In C. Verrem

si haec apud Scythas dicerem, non hic in tanta multitudine civium Romanorum, non apud senatores, lectissimos civitatis, non in foro populi Romani de tot et tam acerbis suppliciis civium Romanorum, tamen animos etiam barbarorum hominum permoverem; tanta enim huius imperi amplitudo, tanta nominis Romani dignitas est apud omnis nationes ut ista in nostros homines crudelitas nemini concessa esse videatur. nunc tibi ego ullam salutem, ullum perfugium putem, cum te implicatum severitate iudicum, circumretitum frequentia populi Romani esse videam?

si mehercule[*](mehercules d), id quod fieri non posse intellego, ex his te laqueis exueris ac te aliqua via ac ratione explicaris, in illas tibi maiores plagas incidendum est in quibus te ab eodem me superiore ex loco confici et concidi necesse est. cui si etiam id quod defendit velim concedere, tamen ipsa illa falsa defensio non minus esse ei perniciosa quam mea vera accusatio debeat. quid enim defendit? ex Hispania fugientis se excepisse et supplicio adfecisse dicit. quis tibi id permisit? quo iure fecisti? quis idem fecit? qui tibi id[*](id om. pd) facere licuit?

forum plenum et basilicas istorum hominum videmus, et animo aequo videmus[*](et... videmus om. RSY); civilis enim dissensionis et seu[*](et seu Iordan.: et si RSD: et sive pd) amentiae seu fati[*](seu fati SDp: sive fati Rq) seu calamitatis non est iste molestus exitus, in quo reliquos saltem civis incolumis licet conservare. Verres, ille vetus proditor consulis, translator quaesturae, aversor pecuniae publicae, tantum sibi auctoritatis in re publica suscepit ut, quibus hominibus per senatum, per populum Romanum, per omnis magistratus, in foro, in suffragiis, in hac urbe, in re publica versari liceret, iis omnibus[*](omnibus SD: hominibus Rpq (§75 supra)) mortem acerbam crudelemque proponeret si fortuna eos ad aliquam partem Siciliae detulisset.

ad Cn. Pompeium, clarissimum virum et fortissimum, permulti occiso Perperna ex illo Sertoriano numero militum confugerunt. quem non ille summo cum studio salvum incolumemque servavit? cui civi supplicanti[*](supplicanti SY: supplici p edd.: suplici R, corr. m. 2 suplicii) non illa dextera invicta fidem porrexit et spem salutis ostendit? itane vero? quibus fuit portus apud eum quem contra arma tulerant, iis apud te, cuius nullum in re publica momentum[*](monimentum codd. pler.) umquam fuit, mors et cruciatus erat constitutus?vide quam commodam defensionem excogitaris! malo mehercule id quod tu defendis his iudicibus populoque Romano quam id quod ego insimulo probari, malo, inquam, te isti generi hominum quam mercatoribus et naviculariis inimicum atque infestum putari; meum enim crimen avaritiae te nimiae coarguit, tua defensio furoris cuiusdam et immanitatis et inauditae crudelitatis et paene novae proscriptionis.

sed non licet me isto tanto bono, iudices, uti, non licet. adsunt enim Puteoli toti; frequentissimi venerunt ad hoc iudicium mercatores, homines locupletes atque honesti, qui partim socios suos, partim libertos, partim conlibertos spoliatos in vincla coniectos, partim in vinclis necatos[*](partim... necatos om. RSY), partim securi percussos esse dicunt[*](dicunt RS: dicent p). hic vide quam me sis usurus aequo. cum ego P. Granium testem produxero qui suos libertos abs te[*](a te (bis) d) securi percussos esse dicat, qui abs te navem suam mercesque repetat, refellito, si poteris; meum testem deseram, tibi favebo, te, inquam, adiuvabo; ostendito illos cum Sertorio fuisse, ab Dianio[*](a Dianio d) fugientis ad Siciliam esse delatos. nihil est quod te mallem[*](malim d) probare; nullum enim facinus quod maiore supplicio dignum sit reperiri neque proferri potest.

