Naturalis Historia

Vino natura est hausto accendendi[*](accedendi F) calore viscera intus, foris infuso refrigerandi. nec alienum fuerit commemorare hoc in loco quod Androcydes sapientia[*](sapientiae M) clarus ad[*](ad om.FG) Alexandrum Magnum scripsit, intemperantiam eius cohibens: Vinum poturus, rex, memento bibere te

sanguinem terrae. Cocita[*](cicuta M (Politianus et B) H. ficuta D1F1G. -ti rv. si- cut cicuta C) hominis[*](hominis MJ. -ni DFdTB(D). -num G(?)H. om.Eava.C) venenum est[*](est homini Eava.C), cicutae[*](cicutae (-te D1F. ita et D2) ll.(B)H. cicuta ita (sic Verc.) et v. sic cicutae C) vinum. quibus praeceptis ille si[*](sic D2Ea) obtemperavisset[*](obtemperauisset Md2v. -auit (-abit D2G) & (ut D2E2a) r), profecto amicos in temulentia non interemisset, prorsus ut iure dici possit[*](posset M) , neque viribus corporis utilius aliud[*](aliud om.M) neque[*](aliud neque aliud va.S) voluptatibus perniciosius, si modus absit.

Genera autem vini alia aliis gratiora esse quis dubitet aut non ex[*](an non norit ex?) eodem lacu aliud[*](aliud (-iut M) praestantius Mv. alius praestantior r) praestantius altero[*](altero. altero Fa. altero, aliud alterum (ger- manitate) va.G) germanitatem praecedere sive testa sive fortuito[*](fortuitu F) eventu? quam ob rem de principatu se quisque iudicem statuet[*](statuat va.S). [*](cfr. Pl. III 127. XVII 31. — (15) Diosc. V 10 med. —) lulia Augusta LXXXVI[*](LXXXVI Nipperdey ad Tac. A V 1 coll. Dione L VIII 2,1. LXXXII ll. v) annos vitae Pucino[*](putino M) vino rettulit acceptos , non[*](nam D2) alio usa[*](alio usa G. alii M. alicusa DFG. -iquosa E. -oso a. aquoso v) . gignitur[*](gignuntur M) in sinu Hadriatici maris non procul[*](procul M. -ul a rv) Timavo[*](timabo M ) fonte saxoso[*](saxoso MD. -xeo rv) colle[*](colle Mv. collo r), maritimo adflatu paucas coquente[*](conquente M. coquentē Fa) amphoras; nec aliud aptius medicamentis indicatur. hoc esse crediderim quod Graeci celebrantes miris laudibus [*](Martial. XIII 112. Pl. XXIII 36. — (18) Col. III 8, 5. Hor. sat. II 8, 15. Martial. XIII 115. Pl. XVII 31.)[*]((3) Tac. A XV 42 extr. Suet. Nero 31 med. —) Praetetianum[*](Praetetianum S coll. Steph. Byz. s.v. prausetia- M. praicia- DF. praicta- as. prae- cia- GE(?)H(D). pyctanum (-non B) v) appellaverint ex Hadriatico sinu. Divus[*](diuos MS) Augustus Setinum praetulit cunctis et fere secuti principes, confessa propter experimenta, non temere[*](timere Fva.B) cruditatibus[*](crudelitatibus Ed) noxiis ab ea saliva. nascitur supra Forum Appi. antea Caecubo

erat generositas celeberrima in palustribus populetis sinu Amynclano[*](amyclano FGva.J. ani sunt clano Ea), quod iam intercidit incuria[*](incuria MJ. et cu- E. et incu- rv) coloni locique angustia , magis tamen fessa Neronis, quam a Baiano[*](ab Auerno (P)S) lacu Ostiam[*](ostiam Mv. -ia r) usque navigabilem[*](nabigabile M) incohaverat[*](incohauerat MD. inchoa- rv) .

