Historiae

11. His ita pcroratis, Athanasius initio quideom nihilo minus Rustici dictis aurem accommodabat; consultatione vero disceptationeque bis ea de re habita, cum ipse omnia accuratius expendisset atque investigasset, visum ei est nullam a Gubaze proditionem aut tyrannidem apcrtam tentatam fuisse, ac proinde caeclem inique nefarieque perpetratam : adeo ut quod copias suas ad oppugnandam Onogurin cum eis coniungere recusaverit, non ipsius ad Medos defectio in causa fuerit, sed quod pracfectis cxercitus infensior esset, quod illorum vceordia et negligentia propugnaculum illud esset amissum. Quibus rebus omnibus a iudice cognitis, de Martino quod dictum fuerat, etiam ipsum conscium fuisse participemque horum consiliorum, ad Imperatorem referendum censuit. De hisce vero, utpote aperte caedem ab se perpetratam fassis, ex scripto sentcntiam tulit, qua mandavit, ut quamprimum interficerentur, et gladio iudiciali submissi capite truncarentur.. Atque hi quidem mulis insidentes, et per publicas vias circumvecti maximo Colchis spcctaculo terrorique futuri videbantur. Percellcbantur enim voce praeconis altum horrendumque in modum proclamantis, et mo-

nentis leges vereri , et nefariis caedibus abstinere. Postquam vero hi capitibus fuerunt truncati , ad commiserationem versi omnem animorum offensionem deposuerunt : atque ita conventus iudiciarius solutus; Colchi vero in sua erga Romanos fide ac benevolentia perstiterunt.

12. His ita peractis, Romanorum copiae per urbes et castella divisae hibernarunt , prout cuique mandatum erat. Interea viri quidam praecipuae inter Misimianos potentiae in Iberiam ad Nachoraganem cum pervenissent , omnia ei nuntiarunt, quae in Soterichum perpetrassent ; verissimam quidem causam silentio occultantes, dicentes vero , quod, cum a multo tempore Persarum partes essent secuti , ignominia afficerentur et ab ipsis Colchis et a romanis, atque inter vilissimos censerentur : tandem vero Soterichum ipsum supervenisse, verbis quidem prae se ferentem, quod pecuniam sociis distribuere vellet, re autem ipsa, quae ad perniciem eversionemque totius gentis perlinebaut, molientem. „Cum itaque oporteret nos (dicebant oratores) vel funditus pcrire , vel praeveniendo Romanos calidi fortassis ac praecipitis facti opinionem apud nonnullos incurrere, eoque nomine male audire , vetus tamen nostrum vivendi ius retinere , et de rebus nostrii , prout consultissimum visum

fuerit, statuere: potiora et humanis moribus convenientiora elegimus, de conviciis et criminatiouibus parum solliciti, praecipuam vero salutis curam gerentes. Nam et Soterichum interfecimus , quique cum co ad hoc vcncrant , ut illorum quidem iniuriam vindicaremus, firmissimo vero hoc ipso facto bciiovolentiae studiique erga Persas argumento edito , gloriosius dcsciscamus. Cum vero ob hacc omnia ac praecipue ob dcfectionem ad Pcrsas ncquaquain desituri sint Romani id molcste ferre, scd quam citissime nos sint invasuri, et universos , quantum fieri ab ipsis poterit, deleturi : tui officii est , o Pracfecte , nos benigne excipere ac propugnare , et pro rcgionis, ut propriae deinceps et subditae, salute excubare , neque negligere de interitu periclitantem gentem non parvam neque obscuram , scd quae maximam utilitatem Persarum imperio adferre possit. Nam et rei bellicae peritos nos facile comperietis et fortissime Boeietate vobiscum inila proeliantes ; pritque vobia lonis irse in ulteriore Colcliorum rcgioue situs tuta belli sedes , irruptionibus faciendis peridonea, ac veluti propugnaculum adversus ” Haec cum audisset Nachoragan, libcutissime eos excepit, et defectionnis cousilium laudavit , alacresque abire iussit , ut Persica auxilia

opportune habituros. Oratores itaque ad suos reversi, cum singula renuutiassent, maxima spe gentem replerunt.

