. 36. optimo ll. H. -mum v.) maxime quadrigarum quaestu[*](quaestu dH. quaestus D1FEv. quae ius D2.).

<1> Solstitium peragi in octava parte cancri et VIII kal. Iul. diximus. magnus hic anni cardo, magna[*](221. 256) res mundi. in hoc[*](ex hoc v.a.G.) usque a bruma crescunt[*](crescunt del.G. decrescunt v.) dies [creverunt [*](creuerunt (-rint E1) EG. creuerunt a D1F. creuerat dTS. creuerunt sata D2D. qui creuerunt v.)[*](uncos ego posui.) sex mensibus[*](sex mensibus E(?)v. om.rT.)], sol[*](at sol E(?) v.a.G.Brot.) ipse ad aquilonem scandens ac per[*](ac per DG. asper rv.) ardua enisus[*](enisus G. emsus D1F. emisus d. emissus D2ED. emersus T. emensus v.) ab ea meta incipit flecti ac degredi ad austrum, aucturus noctes aliis sex mensibus ablaturusque

diei mensuram.[*](Th. H. I 10, 1. Varro I 46. (Plin. II 108. XVI 87). Gell. IX 7, 1. 2. —) ex hoc deinde rapiendi convehendique fructus alios atque alios tempus, et praeparandi se contra saevam feramque hiemem, decebatque[*](decebatque dEBas. que (quae D2) decebat DF1. que decebit F2.) hoc discrimen indubitatis[*](addubitatis FE.) notis signasse naturam. quam ob rem eas manibus ipsis agricolarum ingessit[*](ingessit dv. ingressi r.) vertique iussit ipsa die[*](an die eo vel inde?) folia et esse confecti sideris signum, nec silvestrium arborum remotarumque, ut in saltus devios montesque eundum[*](eundem FE.) esset[*](esset dv. esse r.) quaerentibus signa, non rursus urbanarum quaeque[*](quaeque G. que et quae ll. v. et quae H.) topiario tantum coluntur, quamquam his et in[*](his et in DFJ. et his et in dT. his et E. et in his v.) villa[*](illa v. a.J.) visendis[*](uisendis dTJ. -di r. uisantur v.). vertit oleae ante pedes satae, vertit tiliae ad mille usus petendae, vertit populi albae etiam vitibus[*](uitibus dv. uilibus r.) nuptae. adhuc parum est. ' ulmum[*](ulmum v. ultinum DF. ultimum r.), inquit[*](inquit om.E.), vite dotatam habes: et huius vertam. pabulo folia eius stringis aut[*](aut ll.J. uitem G. stringens autem v. an ipsam?) deputas : aspice et tenes sidus. alia parte caelum respiciunt quam qua[*](quam qua v. quamquam DFE. quam d.) spectavere pridie. salice omnia alligas, humillima[*](humillima v. humilia ll.) arborum, ipse toto capite altior: et huius circumagam. quid[*](quid dv. qui r.) te rusticum quereris[*](quereris dv. -reres F. quaere res r.)? non stat per me, quo minus caelum intellegas et caelestia scias. dabo et auribus signum: palumbium[*](palumbum Ev.a.J.) utique exaudi[*](exaudis dT.) gemitus. transisse solstitium caveto[*](caueto dG. cautto DF1. cauto r. cantu ne v.) putes, nisi cum incubantem videris palumbem[*](palumbem D2Tv. -bum r G.).'

[*](Col. XI 2, 52. 51. 52. 54. 53. 57. exscripsit schol. Germ. p. 206, 10—p. 207, 13.) <2> Ab solstitio ad fidiculae occasum VI kal. Iul. Caesari Orion exoritur, zona autem eius IIII non. Assyriae[*](syriae D2.), Aegypto vero procyon matutino aestuosus, quod sidus apud Romanos

non habet nomen, nisi caniculam hanc volumus intellegi , hoc est minorem canem[*](canem dcod.Urb.schol.Germ.H. canem sane rv. verba sane—pingitur uncis inclusit D.) , ut in astris pingitur, ad aestum[*](ad aestum cod. Urb. schol. Germ. S. est autem ll.v.) magno opere pertinens, sicut paulo mox docebimus.[*](272) IIII non. Chaldaeis corona occidit matutino, Atticae Orion totus eo die exoritur. prid. id. Iul. Aegyptiis[*](aegyptiis D2. ex aegyptis D1FE. et aegyptiis dv. aegypto schol.Germ.S.) Orion desinit exoriri, XVI kal. Aug. Assyriae[*](/// siriae D.) procyon exoritur, dein post triduum[*](post triduum schol.Germ.S. postridie ll.v.) fere ubique confessum inter omnes sidus ingens[*](ingens D2D. indicans r schol. Germ. v.), quod canis ortum vocamus, sole partem primam leonis ingresso. hoc fit post[*](post om.DE.) solstitium XXIII die[*](die C. dies ll. v.). sentiunt id maria et terrae, multae vero et ferae, ut suis locis diximus.[*](2 , 107 2,58) neque est minor ei veneratio quam discriptis[*](discriptis ego. descr- ll. v.) in deos stellis, accenditque solem et magnam aestus obtinet causam. XIII[*](XIII D2H. XVIII Ev. XVII r schol. Germ.) kal. Aegypto aquila occidit matutino etesiarumque prodromi flatus incipiunt, quod Caesar x kal. sentire Italiam existimavit. aquila Atticae matutino occidit, III[*](IIII D2.) kal. regia in pectore leonis stella matutino Caesari emergit[*](emergit D2Brot. euenit schol. Germ. inmergit r. -gitur v.). VIII id. Aug. arcturus medius occidit, III id. fidicula occasu suo autumnum inchoat[*](inchoat DEschol. Germ. v. cfr. § 222. XVI 93. II 125. indicat DFD.), ut is adnotavit[*](adnotauit D2D. -tat ut D1Fd. -tat ETschol. Germ. v.), sed[*](sed ut Ev.a.S) vera ratio id fieri invenit VI id. easdem.