[*](Varro I 2, 6. (Macrob. III 16, 12). Catull. 27, 1. Galen. ap. Athen. I 26c. 33a. cfr. Pl. XXIII 34. —(11) cfr. Pl. XI 241. —) Secunda nobilitas Falerno agro erat et ex[*](ex om.M) eo maxime Faustiniano[*](faustino DFG. -tini Ea. -tiano va.J) ; cura culturaque id collegerat[*](an coegerat? cfr. § 115) . exolescit[*](exsolescit M2. -ecit M. exoleuit va. G) haec[*](haec MJ. hoc rv) quoque copiae[*](nimietate copiae va. G. culpa copiae coni. Dal.) potius quam bonitati studentium[*](studen- tibus U 236). Falernus ager a ponte[*](monte M) Campano ???aeva petentibus Vrbanam coloniam Sullanam nuper Capuae contributam incipit, Faustinianus circiter[*](circiter MJ. autem circ- rv) IIII[*](·IIII· milia passum (-uum J) a uico MJ. IIII prope a uico D2T. IIII (add. miliaria v) a uico prope rv) milia passuum a vico Caedicio[*](Caedicio J (coll. XI 241). -cii MD. -cias (Osann) S. caedias DF. ced- rv. cfr. Nissen Ital. II p. 665 n. 5), qui vicus a Sinuessa VI[*](V??? M) M passuum[*](M passum (-uum J) MJ. milibus (GE?) v. om. r) abest. nec ulli nunc[*](nunc MJ. in rv) vino maior auctoritas. solo[*](solo B1(J). -lum (B2)S. om. v) vinorurm flamma accenditur. [*]((14) Galen. ib. I 27c. — § 64: cfr. Pl. XXIII 35. Galen. ib. I 26d. Hor. sat. II 4, 55. Martial XIII 110.) tria eius genera : austerum, dulce, lenue. quidam ita distingunt, summis collibus Caucinum[*](cancinū a. Gauranum va.S) gigni, mediis Faustinianum[*](fausti- nianum MJ. -tianum rv), imis Falernum. non omittendum autem nulli eorum[*](n???nulla earum Ea) quae celebrentur [*](celebrantur Ga2S) iucundum saporem uvae esse.

[*]((5) Verg. G II 143. III 526. Hor. od. I 1, 19. Galen. ib. I 26f. —) At tertiam palmam varie[*](uariae Fva.Bas.) venere Albana urbi vicina[*](urbi uicina om.M), praedulcia ac rara in austero[*](an austero genere (aut raro austera)?), item Surrentina in vineis tantum

nascentia, convalescentibus maxime probata propter tenuitatem salubritatemque. Tiberius Caesar dicebat consensisse[*](consessisse M) medicos ut nobilitatem[*](ui nobilitate Fa) Surrentino darent; alioqui[*](alioqui MH (J). -uin rv(S)) esse generosum acetum; C[*](C. om.DFGa). Caesar, qui successit illi, nobilem vappam. certant Massica atque[*](aeque va.S) a[*](a MJ. e rS. ex v) monte Gauro[*](gaulo F1. Gaurano va. H) Puteolos Baiasque[*](baitasque Fa) prospectantia.[*](cfr. Pl. XXIII 36. Galen. ib. I 26e — (9) Galen. ib. I 27a. 26e. 27b. Martial. XIII 113. 116. Pl. XXIII 36. —) nam Falerno contermina Statana[*](statiana M.cfr. XXIII 36) ad principatum [*](principatum MJ. -tus rv) venere non dubie palamque fecere sua quibusque terris tempora esse[*](esses D1F. esset D2) , suos[*](suos MJ. quod r. sicut G. secundum quod v) rerum proventus occasusque. iuncta iis praeponi solebant Calena[*](calentia FEa) et quae in vineis arbustisque nascuntur Fundana[*](fundata Ea) et[*](et a.del. va. H) alia ex[*](et MJ. ex rv. del. H) vicinia[*](uicina aL) urbis, Veliterna[*](ueliterna GdTS. -nia F. -rrana M. -rnina v. uel iter a. -te//// E), Privernatia[*](Priuernatiaque va.S) . nam quod Signiae nascitur, austeritate nimia continendae[*](contenende F. -tinente a) utile alvo, inter medicamina numeratur.

[*]((15) Galen. ib. I 27d. Martial. XIII 117.) Quartum curriculum publicis epulis optinuere[*](optinere a M1E. obtenere a FG. inerat. obtinente eā a) a Divo Iulio — is enim primus auctoritatem iis dedit[*](dedit MD. tribuit rv) , ut[*](ut ll. v(S). ut in zC) epistulis eius apparet — Mamertina[*](mamartina FG) circa[*](circĪca F. circūca GdEa) Messanam[*](messinam GEa) in Sicilia genita; ex iis Potulana[*](Potitiana D coll. § 69) , ab auctore dicta[*](dicta EadTv. dic DFG) illo[*](illo cognomine dTJ. illo comine DFG. in loco Eav) cognomine, proxima[*](proxima (-me G1d1Ta) ll.v(J). -mo C) Italiae laudantur[*](ludan- tur F. laudatur a) praecipue. est in eadem Sicilia et Taurom enitanis[*](taurominitanis ll.v a.S. cfr. III 88) honos lagonis[*](lagonis J. -goenis DFD. -genis GEav. cfr. § 85) pro Mamertino plerumque subditis.