13. Ineunte autem vere, statim Romanorum praefecti in unum coacti exercitum in Misimianos mittendum statuerunt. Ac Buzes quidem et Iustinus apud Insulara manere sunt iussi , praesidio locis illis futuri, omniaque diligenter curaturi ; missa vero sunt ad bellum peditum simul et equitum millia quatuor , inter quos et alii erant maximi nominis viri, et Maxentius ac Theodorus Zannicarum copiarum dux, ut iam saepe dixi; bellicosi ambo et ordinum duces. Atque hi quidem expeditionem aggresi sunt. Videbatur autem non multo post etiam Martinus ipsis adiungendus , ut ductor futurus. Ne vero vel ad breve aliquod tempus duce destituerentur, imperium totius exercitus, quamdiu per subditorum regionem iter facerent, ad Barazem Armenium et Pharsantem Colchum est delatum , qni neque bellica virtute neque alia dignitate omnibus sociis praestabant, immo vero nonnullis eraut inferiores. Nam Barazes inter turmarios censebatur, alter vero in aula agmina regis Colchorum ductabat ; (Magister dignitati est nomen ; usitatum enim hoc est elus loci barbaris,) atqui non tantum aut prudentiae aut confidenliae huic inerat, ut audacter etiam Romano exercitui imperaret

Hic itaque exercitus aestate iam vigente in Apsiliorum regionem venerat; volentibusque ipsis ulterius progredi , impedimento fuit Persicum agmen eodem loci collectum. Cognito enim Romanorum apparatu, quodque in Misimiauos moverant, motis ex Iberia et castellis, quae circa Muchirisidem sunt, castris , iverunt etiam hi in illos, pracoccupaturi regionem, et pro viribus subsidio futuri. Quocirca Romani circa Apsiliorum castella commorantcs, protrahcre cunctando rem tcntabant, donec messis tempus esset praeterlapsum. Persis enim simul et Misimianis instructa acie obviam ire inconsultum, immo periculosissimum iudicabant. Sic itaque uterque exercitus conquievit, neque alteruter ad ulterius procedendum pedem movit, sed observabant sese mutuo atque exspectabant, si quis prior moveret. Aderant vero Persis etiam Himnorum Sabirorum mercenaria auxilia. Est enim haec natio et maxima et populosissima , simulque et bellorum et rapinae siticntissima , quaeque perpetuo foris externo in solo degere amat , semperque aliena appetere, solius mercedis causa et praedae spe modo quidem his , modo illis , nunc alteri alicui sese in belli et pcriculorum societatcra coniungendo,

in contraria subinde mutatur. Frequenter enim cum Romanis, frequenter vero cum Persis, inter sese bellun gerentibus, proelium inierunt, et exiguo temporis spatio interposito modo his, modo illis mercenariam suam operam locarunt. Nam priore bello adversus Persas pugnarunt, cum multos Dilimnitarum in se irruentes nocturno proelio trucidarunt, quemadmodum supra narravi. Quo statim bello confecto, dimissi quidem sunt a Romanis, mercede, de qua inter ipsos convenerat, accepta; postea autcm eos, qui antea ipsis fuerant acerrimi hostes, sunt secuti, sive hi ipsi, sive alii, Sabiri tamen et ex sua gente ad sociale cum Persis bellum missi.

14. Ex his itaque Sabiris viri quingcnti in stabulo quodam subdivo longiusculc a reliquo exercitu dissito consederant; quod quidem cum Maxentius et Theodorus plane cognovissent, quodque ibi positis armis negligenter viverent, confestim in eos trecentos equites duxerunt. Muro itaque in orbem circumsesso, (neque enim ille valde erat altus, sed ita tantum, ut equitis extra stantis facies prospici posset,) huic, inquam, muro appropinquantes, omni ex parte barbaros iaculis, saxis, sagittis et quovis alio telorum gencre feriebant. Tum hi plures esse hostes, quam revera erant, suspicati simulque inopi-

nato rei perculsi, nec de tuendo se admodum cogitabant, neque effugio locus patcbat , quod muro essent circumvallati. lbi ergo alii omnes passim caesi sunt, soli vero XL. viri cum mirifice manibus pedibusque in smnmum murmn conscendissent, in diversam partem delapsi, in proximae silvae densitate delituerunt; quos tamen Romani investigare non destiterunt. Haec simulatque Persis fuerunt nuntiata, confestim illi turmas equitum in eos mittunt, duo virorum millia acie bene instructa. Romani vero, cedentes multitudini et vcluti contenti praeterito facinore, cursim sese receperunt et in propugnaculum, unde venerant, refugientes in tuto se continuerunt; praeclaro quidem facto gloriabundi , Maxentii tautum vicem dolentes. Erat enim is a quodam barbarorum, qui in silvam se abdideraut, gravissime vulneratus, adeo ut lectica elatus praeter omnem spem servatus fuerit. Statim enim atque ictus fuerat, confestim asseclae, eo sublato, quaiu citissime se inde abripuerunt, priusquam universi liostes irruerent Cum vero venirent impetumque facerent, tuin Roinani ad aliam quandam viam fugieutcs, et in se eos, qui insequebautur, locum illi dabant, ut aegre tandem in propugnaculum deferretur.

