Res Rustica

Primum omnium spatiosum stabulum praeparetur, ubi domitor facile versari, et unde egredi sine periculo possit. Ante stabulum nullae angustiae sint, sed aut campus aut via late patens, ut cum producentur [*]()iuvenci, Uberum habeant excursum; ne pavidi aut arboribus aut obiacenti cuilibet rei se implicent [*]()noxamque capiant.

In stabulo sint ampla praesepia, superque transversi asseres in modum iugorum a terra septem pedibus elati configantur, ad quos religari possint iuvenci. Diem deinde, quo domituram auspiceris, bonum a tempestatibus et a religionibus matutinum digito, cannabinisque funibus cornua iuvencorum ligato.

Sed laquei, quibus capulantur, lanatis pellibus involuti sint, ne tenerae frontes [*]()sub cornua laedantur. [*](ungulis S: vinculis Aa. ) [*](pilo totius Pontedera ex cit. Palladii: pilosius SA. ) [*](producentur SA2a: producerentur A1R. ) [*](implicent Sa: impluent c: inplicent AS2: inplicet S1. ) [*](tenere frontet S1A1: frontes S2: tenera fronte R. )

Sin autem placidi et quieti boves erunt, vel eodem die, quo alligaveris, ante vesperum licebit producere, et docere per mille passus composite [*]()ac sine pavore ambulare: cum domum reduxeris,[*]()arcte ad stipites religato, ita ne capite moveri possint. Tum demum ad alligatos boves neque a posteriore parte neque a atere, sed adversus, placide et cum quadam vocis adulatione venito, ut accedentem consuescant aspicere. Deinde nares perfricato, ut hominem discant odorari.

Mox etiam convenit tota tergora et tractare et respergere mero, quo familiariores bubulco fiant: uteris quoque et sub femina manum subicere, ne ad eius modi tactum postmodum pavescant, et ut ricini [*]() [*](contulerint SA. ) [*](composite R: conposita SA. ) [*](preduxeris S1: proAR. ) [*](riclini SA. )

Post haec diductis malis educito linguam, totumque os et[*]()palatum sale defricato, libralesque offas in praesulsae adipis liquamine tinctas in gulam [*]()demittito, ac vini singulos sextarios per cornu faucibus infundito: nam per haec blandimenta triduo fere mansucscunt, iugumque quarto die accipiunt, cui ramus illigatus temonis vice traicitur: interdum et pondus aliquod iniungitur, ut maiore nisu laboris exploretur patientia.

Post eiusmodi experimenta vacuo plaustrum subiungendi, et paulatim longius cum oneribus producendi sunt. Sic perdomiti mox ad aratrum instituantur, sed in subacto agro, ne statim difficultatem operis reformident, neve adhuc tenera colla dura proscissione terrae contundant.[*]()Quemadmodum autem bubulcus in arando bovem instituat, primo praecepi volumine. Curandum [*]()ne in domitura bos calce aut cornu quemquam contingat. Nam nisi haec caventur, nunquam eiusmodi vitia quamvis subacto [*]()eximi poterunt.

Verum ista sic agenda praecipimus, si veteranum [*]()pecus non aderit; alioqui[*]()expeditior tutiorque ratio [*](os et Lundström ex cit. Pallada: eo sed S: eo sub AB. ) [*](gulam Palladius: singula SAR. ) [*](contundunt Ald.: condant SAR. ) [*](Curanda SAa: Curandum c. ) [*](subacta SAR. ) [*](veranum SA. ) [*](alioqui Lundström: adeoque SAR. a Which it must become used to later. b These instructions occur in Book II. 2. 22 ff. )

Si vero non pigeat iugum fabricare, quo tres iungantur, per [*]()hanc machinationem consequemur, ut etiam contumaces boves gravissima opera non recusent. Nam ubi piger iuvencus medius inter duos veteranos iungitur, aratroque iniecto terram moliri [*]()cogitur, nulla est imperium respuendi facultas. Sive enim efferatus prosilit, duorum arbitrio inhibetur: seu consistit, duobus gradientibus etiam invitus obsequitur: seu conatur decumbere, a valentioribus sublevatus trahitur: propter quae undique necessitate contumaciam de-ponit, et ad patientiam laboris paucissimis verberibus perducitur.

Est etiam post domituram mollioris generis bos, qui decumbit in sulco: eum non saevitia, sed ratione [*]()censeo emendandum. Nam qui stimulis aut ignibus aliisque tormentis id vitium eximi melius iudicant, verae rationis ignari sunt: quoniam pervicax contumacia plerumque saevientem fatigat. Propter quod utilius est citra[*]()corporis vexationem fame potius et siti cubitorem bovem emendare. Nam eum vehementius afficiunt naturalia desideria, quam [*](per add. Lundström. ) [*](terra molli codd. ) [*](rationem SA: sed ratione ac. ) [*](citra S: circa AR. )

plagae. Itaque si bos decubuit, utilissimum est pedes eius sic cingulis [*]()obligari, ne aut insistere aut progredi aut pasci possit. Quo facto inedia et siti [*]()compulsus deponit ignaviam; quae tamen rarissima [*]()est in pecore vernaculo: longeque omnis bos indigena melior est quam peregrinus. Nam neque aquae nec pabuli nec caeli mutatione [*]()tentatur, neque infestatur conditione regionis, sicut ille, qui ex planis et campestribus locis in montana et aspera perductus est, vel ex montanis in campestria.