[*]((1. 2) Diosc. V 10. Galen. ib. I 26f. — (5) Verg. G II 95. (Pl. supra 16). — Athen. I 33a, —) Ex reliquis autem a supero maria[*](mari om.F) Praetutia[*](praeiutna F) atque Ancone [*](aneone Fava.B) nascentia, et quae a palma una forte enata palmensia[*](palmesia Fava. H) appellavere, in mediterraneo vero Caesenatia ac Maecenatiana , in Veroniensi[*](ueronisi F) item Raetica[*](item retita in ueromensi F.om.Ga) , Falernis tantum postlata[*](postlata dTS. -tulata ll. -thabita v) a Vergilio, mox ab intimo[*](ab intimo G. abtimo DG. opt- FEa. optima ab intimo v) sinu[*](sinū F) maris Hadriana[*](adriana Fva.S. -ni Ea), ab infero autem Latiniensia[*](latiensia F1. -inensia Eava.B. cfr. III 69), Graviscana[*](Gra- uiscana B e III 51. -icana ll.v) , Statoniensia[*](Statoniensia B. stonien- (-sa D) ll. stomen- v. cfr. III 52. II 209) . [*]((8) Martial. III 82, 22. 23. Galen. ib. I 27c. —) Etruriae Luna[*](lunā FGa) palmam habet, Liguriae Genua, inter Pyrenaeum Alpesque Massilia gemino sapore, quando et condiendis aliis pinguius gignit, quod vocat[*](uocant va.S) sucosum. Baeterrarum[*](Baeterrarum H (D). bet- DFGG(S). ueternarum Ea. Ceretano v) intra[*](intra (D?)B. inter rzv) Gallias consistit auctoritas. de reliquis in Narbonensi genitis adseverare non est, quoniam officinam eius rei fecere tinguentes[*](tingentes a. -guentis FdTD) fumo, utinamque non et herbis ac medicaminibus noxiis! quippe etiam aloe[*](aloen B) mercator[*](mercator DdTS. -atur Fa. -antur qua GE(?)v) saporem coloremque adulterat[*](adulterant va.S).

[*]((15) Martial. XIII 125. Galen. ib. I 27e. — (17) Strabo VI 263.)[*]((2) Galen. ib. I 27c. — (4) Martial. XIII 114. Galen. ib. I 26e. —) Verum et longinquiona Italiae ab Ausonio mari non carent gloria, Tarentina[*](Tarentina (D?)v. car- ll) et ServLtia[*](ser- uitia ll.D. -tiana v) et Consentiae genita et Tempsae[*](Tempsae B. -siae (sie- F) rv), Calabriae[*](Cala- briae ego. ac babbiae (oalb- v) DFd. ac babiae GEaB. ac Bari ac D. cfr. Nissen It. ll p. 859 n. 6. 862 n. 6; de dic- tione § 125 init.) Lucanaque[*](quae D) anecedentibus[*](antecadentibus DF. -cedunt D) Thurinis. omnium vero eorum maxime inlustrata Messalae Potiti[*](potiti EdJ. ponti DFGa. -tia et v. potu et B) salute Lagarina[*](Lagarina Verc. -ria v. -ri ll), non procul Grumento[*](Grumento v. grom- ll) aascentia. Campania nuper excitavit

novis nominibus auctoritatem sive cura sive casu ad quartum a Neapoli lapidem Trebellicis, iuxta Capuam Caulinis [*](dist. va.S) et in suo agro Trebulanis, alioqui semper inter plebeia[*](pleutia F) et Trifolinis gloriata. nam Pompeianis summum decem annorum incrementum est, nihil senecta conferente. dolore etiam capitum in sextam horam diei sequentis infesta[*](die sequenti sint festa FG) deprehenduntur [*](deprehenduntur v. -dantur D1 (?). -datur (-dat G) r) . quibus exemplis, nisi fallor, manifestum est patriam terramque referre, non uvam, et supervacuam generum consectationem in numerum, cum eadem vitis aliud aliis in locis polleat[*](polleat G. -lluat DFG2. -lluit G1. pullulat E. -let av) .[*]((10) Martial. VII 53, 6. I 26, 9. — ib. XIII 118. Sil. Ital. III 370. —) Hispaniarum Laeetana[*](Lae- etana Hübner. cfr. III 21. laset- Gd. lasit- (-nia D1) r. Lalet- B cum Sipontino. Lusit- zv) copia nobilitantur , elegantia[*](elegantia v. -tare G. -ter e DF. -ter hę Ea) vero Tarraconensia atque Lauronensia et[*](et del. D (puncto posito post eatur)) Baliarica ex insulis conferuntur Italiae primis. nec ignoro multa praetermissa plerosque existimaturos, quando suum cuique placet et, quocumque eatur, fabula eadem reperitur[*](re- perit G. -iatur va.G), Divi Augusti iudiciorum ac palati peritissimum e libertis censuram vini in epulas eius facientem dixisse hospiti de indigena vino, novum quidem sibi gustum esse eum[*](cum Fa) atque[*](ęque Ea) non ex nobilibus, sed Caesarem non aliud poturum, nec negaverim et alia digna esse fama, sed de quibus consensus aevi iudicaverit[*](iudicauerit (U 237) J. -rint ll. G. -runt zv) haec sunt.