15. Interea Iustiuus Germani filius unum e suis ducibus, Hunnum uatione, Elminzur nomine, ex insula Rhodopolim mittit cum duobus

equitum millibus. Est autem haec Rhodopolis oppitlum Colchicum , a Persis tamen tunc temporis tenebatur, a Mermeroe multo onte captum, qui etiam Persicum praesidium in eo collocarat. Haec vero quo paclo gesta fuerint, practeribo , ut a Procopio rhetore aperte conscripta. Posteaquam igitur Elminzur eo pervenit , prospera quaedam iuvit fortuna. Persarum enim praesidium forte per id tempus alibi extra oppidum versabatur, maximaque oppidanoruvn pars alius alio concesserat. Nullo itaque negotio ingressus , oppido in suam potestatem redacto, circumiacentem etiam agnun pergrassatus est, et quicquid e Persicis copiis obvium habuit, ad unum omnes trucidavit; quotquot vero eraut indigenae ac cives , cum eos sciret extcrno metu niagis quam propria perfidia Persarum partes secutos , ut palriam rursus suam incolerent, permisit; obsidibusque maioris securitatis causa acceptis, omnia, prout par erat, constabilivit. Atque ita Rhodopolis ad priorem statum est reducta, et patria instituta amplectens et Romanorum Imperatori subdita. Hac igitur aestate nihii aliud gestum esi memoratu dignum. briuna vero invalescente, Persae quidem statim solutis castris Cotaisim et Iberiam versus sese receperunt, animo

ibi hibernandi, auxilio Misimianis ferendo longum dicentes vale. Neque enim patriis ipsorum institutis ac moribus est receptum, per hiemem foris longinquas laboriosasque expeditiones suscipere. Romani vero ab insideutibus itinera Persis iam liberi, priorem suam in Misimianos expcditionem sunt prosecuti. Cum vero ad praesidium Tibeleum ita dictum venissent, quod quidem Misimianorum regionem ab Apsiliis distcrminat, advenit Martinus, ut reliquas copias ductaret, et universum exercitum ordinaret. Sed gravis quidam morbus superveniens consilium ipsius turbavit atque interrupit. Atque ipse quidem ibi mansit, tanquam paulo post in Colchicam regionem eiusque castclla rediturus; exeicilus vero nihilominus ulterius progressus est, sub prioribus iterum ducibus ductus. Primum quidem igitur tentandos esse Misimianorum animos censnerunt, an forte libentes ad saniora cousilia convcrterentur, agnitisque suis principibus, poeuitudine taudem suorum delictorum ducereutur, et se ipsos Romanis dederent pecuniamque omnem, quam Sotericho eripueraut, restituerent. Delectos itaque ex Apsiliorum gente spectabilcs viros oratores eo mittunt. Misimiani vero tantum aberant, ut crudelitatem remitterent aut novis officiis praeteriti facti ab-

surditatem emendarent, quin potius nefarii et piaculares fanaticique homines et quodvis aliud convitium , quod indignatio cuipiam suggerat, audire digni , reiecto proculcatoque communi omnium hominum iure , oratores confestim trucidarunt, cum tamen Apsilii essent, eiusdem cum ipsis instituti et contermini , quique eorum , de quibus illi Romanos pariter et Soterichum insimulabant , neutiquam conscii participesve fuissent , amicam tantum admonitionem quaeque in rem ipsorum futura esset, citra ullam acerbitatem denuntiantes.

16. Ita utique a vesania initio impiisque factis orsi, iisdem perpetuo facinoribus insistcbant, immo vero multo etiam sceleratioribus. Cum enim scirent Persas abiisse, neque, ut convenerat, auxilio venturos , locorum tamen difficultate freti , et quod sperarent Romanos nunquam eam transituros et superaturos, atrociora perpetrarunt. Est enim mons quidam regioni obiectus, non quidem admodum altus, neque valde in sublime tendens , acclivis tamen vehementer atque arduus et praeruptis petris utrobique densus. In medio angusta quaedam parumque trita via se ostcndit, quaeque ne uni quidem viro intrepide eunti facilis accessu sit et pervia, adeo ut si quis ver-

