In C. Verrem

venit ad Chelidonem C. Mustius, eques Romanus, publicanus, homo cum primis honestus; venit M. Iunius, patruus pueri, frugalissimus homo et castissimus; venit[*](venit Vb: om. p) homo summo pudore[*](pudore V (i, §126): pudore et p), summo officio, spectatissimus ordinis sui, P. Titius tutor. O multis acerbam, o miseram atque indignam praeturam tuam! Vt omittam[*](mittam pb) cetera, quo tandem pudore talis viros, quo dolore[*](talis viros quo dolore p2 s. l.) meretricis domum venisse arbitramini? qui numquam ulla[*](numquam ulla p: numq. nulla V: nulla b) condicione istam turpitudinem subissent nisi offici necessitudinisque ratio coegisset. veniunt, ut dico, ad Chelidonem. domus erat plena; nova iura, nova decreta, nova iudicia petebantur. 'mihi det possessionem, mihi ne adimat[*](mihi adimat pq1), in me iudicium ne det, mihi bona addicat.' Alii nummos numerabant, ab aliis tabellae obsignabantur[*](ab aliis tab. obsign. V: alii tabulas obsignabant p rell.); domus erat non meretricio conventu sed praetoria turba referta.

simul ac potestas primum data est, adeunt hi quos dixi. loquitur C. Mustius, rem demonstrat, petit auxilium, pecuniam pollicetur. respondit illa ut meretrix non inhumaniter[*](inhumaniter V Prisc.: inhumane p rell.); libenter ait se facturam[*](se facturam V et Donat.: se esse facturam pr rell., prob. May (i, §142)), et se cum isto[*](se cum isto Vpb: cum isto se qr) diligenter sermocinaturam; reverti iubet. tum discedunt: postridie revertuntur. negat illa posse hominem exorari; permagnam eum dicere ex illa re pecuniam confici posse. vereor ne quis forte de populo, qui priore actione non adfuit, haec, quia propter insignem turpitudinem sunt incredibilia, fingi a me arbitretur. ea vos antea, iudices, cognovistis.

dixit iuratus P. Titius, tutor pupilli Iuni[*](Iuni V: Iunii p), dixit M. Iunius tutor et patruus; Mustius dixisset, si viveret, sed recenti re de Mustio auditum est[*](sed recenti re de M. auditum est V: ċsed pro Mustioċ rec. re de Mustio aud. pb (Act. Pr. §33)); dixit L. Domitius[*](titus dom. pbr), qui cum sciret me ex Mustio vivo audisse, quod eo sum usus plurimum (etenim iudicium, quod prope omnium fortunarum suarum C. Mustius habuit, me uno defendente vicit), cum hoc, ut dico, sciret L. Domitius, me scire ad eum res omnis Mustium solitum esse deferre, tamen de Chelidone reticuit quoad potuit, alio responsionem suam derivavit. tantus in adulescente clarissimo ac principe iuventutis pudor fuit ut aliquam diu, cum a me premeretur, omnia potius responderet quam Chelidonem nominaret; primo necessarios istius ad eum adlegatos esse dicebat, deinde aliquando coactus[*](actus p al.) Chelidonem nominavit.

non te pudet, Verres, eius mulieris arbitratu gessisse praeturam quam L. Domitius ab se nominari vix sibi honestum esse arbitrabatur? reiecti a Chelidone capiunt consilium necessarium, ut suscipiant ipsi negotium. cum Habonio tutore, quod erat vix HS quadraginta milium, transigunt HS ducentis milibus. defert[*](defert p: refert bd) ad istum rem Habonius: ut sibi videatur[*](videatur coni. Ernesti: videbatur p codd.), satis grandem pecuniam et satis impudentem esse. iste, qui aliquanto plus cogitasset, male accipit[*](accepit pb) verbis Habonium, negat eum sibi illa decisione satis facere posse; ne multa, locaturum se esse confirmat.

