Tusculanae Disputationes
Cicero, Marcus Tullius
Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.
itaque Aristoteles veteres philosophos[*](Arist. fr. 53) accusans, qui existumavissent philosophiam suis ingeniis esse perfectam, ait eos aut stultissimos aut
neque tamen, cum se in media stultitia, qua nihil[*](quia n. G1 ) est peius, haerere intellegant, aegritudine premuntur; nulla enim admiscetur opinio officiosi doloris. Quid, qui non putant lugendum[*](lungendum GV1 (prius n eras.) iungen- dum KR) viris?[*](sqq. cf. Hier. epist. 60, 5 ) qualis fuit Q. Maxumus[*](fuitque maxumus G2 (quae G1) KV ( ss. m. 3) ac fortasse R1 (Q post fuit in r. m. al.)) efferens[*](efferrens GR1V) filium consularem, qualis L. Paulus[*](paullus RG1 e corr. V1 (l eras.) cf.p. 263, 17; 274, 19; 457, 7 ) duobus paucis[*](lucius et marcus X) diebus amissis[*](amisis G1R1V1 ) filiis, qualis M. Cato praetore designato mortuo filio, quales reliqui, quos in Consolatione[*](consolationem G -ne V) conlegimus.
quid hos aliud placavit nisi quod luctum et maerorem esse non putabant viri? ergo id, quod alii rectum opinantes aegritudini se solent dedere, id hi turpe putantes aegritudinem reppulerunt. ex quo intellegitur non in natura, sed in opinione esse aegritudinem.
Contra dicuntur haec: quis tam demens, ut sua voluntate maereat? natura adfert dolorem, cui quidem Crantor, inquiunt, vester cedendum putat; premit enim atque instat, nec resisti potest. itaque Oileus[*](oileus V) ille apud
haec cum disputant, hoc student efficere, naturae obsisti nullo modo posse; idem[*](iidem Ern. (idem tamen Phil. 2, 91 al.) hi (= i cf. praef.) W et Sey. ) tamen fatentur graviores aegritudines suscipi, quam natura cogat. quae est igitur amentia—? ut nos quoque idem ab illis[*](illis Urs. ex s allis) requiramus.
- Nec ve/ro tanta prae/ditus sapie/ntia[*](Soph.fr. 666)
- Quisqua/m est,[*](quisquamst edd. ) qui aliorum aeru/mnam dictis a/dlevans
- Non i/dem, cum fortu/na mutata i/mpetum
- Conve/rtat,[*](convertit Sey. clade ut subita X corr. s ) clade su/bita frangatu/r sua,
- Ut i/lla ad alios di/cta et praecepta e/xcidant.[*](ex p. G2 )
Sed plures sunt causae suscipiendi doloris: primum illa opinio mali, quo viso atque persuaso aegritudo[*](aegritudo add. Vc ) insequitur necessario. deinde etiam gratum mortuis se facere, si graviter eos lugeant, arbitrantur.[*](sed ... 16 arbitrantur H) accedit superstitio muliebris quaedam; existumant enim diis inmortalibus se facilius satis facturos, si eorum plaga perculsi adflictos se et stratos esse fateantur. sed haec inter se quam repugnent, plerique non vident. laudant enim eos, qui aequo animo moriantur; qui alterius mortem aequo animo ferant, eos putant vituperandos. quasi fieri ullo modo possit, quod in amatorio sermone dici solet, ut quisquam plus alterum diligat quam se.
praeclarum[*](seipsū G) illud est et, si quaeris, rectum quoque et verum, ut eos, qui nobis carissimi esse debeant, aeque ac nosmet ipsos amemus; ut[*](ut s at X (ad K)) vero plus, fieri nullo pacto potest. ne optandum quidem est in amicitia, ut me ille plus quam se, ego illum[*](ullum V) plus quam me; perturbatio vitae, si ita sit, atque officiorum omnium
Sed nimirum hoc maxume[*](maxumum X me ss. B) est exprimendum,[*](exprimendum X (con- fessio adversariis exprimenda est cf. Verr. 4, 112 Liv. 21, 18, 5 Lucan. 6, 599 manibus exprime verum) experimentum (et antea maxumum) edd. (sed hoc uerbum Tullianum non est, illudque hanc—diuturna ratione conclusum, non ex experientia sumptum)) cum constet aegritudinem[*](aegritudinem V -ne GKR) vetustate tolli,[*](tollit X sed ult. t eras. V) hanc vim non esse in die[*](diē V) positam, sed in cogitatione diuturna.[*](diurna X corr. B1 s ) nam si et eadem res est et idem est homo, qui potest quicquam de dolore mutari, si neque de eo, propter quod dolet, quicquam est mutatum neque de eo, qui[*](qui quod G1 ) dolet? cogitatio igitur diuturna[*](diurna X corr. B1 s ) nihil esse in re mali dolori medetur, non ipsa diuturnitas.