tici montis insistens accedentes aditu prohibeat, hostes nunquam eum transire queant, ne si infinita quidem sit nmltitudo , neque si leves atque expediti omnes sint , quales esse Isauros ferunt. Hoc itaque loco freti, ad summam vesaniam sunt conversi. At Romani, execrabili Misimianorum facto ipsis nuntiato , ingentem ex eo indignationem couceperunt. Cunctantibus interea barbaris , cum nondum praesidia monti imposuissent, antevortentos eos Romani summa iuga occupant , nemineque obsistente ea superantes, omnes statim in planiores equisque pervios campos effunduntur. Misimiani vero ca spe frustrati confestim plurimis et supervacaueis ipsorum propugnaculis incensis, quod nimirum omnibus tuendis pares non essent, in unum quoddam solum, quod munitissimum ipsis videbatur, omnes se receperunt. Zachar id ab antiquo nominatur; Ferreum autem id ipsum, quod firmissimum sit atque inexpugnabile, cognominant. Paucis vero quibusdam Romauis , et non pluribus quam quadraginta equitibus simul congregatis (erant autem non e maultis, sed eximii in primis et agniinum duces) hos, inquam, separalima reliquo exercitu procedentes, invadunt Misimiani viri sexcenti pedites pariter atque quites, rati se omnes multitudine circumventos facile caesuros Hi vero

rei bellicae peritia in collem quendam cursu delati, fortiter strenueque rem gersbant, fuitque dudum acris inter eos dubiaque pugna; illis quidem in orbem Romanos cingere conautibus , Romanis autem modo confertim in eow prosilientibus , adeo ut universam aciem convelloieut ac perturbareut , rnodo retroccdentibus et in tutum sese recipientibus. Interea dum reliquae Romanorum copiae eminus ex editiore quodam monte se ostendunt , barbari insidias et dolum rcm esse suspicantes, concitatissime statim fugerunt. At Romanorum exercitus (iam enim universi inter se permixti erant) hostium tergis acriter insistcbant, donec quamplurimos eorum interfecerunt, adeo ut ex tanto numero soli octoginta viri in Ferreum illud propuguaculum salvi redierint. Quod quidem propugnaculum si eodem impetu invasissent Romani , perculsis hac recenti clade barbaris , nou dubitarim, quin primo insultu universi capi potuissent, eoque ipso die bellum finem habuisset. Nunc vero qubd celebriore aliquo praefecto essent destituti , quique potestate prudcn- excelleret, aed omnes propemodum inter se essent pares , et mutua consilia improbando contrariaque mandaudo certarent, et qualia quisque dicisset, talia audiret, imp[erfectae eorum actiones neque admodum dignae laude fuerunt. Cum enim in diversas es-

sent sententias secti, atque alii quidem hanc, alii aliam quandam probarent, nihil eorum, quae consulebantur, peragebatur; sed unusquisque, aegre ferens suam sententiam non valuisse, negligentius segniusque ad rem gerendam accedebat, et sinistris eventibus magis gaudebat, ut in posterum gloriari liberiusque se ipsum apud suos iactare, nullamque aliam sinistris eventus causam fuisse demonstrare posset, quam quod privatum suum consilium secuti nou essent.

17. Hoc in statu cum res essent, remotius nonnihil ab hostibus, quam ut in obsidione, castrametati sunt: praeterea neque sub diluculum euntes quales opus erat insultus faciebant; sed ignavia vecordiaque victi, res serias maximeque opportunas pro accessoriis et supervacaneis censebant; serius quidem quam oportebat in hostes impetum facientes, maturius vero quam expediebat sese recipientes. Haec cum cognovisset Martinus, emittit quam citissime ad ipsos, qui universis imperaturus et dux futurus esset, virum Cappadocem quidem natione, dignitate vero praetoria iam a multo tempore clarum; cui nomen quidem erat Ioanmnes, vulgare autem cognomen Dacnas. Missus vero erat ad Colchos non multo ante ab Imperatore, Rustici habens mandatum, ut singula, quae gererentur, accurate renuntiaret, et milites, quorum fortitudo eminuisset, regali-