tutores haec[*](hec p (haec d): hoc qb) nesciunt; quod actum erat cum Habonio, putant id esse certissimum; nullam maiorem pupillo metuunt calamitatem. iste vero non procrastinat; locare incipit non proscripta neque edicta die, alienissimo tempore, ludis ipsis Romanis, foro ornato. itaque renuntiat Habonius illam decisionem tutoribus. accurrunt tamen ad tempus tutores; digitum tollit Iunius patruus; isti color immutatus est, vultus, oratio, mens denique excidit. quid ageret[*](nesciit quid ageret H. G. Koch) coepit cogitare; si opus pupillo redimeretur, si res abiret ab eo mancipe quem ipse adposuisset, sibi nullam praedam esse. itaque excogitat— quid? nihil ingeniose, nihil ut quisquam posset[*](ut quisquam posset p: quod qu. possit al.) dicere, 'improbe, verum callide'; nihil ab isto vafrum[*](vafrum Madvigius (ii, §132; iii, §35): fabrum Asc.: verum p: tectum al.), nihil veteratorium exspectaveritis; omnia aperta, omnia perspicua reperientur, impudentia, amentia, audacia.

'si pupillo opus redimitur, mihi praeda de manibus eripitur. quod est igitur remedium? quod? ne liceat pupillo redimere.' Vbi illa consuetudo in bonis praedibus praediisque vendundis[*](vendundis V Asc.: vendendis p rell.) omnium consulum, censorum, praetorum, quaestorum denique, ut optima condicione sit is cuia res sit[*](res sit pbd: res V: res est Prisc.), cuium periculum? excludit eum solum cui prope dicam soli potestatem factam[*](factam V: factam esse p rell.) oportebat. quid enim? quisquam ad meam pecuniam me invito adspirat, quisquam accedit[*](quisquam acc. V: quid acc. p rell.)? locatur opus id quod ex mea pecunia reficiatur; ego me refecturum[*](refecturum V (i, §138): ref. esse p rell.) dico; probatio futura est tua, qui locas; praedibus et praediis populo[*](pupillo V) cautum est; et, si non putas cautum, scilicet tu, praetor[*](et... ilico tu praetor Kays.: cautum esse, tu Stuerenb.: et si non putas (sc. cautumcauta p esse) caveas licet.)[*](Tu praetor... immittes? Halm), in mea bona quos voles immittes, me ad meas fortunas defendendas accedere non sines[*](sinas bd).

operae pretium est legem ipsam[*](ipsam legem bd) cognoscere; dicetis eundem conscripsisse qui illud edictum de hereditate. Recital[*](R (= Recita) V: om. p rell. (i, §106)) LEX OPERI[*](Lex operi V: ex opere pr rell.) FACIVNDO. QVAE PVPILLI IVNI —. dic, dic, quaeso, clarius. C. VERRES PRAETOR VRBANVS[*](urbanus V: urb. pr: urbis bd (i, §127; §iii, 123)) ADDIDI T. Corriguntur leges censoriae! quid enim? video[*](Quid enī uedeo (corr. uideo) in multis p rell. (i, §157): Quid eni multis V: quid est in multis Halm, May: Quod esse video in multis... vult Muell.) in multis veteribus legibus, CN. DOMITIVS L. METELEVS CENSORES ADDIDERVNT, L. CASSIVS CN. SERVILIVS CENSORES ADDIDERVNT[*](Cn. Met. L. Cass. Cn. Serv. censores addid. mediis omissis p): vult aliquid eius modi C. Verres. dic: quid addidit? recita[*](R (= Recita) V: om. p rell. ut supra). QVI DE L. MARCO M. PERPERNA[*](Perpenna pqb) CENSORIBVS—— SOCIVM NE ADMITTITO[*](admitto p) NEVE PARTEM DATO NEVE REDIMITO. quid ita? ne vitiosum opus fieret? at erat probatio tua. ne parum locuples esset? at erat et esset amplius, si velles, populo[*](pupillo V) cautum praedibus et praediis.