reducam iterum equitem Romanum, L. Flavium, si voles, quoniam priore actione,—ut patroni tui dictitant, nova quadam sapientia, ut omnes intellegunt, conscientia tua atque auctoritate meorum testium,—testem nullum interrogasti. interrogetur Flavius, si voles, quinam fuerit T. Herennius[*](T. SDp et corr. R (etiam l. 27): L. Rpr.), is quem ille argentariam Lepti fecisse dicit; qui cum amplius centum civis Romanos haberet ex conventu Syracusano[*](Syracusano RSD: -anorum R2p) qui eum non solum cognoscerent sed etiam lacrimantes ac te implorantes defenderent, tamen inspectantibus omnibus Syracusis[*](Syracusis RSY: -anis pkd edd.) securi percussus est. hunc quoque testem meum refelli et illum Herennium Sertorianum fuisse abs te demonstrari et probari volo.

quid de illa multitudine dicemus eorum qui capitibus involutis in piratarum captivorum numero producebantur, ut securi ferirentur? quae ista nova diligentia, quam ob causam abs te excogitata? an te L. Flavi ceterorumque de T. Herennio vociferatio commovebat? an M. Anni, gravissimi atque honestissimi viri, summa auctoritas paulo diligentiorem timidioremque fecerat? qui nuper pro testimonio non advenam nescio quem nec alienum, sed eum civem Romanum qui omnibus in illo[*](qui omnibus in illo p: quibus illo R: qui illo SY) conventu notus, qui Syracusis natus esset, abs te securi percussum esse dixit.

post hanc illorum vociferationem, post hanc communem famam atque querimoniam non mitior in supplicio, sed diligentior esse coepit; capitibus involutis civis Romanos ad necem producere instituit; quos tamen idcirco necabat palam quod homines in conventu, id quod antea dixi, nimium diligenter praedonum numerum requirebant. Haecine plebi Romanae te praetore est constituta condicio, haec negoti gerendi spes, hoc capitis vitaeque discrimen? Parumne multa mercatoribus sunt necessario pericula subeunda fortunae, nisi etiam hae formidines ab nostris magistratibus atque in nostris provinciis impendebunt? ad eamne rem fuit haec suburbana ac fidelis provincia[*](provincia pk: Sicilia RS: provincia Sicilia d), plena optimorum sociorum honestissimorumque civium, quae civis Romanos omnis suis ipsa sedibus libentissime semper accepit, ut, qui usque ex ultima Syria atque Aegypto navigarent, qui apud barbaros propter togae nomen in honore aliquo fuissent, qui ex praedonum insidiis, qui ex tempestatum periculis profugissent, in Sicilia securi ferirentur, cum se iam domum venisse arbitrarentur?

nam quid ego de P. Gavio, Consano[*](Consano RS: Cosano p: Cossano d) municipe, dicam, iudices, aut qua vi vocis, qua gravitate verborum, quo dolore animi dicam? tametsi dolor me non deficit; ut cetera mihi in dicendo digna re, digna dolore meo, suppetant magis laborandum[*](elaborandum d) est. quod crimen eius modi est ut, cum primum ad me delatum est, usurum me illo non putarem; tametsi enim verissimum esse intellegebam, tamen credibile fore non arbitrabar. coactus lacrimis omnium civium Romanorum qui in Sicilia negotiantur, adductus Valentinorum, hominum honestissimorum, omniumque Reginorum testimoniis multorumque equitum Romanorum qui casu tum Messanae fuerunt, dedi tantum priore actione testium res ut nemini dubia esse possit[*](possit RSpqd: posset edd.).

quid nunc agam? cum iam tot horas de uno genere ac de istius nefaria crudelitate dicam, cum prope omnem vim verborum eius modi, quae scelere istius digna sint, aliis in rebus consumpserim, neque hoc providerim, ut varietate criminum vos attentos[*](attentos S rell.: adtentos R) tenerem, quem ad modum de tanta re dicam? opinor, unus modus atque una ratio est; rem in medio ponam; quae tantum habet ipsa gravitatis ut neque mea, quae nulla est, neque cuiusquam[*](cuiuspiam p) ad inflammandos vestros animos eloquentia requiratur.