bus donis prosequeretur. Hic itaque Ioannes cum ad Misimianos pervenisset, et iam Romanorum exercitui praeesset, confestim omnibus copiis propugnaculo admotis, obsidione illud cingere nitebatur, simulque eoc, qui extra degebant, invadere omniaque obturbare. Domus enim plurimae muri ambitu non concludebantur, sed in scopuloso quodam loco prope exporrecto, in quo praecipitia et abruptae petrae, in longum tendente, difficilia accessu transituque exteris et insuetis omnia efficiebant. Incolae vero peritia locorum ex angustissima quadam et tecta via aegre quidem etiam ipsi et laboriose, descendunt tamen, si quando opus fuerit, rursusque sursum repunt. Ad radicem vero montis in humili et plano solo fontes potabilis aquae scaturunt, unde incolae aquam petunt, Tum itaque temporis (observabant enim eos Romani, et ex parte prohibebant) barbari noctu descendentes aquam hauriebant. Isaurus autem quidam, Illus nomine, qui ea in parte stationem habebat, conspicatus multos Misimianow, qui multa nocte eum in locum descenderant, ipse tectus tacitusque suo loco mansit et permisit: simulatque vero illi hydriis repletis recesserunt, Isaurus clam eos subsequitur, simulque ascendit, donec in summum venisset, et loci

situm, quantum in tenebris fieri poterat, optime contemplatus est, quodque non plures, quam octo viri essent collocati ad observandum tuendumque ascensum. His, inquam, omnibus cognitis, statim descendit, et praefeeto singula exponit; qui-quidem magnopere eo nuntio est gavisus et nocte proxime sequente delectos centum fortes ac strenous viros ad aditum illum misit, qui specularentur locum, impetumque, quando res ita ferret, facerent. Mandavit autem iis, ut cum iam certissime conscendissent, tuba signum darent, ut etiam reliquo exercitu in murum irruente, hostes utrimque perturbarentur.

18. Illus itaque praecedens ducebat virow ad aditum iam sibi exploratum. Secutus vero statim est Ziper Marcellini satelles, et ab illo dabragesus, et post illum Theodorus Zannorum dux, atque ita deinceps omnes seriatim sese mutuo sequebantur. Cum autem iam ad ipsum medium ventum esset, aperte admodum conspicati sunt qui priores erant, excubitorum ignem accensum, et ipsos quam proxime decumbentes; e quibus septem quidem aperte dormiebant, et stertentew iacebant, unus autem solus cubito innixus, vigilanti similis, captus erat tamen etiam ipse sono, capitequew erat

praegravato, neque aclinic satis apparcbat, quonam evasurus esset, nutans frequenter capite, rursusque id succutiens. Interea Leoulius Dabragesi iilius, ad coenura quoddam lubricum lapsus, toto corpore procidit et deorsum est delatus, simulque scutum diirregit. Soui-tu vero, uti par est, ingenti excitato, excubitores omnes perterriti prosilierunt, stratisque insidentes, et crises stringebant, et colla in onincni partem versantes despiciebaut; neque tamen coniicere pote-rant, quid rei esset. Nam ut splendor ignis ipsorum oculos per-strinxerat, in tenebris constitutos ccrnere non poterant, et sonitus ipsis dormientibus allapsus non admodum manifestus erat, neque distinctus, neque qui armorum solo allisorum fragorem aperte pro-dcret. Romani vero accuratissime omnia observabant. Quocirca gressu inhibito, quieti tacitique manserunt, veluti terrae radicibus ailixi , et neque vocis ullum murmur audicbatur, et pedes ne tan-tillum quidem movebaut, sed ita uti crant fixi immotique stabant, sive acutam aliquam petram, sive fruticem premerent. Nisi enim ita rem instituissent, scnsusquc aliquis eorum, quae ficbant, ad excubitores pervenisset, illi omuino ingentem aliquam petram deturbas-sent, quae in declive provoluta facile omnes, qui sursum niteban-tur, collieisset. Idcirco Romaui taciti inuaotique stabaut; adeo ut no

spiritum quidem emitterent, sed cum in pectore conditum premerent. Et certe miror ac laudo optimum ipsorum ordinem, quod omnes simul veluti ex pacto uno temporis momento id, quod ex re futurum esset, collimantes, in ordine perstiterint, et iu animis suis cogitarint, quae proloqui tempus non patiebatur. Barbari vero, cum nihil incommodi aut periculi animadverterent, rursus ad id, quod amicum erat, se couvertunt, suavissime dormientes.