hic te si res ipsa, si indignitas iniuriae tuae non commovebat, si pupilli calamitas, si propinquorum lacrimae, si[*](si (ante propinq.) et in sqq. V: om. p rell.) D. Bruti, cuius praedia suberant[*](suberant Vqr Asc.: subierant p), periculum, si M. Marcelli tutoris auctoritas apud te ponderis nihil habebat, ne illud quidem animadvertebas, eius modi fore hoc peccatum tuum quod tu[*](tu om. pq1) neque negare posses, —in tabulas enim legem[*](legem om. bd) rettulisti,—neque[*](neque cum V: nec cum prb) cum defensione aliqua confiteri? addicitur opus[*](opus V: id opus p rell. cum totores H. S. lxxx milibus id opus p rell., edd. (contra V)) HS DLX milibus, cum tutores HS CCID~ CCIO~ CCI39 CCIOO id opus ad illius iniquissimi hominis[*](iniq. hominis V: hom. iniq. p rell.) arbitrium se effecturos esse clamarent. etenim quid erat operis?

id quod vos vidistis; omnes illae columnae, quas dealbatas videtis, machina adposita nulla impensa deiectae eisdemque[*](eisdemque p: eisdem (ut vid.) V (i, §126)) lapidibus repositae sunt. hoc tu HS DLX milibus locavisti. atque in illis columnis dico esse quae a tuo redemptore commotae non sint; dico esse ex qua tantum tectorium vetus deiectum[*](deiectum pq Prisc. (in V littera tertia incerta est): delectum b, deletum d) sit et novum inductum. quodsi tanta pecunia columnas dealbari putassem, certe numquam aedilitatem petivissem[*](petivissem Vpr: petissem q Prisc. May).

at ut videatur tamen res agi et non eripi pupillo: Sl QVID OPERIS CAVSA RESCIDERIS, REFICITO. quid erat quod rescinderet, cum suo quemque loco lapidem reponeret? QVI REDEMERIT SATIS DET DAMNI INFECTI EI QVI A VETERE REDEMPTORE ACCEPIT. Deridet[*](accepit V Asc.: acciperet p (cf. susceperis Div. §37): num acceperit?), cum sibi ipsum iubet satis dare Habonium. PECVNIA PRAESENS SOLVETVR[*](solvetur V: solvitur pr rell.). quibus de bonis? eius qui, quod tu HS DLX milibus[*](milibus pr rell.: om. V) locasti, se[*](se V: om. p rell.) HS CCI3;) CCID:) CCI:~3 CCI39 effecturum esse clamavit. quibus de bonis? pupilli, cuius aetatem et solitudinem, etiamsi tutores non essent, defendere praetor debuit. tutoribus defendentibus non modo patrias eius fortunas, sed etiam bona tutorum ademisti[*](tutorū ademisti pr: tutorum una adem. q). hoc orvs BONVM SVO CVIQVE FACITO.

quid est 'suo cuique'[*](facito... cuique V sol.: om. (ex homoeoteleuto) p rell.)? lapis aliqui[*](aliqui Vp: aliquis bd) caedendus et adportandus[*](apportandus fuit? machina una; nam Orelli, Kays.) fuit machina sua; nam illo non saxum, non materies ulla[*](ulla V sol.: secl. Muell.) advecta est; tantum operis in ista[*](et in ista pb) locatione fuit quantum paucae operae fabrorum[*](fabrorum secl. Bake, Kays.) mercedis tulerunt, et manuspretium machinae[*](Post tulerunt habet manispraetium machinae V: . et manus . pretium machine prb (Act. Pr. §33; i, §139): manu pretii (praedii Asc.) machina Asc., Madv., Kays., Muell. (i.e. quantum manupretii machina tulit)). Vtrum existimatis minus operis esse unam columnam efficere ab integro novam nullo lapide redivivo an quattuor illas reponere? nemo dubitat quin multo maius sit novam facere. ostendam in aedibus privatis longa difficilique vectura columnas singulas ad impluvium HS CCI33 CCI33[*](HS quadragenis milibus pb) non minus magnas locatas.

sed ineptum est de tam perspicua eius[*](eius V: istius pr rell.) impudentia pluribus verbis disputare, praesertim cum iste aperte tota lege omnium sermonem atque existimationem contempserit, qui etiam ad extremum adscripserit: REDIVIVA SIBI HABETO; quasi quicquam redivivi ex opere illo tolleretur ac non totum opus ex redivivis constitueretur. at enim si pupillo redimi non licebat non necesse erat rem ad ipsum pervenire; poterat aliquis ad id negotium de populo accedere. omnes exclusi sunt non minus aperte quam pupillus. diem praestituit operi faciundo Kalendas Decembris, locat circiter Idus Septembris; angustiis temporis excluduntur omnes.