Gavius hic quem dico, Consanus[*](dico cosanus Sp: dicosanus R), cum in illo numero civium Romanorum ab isto in vincla coniectus esset et nescio qua ratione clam e[*](e om. p) lautumiis profugisset Messanamque venisset, qui tam prope iam Italiam et moenia Reginorum, civium Romanorum[*](civ. Rom. om. d (et l. 20)), videret et ex illo metu mortis ac tenebris quasi luce libertatis et odore aliquo legum recreatus revixisset, loqui Messanae et queri coepit se civem Romanum in vincla coniectum, sibi recta iter esse Romam, Verri se praesto advenienti futurum. non intellegebat miser nihil interesse utrum haec Messanae an apud istum[*](ipsum d) in praetorio loqueretur; nam, ut antea vos docui, hanc sibi iste urbem delegerat quam haberet adiutricem scelerum, furtorum receptricem, flagitiorum omnium consciam. itaque ad magistratum Mamertinum statim deducitur Gavius[*](gravius R, et pr. S), eoque ipso die casu Messanam Verres venit. res ad eum defertur, esse civem Romanum qui se Syracusis in lautumiis fuisse quereretur; quem iam ingredientem in navem et Verri nimis atrociter minitantem ab se[*](ab se Halm: ad se RS: a se pd) retractum esse et adservatum, ut ipse in eum statueret quod videretur.

agit hominibus gratias et eorum benivolentiam erga se diligentiamque conlaudat. ipse inflammatus scelere et furore in forum venit; ardebant oculi, toto ex ore crudelitas eminebat. exspectabant omnes[*](homines SY (§152 supra)) quo tandem progressurus aut quidnam acturus esset, cum repente hominem proripi atque in foro medio nudari ac deligari et virgas expediri iubet. clamabat ille miser se civem esse Romanum, municipem Consanum[*](Cosanum RSp); meruisse cum L. Raecio[*](Raecio Halm: Recio R, Retio SD: Pretio pd), splendidissimo equite Romano, qui Panhormi negotiaretur, ex quo haec Verres scire posset. tum iste, se comperisse[*](comperisse ait d) eum speculandi causa in Siciliam a ducibus[*](ab d) fugitivorum esse missum; cuius rei neque index neque vestigium aliquod neque suspicio cuiquam esset ulla; deinde iubet undique hominem vehementissime verberari.

caedebatur virgis in medio foro Messanae civis Romanus, iudices, cum interea nullus gemitus, nulla vox alia illius miseri inter dolorem crepitumque plagarum audiebatur nisi haec, 'civis Romanus sum[*](Civis Rom. sum. Ab his verbis usque ad verba non ad eos §171 deficiunt codd. RSY).' hac se[*](se om. Gell. x. 3, 12) commemoratione civitatis! omnia verbera depulsurum cruciatumque a corpore deiecturum arbitrabatur; is non modo hoc non perfecit, ut[*](at non Eberh.) virgarum vim deprecaretur, sed cum imploraret saepius usurparetque nomen civitatis, crux,—crux, inquam,—infelici et aerumnoso, qui numquam istam[*](pestem pk: potestatem d: del. Sedlmayer (cf. in Cat. i, §2)) pestem viderat[*](providerat K. Busche), comparabatur.