.Itaque etiam, cum [*]()cogimur ex longinquo boves arcessere, curandum est, ut in similia patriis locis traducantur. Item custodiendum est, ne in comparatione vel statura vel viribus impar cum valentiore iungatur. Nam utraque res interiori celeriter affert exitum.

Mores huius pecudis probabiles habentur, qui sunt propiores placidis quam concitatis, sed non inertes: qui sunt verentes plagarum et acclamationum, sed fiducia virium nec auditu nec visu pavidi, nec ad ingredienda flumina aut pontes formidolosi, multi cibi edaces, verum in eo conficiendo lenti. Nam hi melius concoquunt, ideoque robora corporum citra maciem conservant, qui ex commodo,[*]()quam qui festinanter mandunt.

Sed tam vitium est bubulci pinguem quam exilem bovem reddere: habilis enim et modica corporatura pecoris operarii debet esse, [*](singulis SA1R. ) [*](siti R: sitis SA. ) [*](quam et amarissima S: qua et amarissima AR. ) [*](mutationem SA: mutatione c. ) [*](cui SAR. ) [*](commodo S: commoda AR. )

Boves calore sub divo,1 frigoribus intra tectum, manere oportet. Itaque hibernae stabulationi 2 eorum praeparanda sunt stramenta, quae mense Augusto intra dies triginta sublatae messis 3 praecisa 4 in acervum extrui debent. Horum desectio cum pecori tum agro est utilis: liberantur arva sentibus, qui aestivo5 tempore per Caniculae ortum recisi plerumque radicitus intereunt, et stramenta pecori 6 subiecta plurimum stercoris efficiunt. Haec cum ita curaverimus, tum et omne genus pabuli praeparabimus, dabimusque operam, ne penuria cibi macrescat pecus. Boves autem recte pascendi non una ratio est.

Nam si ubertas regionis viride pabulum subministrat nemo dubitat quin id genus cibi ceteris praeponendum sit: quod tamen nisi riguis aut roscidis locis non contingit. Itaque in iis ipsis vel maximum commodum est, quod sufficit una opera duobus iugis, quae eodem die alterna temporum vice vel arant vel pascuntur.

Siceioribus agris ad praesepia boves alendi sunt, quibus pro conditione regionum cibi praebentur: eosque nemo dubitat, quin optimi sint[*]()vicia [*]()in fascem ligata, et [*](divo R: dio SA2: diu A1. ) [*](stabulationi Ald.: stabulati S: stabulatio AR. ) [*](messis a: mensis SAR. ) [*](precisas SAR. ) [*](quaestivo A: qui aestivo A2: questivo S. ) [*](stramenta pecori Ursinus: stramentis pecoris SAR. ) [*](sunt AR: sint S. ) [*](vitia SA: vicia c. )

Bubus autem pro temporibus anni pabula dis-pensantur. Ianuario mense singulis fresi et aqua macerati ervi quaternos sextarios mixtos paleis dare convenit, vel lupini macerati modios, vel cicerculae maceratae semodios, et super haec affatim paleas.[*]()Licet etiam, si est leguminum inopia, et eluta et siccata vinacia, quae de lora eximuntur, eum paleis miscere.

Nec dubium quin ea longe melius cum suis folliculis, ante quam cluantur, praeberi possint. Nam et cibi et vini vires habent, nitidumque et hilare et corpulentum pecus faciunt. Si grano abstinemus, frondis aridae corbis pabulatorius [*]()modiorum viginti sufficit, vel faeni pondo triginta, vel sine modo viridis laurea et ilignea frondes. Et his, si regionis vis [*]()per-mittit, glans adicitur: quae nisi ad satietatem detur, scabiem parit. Potest etiam si proventus [*]()vilitatem[*]()

facit, semodius fabae fresae praeberi. Mense Februario plerumque eadem sunt cibaria. Martio et Aprili debet ad faeni pondus adici, qua terra proscinditur: sat autem erit pondo quadragena singulis dari. Ab idibus tamen mensis Aprilis usque in idus [*](armenta S: armento AR. ) [*](eae S: ea AR. ) [*](paleas S: paleis AR. ) [*](pabulatoribus SAR. ) [*](vis om. SAR. ) [*](proventus S: pro ventu A. ) [*](vilitatem R: vilitem SA. )