quid ergo? Habonius istam diem quo modo adsequitur? nemo Habonio molestus est neque Kalendis Decembribus neque Nonis neque Idibus; denique aliquanto ante in provinciam iste proficiscitur quam opus effectum est. posteaquam reus factus est, primo negabat se[*](se p: om. d) opus in acceptum referre posse; cum instaret Habonius, in me causam conferebat, quod eum[*](eum p Prisc.: tum bd) codicem obsignassem. petit a me Habonius et amicos adlegat: facile impetrat. iste, quid ageret, nesciebat; si in acceptum non rettulisset, putabat se aliquid defensionis habiturum; Habonium porro intellegebat rem totam esse patefacturum,— tametsi quid poterat esse apertius quam nunc est?—ut uno minus teste ag eret[*](ageret scripsi: haberet codd. (Act. Pr. §36) Arus. Mess.: haberem Lamb. (Cl. Rev. xix. 160)), Habonio opus in acceptum rettulit quadriennio post quam diem operi dixerat.

hac condicione, si quis de populo redemptor accessisset, non esset usus; cum die ceteros redemptores exclusisset, tum in eius arbitrium ac potestatem venire nolebant qui sibi ereptam praedam arbitraretur. nunc ne[*](Nunc ne p (p post levem rasuram): nonne (argumentamur) bd: nos ne Muell.) argumentemur, quo ista pecunia pervenerit facit ipse indicium. primum cum vehementius cum eo D. Brutus contenderet, qui de sua pecunia HS DLX[*](HS i3lx ed. Venet. 1483: HS ccl333 p) milia numeravit, quod iam iste ferre non poterat, opere addicto, praedibus acceptis de HS DEX milibus remisit D. Bruto HS cx milia. hoc, si aliena res esset, certe facere non potuisset. deinde nummi numerati sunt Cornificio, quem scribam suum fuisse negare non potest. postremo ipsius Haboni[*](Haboni V: -ii p) tabulae praedam illam istius[*](istius p rell.: huius V) fuisse clamant. Recital NOMINA HABONI[*](Haboni V: -ii p).

hic etiam priore actione Q. Hortensius pupillum Iunium praetextatum venisse[*](praetext. ven. V (ut videtur): ven. praet. pr rell.) in vestrum conspectum et stetisse cum[*](stetisse cum V: stet esse cum p (ut Par. Lall.): tet esse cum p2: ter esse cum qr: testes secum bd) patruo testimonium dicente questus est, et me populariter agere atque invidiam commovere, quod puerum producerem, clamitavit. quid erat, Hortensi, tandem in illo puero populare, quid invidiosum? Gracchi, credo, aut Saturnini aut alicuius hominis eius modi[*](eius modi p rell.: huius modi V (i, §17; iv, §6)) produxeram filium, ut nomine ipso et memoria patris animos imperitae multitudinis commoverem[*](commoverem Vp: concitarem bd). P. Iuni[*](Iuni V: Iunii p) erat, hominis de plebe Romana, filius, quem pater moriens cum tutoribus et propinquis, tum legibus tum aequitati magistratuum, tum iudiciis vestris commendatum[*](commendatum fuisse V) putavit.

hic istius scelerato nefarioque latrocinio bonis patriis fortunisque omnibus spoliatus venit in iudicium, si nihil aliud, saltem ut eum[*](eum om. pq1) cuius opera ipse multos annos esset[*](esset V: est pr) in sordibus paulo tamen obsoletius vestitum videret. itaque tibi, Hortensi, non illius aetas, sed causa, non vestitus, sed fortuna popularis videbatur, neque te tam commovebat[*](te tamen monebat V) quod ille cum toga praetexta, quam quod sine bulla venerat. vestitus enim neminem commovebat[*](commovet V) is quem illi mos et ius ingenuitatis dabat; quod ornamentum pueritiae pater dederat, indicium atque insigne fortunae, hoc ab isto praedone ereptum esse graviter tum[*](tum Vp: om. bd) et acerbe homines ferebant.