19. Tum itaque Romani, illos ita in somnum effusos adorti, trucidant cum alios tum etiam illum semivigilem, ut aliquis ipsum per iocum appellaverit; ac deinceps intrepide progredientes, per vicos domuum diffusi sunt, simulque tuba classicum cecinit; quo exaudito Misimiani novitate rei sunt perculsi, quo vero in statu res essent nescientes, excitati tamen inter sese coire nitebantur, et alios aliunde prosilientes congregare. At Romani in ipsis vestibulis occurrentes, et quodammodo ensibus ipsos excipientes, ingentem stragem ediderunt.᾿ Alii enim iam egressi statim interficiebantur, et mox alii, rursumque alii atque alii; atque alii; neque erat caedis remissio, omnibus urgentibus. Iam vero etiam multae feminae stratis effusae cum maguo eiulatu

foras confluebant. Sed neque ab his abstinebant Romani, ira abrepti, sed crudelissime etiam hae trucidatae virorum sceleratam proterviam luebant. Una autem ex elegautioribus aecensam facem manu gestans, Valde conspicue incedebat. Sed etiam baec basta ventrem transfossa miserrime periit. Romanorum vero quidam arrepta face ignem domibus immisit; quae ut erant e lignis et stramentis confectae, citissime conflagrarunt ; et flamma adeo alte sublata est , ut et Apsiliorum genti aliisque remotioribus quae gerebantur nuntiaret. Tum quidem et multo atrocius barbari passim peribant. Qui enim domi manserant, concremabantur, vel aedibus obruebantur; qui vero e domibus proruebant, iis paratior ab ensibus interitus imminebat. Multi vero pueri vagientes suasque matres inclamantes rapiebantur; atque ex his quidem alii petris crudeliter illisi dilaniabantur, alii vero veluti per ludum in altum eiecti, ac deinde pondere deorsum delati, erectisque hastis excepti in sublimi transfigebantur. Et certe Romani non abs re adversus Misimianos adeo ingentem indignationem conceperant, cum ob Soterichi caedem, tum ob sceleratum in oratores facinus; cum tamen aequum non esset, in ipsos etiam recens editos infantes,

quique eorum, quae parentes ipsorum perpetrarant, neutiquam erant conscii, usque adeo foede saevire; ita eis factum hoc non impune abiit.

20. Nocte enim tota in hisce malis transacta , cum iam totus ille tractus vastatus videretur , tum vero ex Misimianis viri quingeuti optime armati, praesidio egressi, sub ipsum diluculum Romanos invadunt, nullas aut exiguas excubias agentes, quod putarent se plenissima victoria potitos ; et plurimos quidem caedunt , omnes vero in fugam vertunt, violenter expellentes; illi vero turbulente in praeceps acti, frequentibusque et variis vulneribus pleni, in castra sunt reversi, et telis hostium icti, et, quod frequenter in petras offendissent, tibiis graviter sauciatis, adeo ut eis denuo in scopulum illum surreptandi animus non esset, sed murum potius, qua parte opportunior oppugnationi videretur, adoriendi simulque fossam opplendi. Quocirca domunculis quibusdam et tuguriis propius structis, e tuto murum oppugnabant, machinis pariter utentes et iaculatione, et alio quovis modo gravissimam iis, qui intus erant, intolerabilemque obsidionem efficientes. Barbari vero vehementer laborabant , graviterque premebantur; nondum tamen sese tueri desistebant. Iam enim nonnulli testudinem

portantes ad Romanorum muntitiones se conferebant, tanquam omnia demolituri. Priusquam vero appropinquarent atque obtegerentur, Suarunas quidam nomine , vir Sclavus, hastam iacit in eum, qui minus tectus erat, et ferit letaliter ; quo collapso , statim excussa est testudo, inversaque corruit; atque ita resupinato eius sinu et capacitate, detecti sunt nudatique viri , quos Romani facile iaculis petentes interfecerunt. Unus auteni ex iis fuga evaserat, et iam propius ad praesidium venerat, portulamque ingrediebatur ; sed tum frequentibus sagittis ictus interiit, ibique corruens, in limine iacebat , exigua quidem aliqua corporis parte foris relicta, maiore vero sui parte introrsum porrectus. Id vero conspicati Misimiani , et infaustum ac triste de futuris omen esse internretati , et alioqui desperantes etiam laboribus , et redeundi in graliam cum Romanis cupidi, praecipue quod neque ipsis auxilia a Persis prout convenerat venissent: haec, iuquam, secum reputantes suasque vires perpendentes , quod romanis impares essent, neque diutius bellum sustinere possent, tum demum aegre ad saniorem mentem redeuntes, confestim oratores ad loannem miserunt precatum, ne se ad internecionem perderet, neque