nomen dulce libertatis! o ius eximium nostrae civitatis o lex Porcia legesque Semproniae! o graviter desiderata et aliquando reddita plebi Romanae tribunicia potestas! hucine tandem haec[*](haec Gell.: om. pk) omnia reciderunt ut civis Romanus in provincia populi Romani, in oppido foederatorum, ab eo qui beneficio populi Romani fascis et securis haberet deligatus in foro virgis caederetur? quid? cum ignes ardentesque[*](ardentesque codd.: candentesque Iord., tamquam e q) laminae ceterique cruciatus admovebantur, si te illius acerba imploratio et vox miserabilis non inhibebat[*](inhibebat r al.: iniebat (b s. l.) p: leniebat Gell.), ne civium quidem Romanorum qui tum aderant fletu et gemitu[*](fletu gemituque Gell.) maximo commovebare? in crucem tu agere ausus es quemquam qui se civem Romanum esse diceret? nolui tam vehementer agere hoc prima actione, iudices, nolui; vidistis enim ut animi multitudinis in istum dolore et odio et communis periculi metu concitarentur. statui egomet mihi tum modum et orationi meae[*](et orationi meae pk: orat. meae (om. et) d edd.: del. Eberh., Nohl) et C. Numitorio, equiti Romano, primo homini, testi meo; et Glabrionem[*](M'. Glabr. Mueller) id quod sapientissime fecit facere laetatus sum, ut repente consilium[*](consilio et testem codd.: corr. Hotom.) in medio testimonio dimitteret. etenim verebatur ne populus Romanus ab isto eas poenas vi repetisse videretur, quas veritus esset ne iste legibus ac vestro iudicio non esset persoluturus.

nunc quoniam iam[*](iam p: om. qrk) exploratum est omnibus quo loco causa tua sit et quid de te futurum sit, sic tecum agam. Gavium istum, quem repentinum speculatorem fuisse dicis, ostendam in lautumias Syracusis a te esse coniectum, neque id solum ex litteris ostendam Syracusanorum, ne possis dicere me, quia sit aliqui[*](aliq p: aliqui qr: aliquis edd.) in litteris Gavius, hoc fingere et eligere nomen, ut hunc illum esse possim dicere, sed ad arbitrium tuum testis dabo qui istum ipsum Syracusis abs te in lautumias coniectum esse dicant. producam etiam Consanos municipes illius ac necessarios, qui te nunc sero doceant, iudices non sero, illum P. Gavium quem tu[*](tu om. qrk) in crucem egisti civem Romanum et[*](et pk: om. qr) municipem Consanum, non speculatorem fugitivorum fuisse.

cum haec omnia quae polliceor cumulate tuis proximis[*](cumulatius et prolixius K. Busche)[*](tuis proximis p rell.: testibus productis Lamb., Nohl (i, §13)) plana fecero, tum istuc ipsum tenebo quod abs te mihi datur; eo contentum esse me[*](esse me p: me esse d edd.) dicam. quid enim nuper tu ipse, cum populi Romani clamore atque impetu perturbatus exsiluisti, quid, inquam, elocutus[*](elocutus pk: locutus d edd.) es? illum, quod moram supplicio quaereret, ideo clamitasse se esse civem Romanum, sed speculatorem fuisse. iam mei testes veri sunt. quid enim dicit aliud C. Numitorius, quid M. et P. Cottii, nobilissimi homines ex agro Tauromenitano, quid Q. Lucceius, qui argentariam Regi maximam fecit, quid ceteri? adhuc enim testes ex eo genere a me sunt dati, non qui novisse Gavium, sed se vidisse dicerent, cum is, qui se civem Romanum esse clamaret, in crucem ageretur. hoc tu, Verres, idem dicis, hoc tu confiteris, illum clamitasse se civem esse Romanum[*](Romanum esse q (Ziel. p. 198)); apud te nomen civitatis ne tantum quidem valuisse ut dubitationem aliquam crucis[*](crucis pk (e crudelissimi ortum, ut videtur; secl. aut om. edd. recc.): dilationem aliquam crucis Victoius), ut[*](ut om. d) crudelissimi taeterrimique supplici aliquam parvam moram saltem posset[*](possit p) adferre.