Hic mihi adferunt mediocritates.[*](mediocritas X -tates Vc Non. ) quae si naturales sunt, quid opus est consolatione?[*](at hae mihi afferentur med.... 24 consolatione Non. 29, 27 ) natura enim ipsa terminabit modum; sin opinabiles, opinio tota tollatur.
Satis dictum esse arbitror aegritudinem esse opinionem
additur ad hanc definitionem a Zenone recte, ut illa opinio praesentis mali sit recens. hoc autem verbum sic interpretantur, ut non tantum illud recens esse velint, quod paulo ante acciderit, sed quam diu in illo opinato malo vis quaedam insit, ut[*](ut s et X) vigeat et habeat quandam viriditatem, tam diu appelletur[*](appellatur K) recens. ut Artemisia illa, Mausoli Cariae regis uxor, quae nobile illud Halicarnasi[*](alicarnasi X) fecit sepulcrum, quam diu vixit, vixit in luctu eodemque etiam confecta contabuit. huic erat illa opinio cotidie recens; quae tum denique non appellatur[*](appellabatur X corr. V2 ) recens, cum vetustate exaruit.
Haec igitur officia sunt consolantium, tollere aegritudinem funditus aut sedare aut detrahere[*](aut detr. V (ss. 2)) quam plurumum aut supprimere nec pati manare longius aut ad alia traducere.
sunt qui unum officium consolantis[*](consolantis R1 consulantis GK1V1 ) putent[*](putent docere Lb. Cleanthes fr. 576 ) malum illud omnino non esse, ut Cleanthi placet; sunt qui non magnum malum, ut Peripatetici; sunt qui abducant a malis ad bona, ut Epicurus; sunt qui satis[*](satis om. G1 ) putent ostendere nihil inopinati[*](inopinanti GRV1 (n exp. c) opinanti K) accidisse, ut Cyrenaici[*](lac. stat. Po. ut Cyrenaici pro nihil mali (nihil a mali V1) Dav. cogitari potest: ut Cyr. atque hi quoque, si verum quaeris, efficere student ut non multum adesse videatur aut nihil mall. Chr. cf. § 52–59. 61 extr. Chrys. fr. eth. 486 ) --- nihil mali. Chrysippus autem caput esse censet in consolando detrahere[*](detra in r. Vc ) illam opinionem maerentis, qua se[*](maerentis se X (mer. KR) qd add. V2 maerentis si vel maerentl si s (sed sec. Chr. omnes qui maerent in illa opinione sunt; non recte p. 275, 19 confert Va. Op. 1, 70) qua Po. ) officio fungi putet iusto atque
respondit:
Erit igitur in consolationibus prima medicina docere aut nullum malum esse aut admodum parvum, altera et[*](prius et om. G1 ) de communi condicione vitae et proprie,[*](propriae G1KVH (sim. 358, 6)) si quid sit de ipsius qui maereat disputandum, tertia[*](tertiam H) summam esse stultitiam frustra confici maerore, cum intellegas nihil[*](nil G) posse profici. nam Cleanthes[*](cleantes X (24 GK1) Cl. fr. 577 ) quidem sapientem consolatur, qui consolatione non eget. nihil enim[*](enim om. G1 ) esse malum, quod turpe non sit, si lugenti persuaseris, non tu illi luctum, sed stultitiam detraxeris;[*](erit... 21 detraxeris (sine 18 nam... 19 eget) H) alienum autem tempus docendi. et tamen non satis mihi videtur vidisse hoc Cleanthes, suscipi aliquando aegritudinem posse ex eo ipso, quod esse summum malum Cleanthes[*](suscipi... 24 Cleanthes om. K) [*](Cleanthes del. Ba. sed cf. Va. Op. 2, 130. 409 ) ipse fateatur. quid enim dicemus, cum Socrates[*](Aisch. Socr. fr. 10 D. Aug. civ. 14, 8) Alcibiadi persuasisset, ut accepimus, eum nihil hominis
quid? illa Lyconis qualia[*](quia GRV1 (a eras.)) sunt? qui aegritudinem extenuans parvis ait eam rebus moveri, fortunae et corporis incommodis, non animi malis.[*](mali X corr. V2 ) quid ergo? illud, quod Alcibiades dolebat, non ex animi malis vitiisque constabat? ad Epicuri consolationem satis est ante dictum.