funditus exstirparet gentem, iam ab antiquo Romanis subditam, et in religione cum ipsis convenientem , quaeque quamplurimia iniuriis provocata, tandem ad rependendas illas accesserit, atque hoc quidem barbara quadam amenlia; commiseratione tanien veniaque se non prorsus indignos dicebant , qui adeo iam atrocia mala essent perpessi adeoque graves poenas luissent; utpote circumiecLis praesidio babitationibus incende absumptis, et virorum aetate florentium non minus quinque millibus interfectis , feminis vero multo pluribus et pueris adhuc pluribus : adeo ut parum absit, quin universa Misimianorum gens sit deleta. Ioannes vero libentissime supplicea preces admisit, partim ne diutius in loco deserto et praealgido cum exercitu periclitaretur, partim quod revera iam satis poenarum, qui deliquerant, dedissent. Acceptis itaque obsidibus omnique pecunia, quam Soterichus secum attulcrat, aliisque rebus , et praeterea Imperatorio auro (erant vero nummi integri ac probi ad duas myriades, octies mille et octingenti) his, inquam, omnibus acceptis , multaque praeda adiecta, permisit, ut intrepide rursus sua colerent, et pristinum vivendi genus instaurarent. lpse vero in Colchicam regionem est reversus, iuclitum gloriosumque exercitum reducens , solis XXX. viris desideratis.

21. Post haec Imperator Iustinianus Martinum praefectura in univereum submovit , inque eius locum Iustinum Germani filium suf-

fecit, qui omnibus per Colchicam regioncm et Armeniam Iegionibus cum plena absolutaque potestate praeesset. Neque euim ipsi etiam autca valde gratum crat , Martiuum primas obtinere omnibusque imperare, quippe qui fraudis in Gubazeu structae non minima pars fuerat; mentein tamcn suam tcgebat , consiliumquc occultabat ad tempus, nequaquam concitandum aut immutandum piincipatum esse ratus , rcbus adhuc co loci pci turbatis , praecipue cum gratiosus apud exercitum csset Martinus, cum ob rei bellicae pcritiam, tum quod opportune siiiLjula ordinaret. Quae cjiiidcm res salutici, ut arbitror, fuit: nam alioquiu ctiam ipsi cum Ioanne ct Rustico moriendum fuisset. Nanc vero revcrentia quadam victoriarum et prudentiac, qua in quovis discrimiue adeundo utebatur, de summo iure nonnihil detrahens, legisque rigiditatem austeritatcmque temperans atque edulcans, crimen quidcm ci rcmisit, imporare autem non pcrmisit, scd privatam vitam agcrc iussit, sufliccre ratus, si ipsum ignominia afhceret ,ctiam si tanti sceleris particeps fuisset. Cum itaque Pcrsae quisccrcnt , statusque rerum induciis essct similis , hunc quidem submovit, Iustino vero, arctissima propinquitatc gencris sibi coniuncto, et alioquin niaximi per id tempus nominis , Eyzautium ad sc cvocato , univcrsum imperium rium dctulit , rurstisque ad Colchos misit , omuia dciuceps modera-

turum. Erat autem quidam in turba ipsum sequente, Ioannes nomine, Afer, vir obscurus quidem initio et pauperrimus, adeo ut victus quaerendi causa alteri cuipiam mercenariam suam operam locaret, et satellites sectaretur, et ministrorum labores subiret, non multo autem post ad summas opes et fastum clatus. Quamplurimas enim technas commentaque cum excogitasset, innotescit brevi post tempore Iustino, nequissimus alioqui existens et versutissimus, qui que nullum plane imquum improbumque faetum quaestus causa recusaret. Is certam quandam auri summam a praefecto petit , spondens, si eam auferret, et ipsi, qui eam daret, in quantum vellet tem pus commeatum commode suppcditaturum , et praeterea quidquid ipsi aderat famulorum et servorum, quotquot etiam erant domestici et ministri ac satellites, omnes hos necessario victu repleturum. Atque haec quidem faciens promittebat, se non solum aurum univer sum redditurum, et repositurum, quautum accepisset, integruna ne que imininutum, ut mutuo datum, sed et aliud usurae nomine superadditurum. Et videbatur quidem multis inanis quaedam iactantia et aenigmati affine dictum: Iustinus rero , cum oportuisset eum offendi Afri illius ineptiis, scientem, quod promissa praestare

non possot, nisi iniusta et violenta opera exercens, et illogitimis quibusdam negotiationibus omnes, quibnscum ei res esset, percleret, rationes illius aclmisit, aurocue ei numerato pcrmittit, ut de quibus inter ipsos convencrat faccret, quocl vellet.