<3> In hoc temporis intervallo res summa vitium agitur decretorio uvis sidere illo, quod caniculam appellavimus , unde carbunculare dicuntur ut quodam uredinis[*](268) carbone exustae. non conparantur huic malo grandines, procellae quaeque umquam[*](umquam Tv. numq- r G.) annonae intulere caritatem[*](caritatem Ev. clar- r.). agrorum quippe mala sunt illa, carbunculus autem regionum late patentium, non difficili remedio, nisi calumniari naturam rerum homines quam sibi prodesse mallent.

ferunt Democritum,[*](cfr. Aristot. de re publ. I 11. Diogen. Laert. I 1, 5. Cic. de div. I 49, 111. —) qui primus intellexit ostenditque caeli cum terris societatem, spernentibus hanc curam eius opulentissimis civium[*](ciuibus Ev.a.G.S.), praevisa[*](praeuisa dVerc. in marg. prouisa r v.a.Par.) olei caritate[*](claritate E.) futura ex[*](futura ex P. ex futuro ll. v. cfr. II 208. VIII 185. XVIII 206. XXXVII 169.) vergiliarum ortu qua diximus ratione ostendemusque iam planius,[*](17,11) magna tum vilitate propter spem olivae coemisse in toto tractu omne oleum, mirantibus qui[*](mirantibus qui v. -busque ll.) paupertatem quietemque doctrinarum ei sciebant[*](sciebant dv. -bat r.) in primis cordi esse, atque ut apparuit causa et ingens divitiarum cursus[*](an concursus?), restituisse mercedem[*](mercem dT.) anxiae et avidae[*](auidae v. auidire F. audire r.) dominorum poenitentiae, contentum [*](contemptum d.) probavisse[*](probauisse ego. inprob- ll. ita probasse v.) opes sibi in facili, cum vellet, fore. hoc postea Sextius[*](sextius D2G. sexitius E. sexius r.) e Romanis sapientiae adsectatoribus Athenis fecit eadem ratione. tanta litterarum occasio est. quas equidem miscebo agrestibus negotiis[*](negotiis D2Ev. notis r.) quam potero dilucide atque perspicue.

[*](Th. C. III 22, 2. IV 14, 3. H. VIII 10, 2.)Plerique dixere rorem inustum sole acri[*](acri D2dB. agri rv.) frugibus robiginis causam esse et carbunculi vitibus, quod ex parte falsum arbitror omnemque uredinem frigore tantum constare sole innoxio. id manifestum fiet adtendentibus. nam primum omnium non hoc evenire[*](euenire dEv. euenit r D.) nisi noctibus et ante solis ardorem deprehenditur totumque lunari ratione constat , quoniam talis iniuria non fit[*](fit dv. fit r.) nisi interlunio plenave luna, hoc est praevalente[*](praeualente v. -tes DFE. -tis d.). utroque enim habitu plena est, ut saepius diximus, sed interlunio omne lumen, quod a [*](2,46) sole accepit, caelo regerens[*](regerens D2D. -rent D1Fd. regiret E. regerit v.). differentia[*](differentia igitur m.) utriusque habitus magna, sed[*](sed ll.mv. an est et?) manifesta. namque interlunio aestate calidissima

est, hieme gelida. e[*](gelida e F2dmv. -da D2. -de r.) diverso in plenilunio aestate frigidas facit noctes, hieme tepidas. causa evidens, sed alia quam[*](quam DFdTmD.om.Ev.) redditur a Fabiano[*](fauiano m. fauonio E.) Graecisque auctoribus. aestate enim interlunio necesse est cum sole proximo nobis circulo currat, igne[*](ignem F.) eius comminus recepto candens[*](receptum candere F2.), eadem interlunio absit[*](alget (pro absit) F2.) hieme, quoniam abscedit[*](accedit dT.) et sol[*](abscedit a sole F2.); item in plenilunio aestivo procul abeat adversa soli, hieme autem ad nos per aestivum circulum accedat. ergo per se roscida, quotiens alget, infinitum quantum illo tempore cadentes pruinas congelat.

[*]((cfr. Col. I 7, 1). —) <1> Ante omnia autem duo genera esse caelestis iniuriae meminisse debemus: unum quod tempestates vocamus , in quibus grandines, procellae ceteraque similia intelleguntur, quae cum acciderint, vis maior appellatur.[*](223. 2,106) haec ab horridis sideribus exeunt, ut saepius diximus, veluti arcturo, Orione, haedis.[*](exscripsit schol. Germ. p. 210, 1–12. —) alia sunt illa, quae silente caelo serenisque noctibus fiunt, nullo sentiente nisi cum facta sunt. publica haec et[*](haec et D2v. haec id et E. fed et dT. hae D1. haud F. et schol. Germ. S.) magnae differentiae[*](magna differentia F2.) a[*](a del.F2.) prioribus , aliis robiginem, aliis uredinem, aliis carbunculum[*](carbunculum D2v. caniculum r schol. Germ.) appellantibus, omnibus vero sterilitatem. de his nunc dicemus a nullo ante nos prodita[*](quae a nullo—prodita sunt F2cod. Urb. schol. Germ.), priusque causas reddemus.