ne[*](ne nonne K (ss. 2)) illa quidem firmissima consolatio est, quamquam[*](quamquam quidquam K1 ) et usitata est et saepe prodest:
non tibi hoc soli.prodest haec quidem, ut dixi,[*](dixi p. 345, 13 ) sed nec semper nec omnibus; sunt enim qui respuant; sed refert, quo modo adhibeatur. ut enim[*](enim om. G1 ) tulerit quisque eorum qui sapienter tulerunt, non quo quisque incommodo adfectus sit, praedicandum est. Chrysippi[*](crys. KR chris. G) ad veritatem firmissima est, ad tempus aegritudinis difficilis. magnum opus[*](opus s onus X) est probare maerenti illum suo iudicio et, quod se[*](se exp. V2 ) ita putet oportere facere, maerere. Nimirum igitur, ut in causis non semper utimur eodem statu—sic enim appellamus controversiarum genera—, sed ad tempus, ad controversiae naturam, ad personam accommodamus, sic in aegritudine lenienda, quam[*](lenienda. nam quam X nam del. s ) quisque curationem recipere possit, videndum est.[*](nimirum ... 26 est H)
Sed nescio quo pacto ab eo, quod erat a te[*](a te ante K) propositum, aberravit oratio. tu enim de sapiente quaesieras, cui aut malum videri nullum potest, quod vacet
Tractatum[*](tractum GV1 ) est autem a nobis id genus aegritudinis, quod unum est omnium maxumum, ut eo sublato reliquorum remedia ne magnopere quaerenda arbitraremur. sunt enim certa, quae de paupertate certa, quae de vita inhonorata et ingloria dici soleant; separatim certae scholae sunt de exilio, de interitu patriae, de servitute, de debilitate,[*](dibilitate R1V1 ) de caecitate, de omni casu, in quo nomen poni solet calamitatis.[*](calamitatis tatis Vc in r. ) haec Graeci in singulas scholas et in singulos libros dispertiunt; opus enim quaerunt (quamquam plenae disputationes[*](planae disputationis W corr. Turn. delectationis summae. Tamen V (mae T atque ultima hasta litterae m antecedentis in r. 2)) delectationis sunt);
et tamen, ut medici[*](utimedici K (er. n)) toto corpore curando minimae etiam parti, si condoluit, medentur, sic philosophia cum universam aegritudinem sustulit, sustulit [*](aegritudinem sustulit tamen si X (sustullit G1V1 condoluit tamen si K1 medenturaegr. sustulit add. c) corr. Keil, Quaest. Tull. p. XVIII ) etiam, si quis error alicunde[*](alicunde Ern. aliunde) extitit, si paupertas momordit, si ignominia pupugit,[*](pupigit G1R1V1 ) si quid tenebrarum obfudit exilium,[*](exsilium GV1 ) aut eorum quae[*](quaeque (quaeque G) modo X corr. s ) modo dixi si quid[*](si quid sicut K) extitit. etsi singularum rerum sunt propriae consolationes,
Hoc detracto, quod totum est voluntarium, aegritudo erit sublata illa[*](ilia ita G1 ) maerens, morsus tamen[*](tamen tantum Bentl. sed cf. p. 323, 11 quo Cic. hic respicit ) et contractiuncula quaedam[*](contractiuncuculae quaedam (quadam G quandam V1) relinquentur W Non. (relincuntur) corr. Bentl. cf. 9 hanc et Sen. ad Marc. 7, 1 ) animi relinquetur.[*](hoc... 9 relinquentur Non. 92, 24 ) hanc dicant sane naturalem, dum aegritudinis nomen absit grave taetrum funestum, quod cum sapientia esse atque, ut ita dicam, habitare nullo modo possit. At quae[*](at quae Bentl. atque) stirpes sunt aegritudinis, quam multae, quam amarae! quae ipso[*](ipso om. V) trunco everso omnes eligendae[*](elidendae R2 ) sunt et, si necesse erit, singulis disputationibus. superest enim nobis hoc, cuicuimodi[*](cuicuimodi cuiusmodi V3 ) est, otium. sed ratio una omnium est aegritudinum, plura[*](sed plura H) nomina. nam et invidere aegritudinis est et aemulari et obtrectare et misereri et angi, lugere, maerere, aerumna adfici, lamentari, sollicitari,[*](sollicitari add. G2 ) dolere,[*](dolore V) in molestia esse, adflictari, desperare.