hoc teneo, hic haereo, iudices, hoc sum contentus uno, omitto ac neglego cetera; sua confessione induatur ac iuguletur necesse est. qui esset ignorabas, speculatorem esse suspicabare; non quaero qua suspicione, tua te accuso oratione: civem Romanum se[*](se om. pk) esse dicebat. si tu apud Persas aut in extrema India deprensus[*](depnsus p: deprensus qrk: deprehensus vulg.), Verres, ad supplicium ducerere, quid aliud clamitares nisi te civem esse Romanum? et si tibi ignoto apud ignotos, apud barbaros, apud homines in extremis atque ultimis gentibus positos, nobile et inlustre apud omnis nomen civitatis tuae profuisset, ille, quisquis erat, quem tu in crucem rapiebas, qui tibi esset ignotus, cum civem se Romanum esse diceret, apud te praetorem[*](praet. populi Romani Eberh. (v, §§28, 136)) si non effugium ne moram quidem mortis mentione atque usurpatione civitatis adsequi potuit?

homines tenues, obscuro loco nati, navigant, adeunt ad ea loca quae numquam antea[*](ante pk (iv, §§104, 132; v, §§20, 167): antea adierant neque Gell. i. 7, 2) viderunt, ubi neque noti esse iis quo venerunt, neque semper[*](semper om. pk) cum cognitoribus esse possunt. hac una tamen fiducia civitatis non modo apud nostros magistratus, qui et legum et existimationis periculo continentur, neque apud civis solum Romanos, qui et sermonis et iuris et multarum rerum[*](rerum om. prk) societate iuncti sunt, fore se tutos arbitrantur, sed, quocumque venerint, hanc sibi rem praesidio sperant futuram[*](futuram prk (futurum Gell. l. c.): esse futuram q).

tolle hanc spem, tolle hoc praesidium civibus Romanis, constitue nihil esse opis in hac voce, 'civis Romanus sum,' posse impune praetorem aut alium quempiam[*](quempiam pk: quemlibet d vulg.) supplicium quod velit in eum constituere qui se civem Romanum esse dicat, quod qui sit[*](qui sit Halm: quis d: eum quis pk: eum qui sit Richt., Eberh.) ignoret: iam omnis provincias, iam omnia regna, iam omnis liberas civitates, iam omnem orbem terrarum, qui semper nostris hominibus maxime patuit, civibus Romanis ista[*](ista pk: hac qr) defensione praecluseris. quid? si L. Raecium[*](Raecium Halm (§161 supra): Recium, Pretium codd.), equitem Romanum, qui tum erat[*](erat om. d: in Sicilia erat q) in Sicilia, nominabat, etiamne id magnum fuit, Panhormum litteras mittere? adservasses hominem custodiis Mamertinorum tuorum, vinctum clausum habuisses, dum Panhormo Raecius veniret; cognosceret hominem, aliquid de summo supplicio remitteres; si ignoraret, tum, si ita tibi videretur, hoc iuris in omnis constitueres, ut, qui neque tibi notus esset neque cognitorem locupletem daret, quamvis civis Romanus esset, in crucem tolleretur.

sed quid ego plura de Gavio? quasi tu Gavio tum fueris infestus ac non nomini generi iuri civium hostis. non illi, inquam, homini sed causae communi libertatis inimicus fuisti. quid enim attinuit, cum Mamertini more[*](more Naugerius: nomine codd.) atque instituto suo crucem fixissent post urbem in via Pompeia, te iubere in ea parte figere quae ad fretum spectaret, et hoc addere,—quod negare nullo modo potes, quod omnibus audientibus dixisti palam,—te idcirco illum locum deligere, ut ille, quoniam se civem Romanum esse diceret, ex cruce Italiam cernere ac domum suam prospicere posset? itaque illa crux sola, iudices, post conditam Messanam illo in loco fixa est. Italiae conspectus ad eam rem ab isto delectus est, ut ille in dolore cruciatuque moriens perangusto fretu[*](fretu Gell. xiii. 21, 15: freto codd.) divisa servitutis ac libertatis iura cognosceret, Italia autem alumnum suum servitutis extremo summoque supplicio adfixum[*](adfixum Naugerius: defixum pk: fixum Nonius: ea fixum d) videret.