[*]((23) Verg. B 5, 71. Strabo XIV 645 med. Athen. I 32f. Vib. Seq. s. v. Arius (p. 154,19 Riese).)

Nunc simili modo transmarina dicemus. in summa gloria post Homerica illa, de quibus supra diximus,[*](53 sq.) fuere Thasium Chiumque, ex Chio quod Ariusium[*](ariusium (-ss- G) DFGdG(D). arus- Eav. aruis- Ber.(L)) vocant. his addidit Lesbium[*](lesuium F. -utum G (hic deficiens). lespium a (item infra)) Erasistrati maximi medici auctoritas,

circiter CCCCL[*](CCCCL EadTv(H), CCCC. I. DF. DC C) anno[*](anno ll.zv(D). annum C. cfr. XXXIV 49 et vol. V p. 494) urbis Romae. nunc gratia ante omnia est Clazomenio, postquam parcius mari condiunt. [*](Athen. I 28ef. 29b. 32f. Vitruv. VIII 3, 12. Strabo XIV 637. Sil. Ital. VII 210 — (6) Athen. I 33b. —) Lesbium sponte naturae[*](suae naturae Brot. J) suae mare sapit. nec Tmoliti[*](Tmoliti G. -lio v. timoliti TD. tym- Ead. -lyti DF.cfr. VII 159 et V 110. 111) per se gratia ut vino, sed cuius dulci[*](dulcis Ea) admixto[*](admixto v. -tio ll) reliquorum duritia suavitatem accipiat simul et aetatem, quoniam vetustiora protinus videntur. ab his dignatio est Sicyonio[*](Sicyonio (D?) v. fic fonio F. fixo- Ea) , Cyprio, Telmesico[*](Telmisico SJ), Tripolitico, Berytio[*](Berytio C. -rritio FE. -rricio a) , Tyrio, Sebennytico[*](sebennitico dva.Bas. -en- tico FEa) .[*]((8) cfr. Pl. infra 117. — (10) Th. C II 15, 5. — Strabo XIV 637. Vitruv. VIII 3, 12. — (11) Strabo ib. Diosc. V 10.) in Aegypto[*](aegypto av. -tio E. egiptio F ) hoc nascitur tribus generibus uvarum ibi nobilissimis[*](nobilissimis dTS. -lis ll. -le G. -lius v. (an nobilib.?)), Thasia[*](Thasia G. -io ll.v(S). cfr. § 117), aethalo, peuce[*](aethalo, peuce G. & allo peuce (-cē DF. pe- ticę a) ll. et alopece v). post haec auctoritas Hippodamantio, Mystico, cantharitae, protropo[*](protropo B. -topo ll.v) Cnidio, Catacecaumenitae[*](catace- caumte Fa), Petritae, Myconio. nam Mesogiten capitis dolores facere compertum est, nec Ephesium saluore esse, quoniam mari et defruto condiatur. Apamenum mulso praecipue convenire dicitur, sicut Praetutium[*](Praetutaum v. -tuitium d. -totium DF. -co- tium Ea) in Italia. est enim et[*](et om. Dal.2) haec proprietas generum; dulcia[*](ut dulcia E(?)va.S) utique inter se non congruunt[*](congruuntur E1. -ruant va.S). [*]((1. 2) Athen. I 29a. —) exolevit et protagion, quod Italicis proximum fecerant[*](proxima fecerat Ea) Asclepiadis scholae. Apollodorus medicus in volumine, quo suasit Ptolemaeo[*](ptolomeo Ea. ptolē cor F) regi quae vina biberet, Italicis etiam tum ignotis laudavit in Ponto Nasperceniten, mox Oreticum[*](Oreticam (vel Oreot-) H. oroet- Ead. oroęt- DF) , Oeneaten[*](oeneaten (DE?) C. eneathen av. -achen F), Leucadium, Ambracioten et, quod cunctis praetulit, Peparet hium[*](Peparethium (P)H. preparentium Ed. praep- rv) , sed minoris famae esse dixit, quoniam ante[*](ante ll.H. om. v. post C) sex annos non placeret.