Haec omnia definiunt Stoici, eaque verba quae dixi singularum rerum[*](St. fr. 3, 419) sunt, non, ut videntur, easdem res significant, sed aliquid differunt; quod alio loco[*](alio loco cf. IV, 16 ) fortasse tractabimus. haec[*](hae V2 ) sunt illae fibrae stirpium, quas initio dixi, persequendae et omnes eligendae,[*](et 25 eligendae X (cf. Colum. 4, 5 Varro rust. 1, 47) eliciendae Vc ) ne umquam ulla possit existere. magnum opus et difficile, quis negat? quid
Verum haec quidem[*](verum quidem haec W corr. We. actenus K1R1 ) hactenus, cetera, quotienscumque voletis, et hoc loco et aliis parata vobis erunt.
Cum multis locis[*](cum multis locis om. R1 spatio rubricatori relicto (add. R2), pallidiore atramento add. K1? cf. praef. ) nostrorum hominum ingenia virtutesque, Brute, soleo mirari, tum maxime in is studiis, quae sero admodum[*](admodum V1(?) ) expetita in hanc civitatem e Graecia transtulerunt. nam cum a primo urbis ortu regiis[*](graegiis R1 ) institutis, partim etiam legibus auspicia, caerimoniae, comitia, provocationes, patrum consilium,[*](consilium. V1 ) equitum peditumque discriptio, tota res militaris divinitus esset[*](esse KR1 ) constituta, tum progressio admirabilis incredibilisque cursus ad omnem excellentiam factus est dominatu regio re p.[*](res p. X) liberata. nec vero hic locus est, ut de moribus institutisque maiorum et disciplina ac temperatione civitatis loquamur; aliis haec locis satis accurate a nobis dicta sunt maximeque in is sex libris, quos de re publica scripsimus.
hoc autem loco consideranti mihi studia doctrinae multa sane[*](sanae GK sane RV) occurrunt, cur ea quoque arcessita aliunde neque solum expetita, sed etiam conservata et culta videantur. erat enim illis paene in conspectu praestanti sapientia et nobilitate Pythagoras, qui fuit in Italia temporibus isdem quibus
quin etiam arbitror propter Pythagoreorum admirationem Numam quoque regem Pythagoreum[*](pythagoreorum K1 pythagoreum V) a posterioribus existimatum. nam cum Pythagorae disciplinam et instituta[*](instituta s constituta X) cognoscerent regisque eius aequitatem et[*](et s. v. add. V1 ) sapientiam a maioribus suis accepissent, aetates[*](aetas R1 ) autem et tempora ignorarent propter vetustatem, eum, qui sapientia excelleret, Pythagorae auditorem crediderunt fuisse. et de coniectura quidem hactenus. vestigia autem Pythagoreorum quamquam multa colligi possunt, paucis tamen utemur, quoniam non id agitur hoc tempore. nam cum carminibus soliti illi esse dicantur et praecepta[*](del. Dav.2 (opponuntur inter se carmina et cantus ut 28 cf. de orat. 3, 197)) quaedam occultius tradere et mentes suas a cogitationum intentione cantu fidibusque[*](fidelibusque K (corr. in fidibusque2)) ad tranquillitatem traducere, gravissumus auctor in Originibus dixit[*](fr. 118 cf. 218, 17) Cato morem apud maiores hunc epularum fuisse, ut deinceps, qui accubarent, canerent ad tibiam clarorum virorum laudes atque virtutes; ex quo perspicuum est et cantus tum fuisse discriptos[*](rescriptos GKR rescripto suo cum s. V ( V2) discriptos Sey. ) vocum sonis et carmina.
quamquam id quidem etiam duodecim tabulae declarant,[*](tb. 8, 1 Br.)