22. Tunc itaque Ioanncs pagos Romanorum, quotquot in itinere siti erant, acccdeus , convocatis incolis, ubi cpiidem boum copia non erat , ipsc oxercitum iis egere pro concione dicebat. Yiginti igitur talenta profcrens : ,,Pro bac (inquiebat) summa oportet vos boves tradere, minus non licct; sed prctium prius accipite , ut mibi quam citissime omnes bovcs sistatis." Illis vero prccantibus, ut remittcret, et iurantibus, boves, quos habcrcnt, arandis ipsorum agris non suflicere, sevcre admodum renuebat scelcstus, et graves minas addcbat, si non licerot praefocto exercitus ncccssarium commoatum coomere; adeoque indignabundus rem exaggerabat, clonec illi protiosissimis suis rebus divcnditis , aurique summa quantum ficri potcrat maxima conflata , mandatum a nefario illo redimcbant. Inde vero rursum profoctus, cum alio venisset, ubi camelorum aut mulorum nomen ne auditum quidcm erat , ipsc eorum causa se vcnire clama-

bat , iisdemque rursum verbis utens , aurum ostendebat, rursnsque accepto auro discedebat. In hunc ergo modum cum omnes vicos et pagos obiret, quaerens atque exigeus, quae nou habebant , et neque vemderet quicquam uspiam, neque emeret, neque alioqui contractum tractum ullum iniret, pecunias exigebat et corradebat ab iis, ad quos nulla plane redibat utilitas celerrimeque iam sors ipsa sive caput accessione nova conduplicabatur. Postquam vero ad Colchos pervenit, eadem fecit, et praeterea conquisitis nescio qua ratione navibus onerariis , fructus patrios illius regionis violentissime collegit, multaque vilissimo pretio coemens, in exteras terras exportabat divendebat. Penuria itaque rerum necessariarum exercitus premebatur, adeo ut etiam herbae essent venales. At scelestus ilie venaliciarius et dardanarius ingentem quaestum faciebat. Ex his itaque opibus pacta Iustino persolvebat, et commeatum suppeditans, et priorem auri summam cum foenore reddens. lustinus vero, tametsi quid ageretur non ignoraret, frequenterue ad ipsum euntibus hominibus, quos iste erat depraedatus, et ad pedes ipsius cum lamentatione provolutis, utque extorsionum remissio fieret obsecrantibus, parvi tamen lamenla lacrimasque faciens , citra metum inique partis vesccbalur gaudebatque et inemtis epulis fruens, et praeterea pleniorem gravioremque

crumenam reddens. Successu vero temporis graves poenas erat persoluturus. Tametsi enim infinitos posthaec Iabores exantlavit, maximamque gloriam est consecutus circa Istrum fluvium , barbarorum insultus retumlens : sed nibil inde divina vindicta est emollita, neque que his illa obtecta fuerunt; manserunt vero, arbitror, quieta, et memoriae firmiter infixa, in opportunum tempus sunt custodita. Neque enira simulatque delinquimus, poena statim irrogari solet , sed plerumque post aliquod tempus , cumque fortassis eorum, quae perpetravimus, sumus obliti : et dolemus quidem illico ob mala, quae nobis accidunt , perinde ac si iminerentcs iniusteque iis premamur, atque incusamus quidem bominum invidiam fortassis et inimicitiam, tanquam ab iis indignis malis affecti. Deus vero , in cuius manu atque imperio sumus, scit quid cuique couveniat et debeatur, et quo ipsi visum est modo, persequitur atque investigat peccata, quae multo antea tempore sunt commissa. Ceterum qualia Iustino postmodum acciderint, et qualem ipsius et vita tantaque felicitas inopinatum exitum babuerit , dicentur a me accurate singula , quando sernio suo consequenter ordine procedens, et continuatam incidentium rerum seriem persequens , ad illa tempora fuerit perductus. Nunc vero ad priora mihi est redeundum, reliquaque sunt prosequenda.

23. Cum enim res in Lazica regione ita se haberent, et Iustinus iam omnibus in praefectum esset constitutus , neque Persae tanquam bellum instauraturi sese appararent, neque Romani in eos monerent, sed utrimque diligenter excubarent , mutuaque consilia, quantum fieri poterat, observarent atque explorarent; nulli horum bellandi initium faciebant, sed quieti manebant, perinde ac si communi sententia ita tlecretum esset. Chosroes vero, Persarumrex, simulatque cognovit, quae apud Phasidem accidissent, quodque Nachoragan fugiens proelio exccssisset, confestim cum ex Ibcria revocatum crudelissimo supplicio iuxta patriam legem affecit. Neque enim satis esse putabat, si illius ignaviam simplici mortis genere puniret, sed a summa cervice cutem ei ad imos pedes detrahens, a carnibus avulsit , introrsum inversam, ita ut etiam formae inembrorum inversae conspicerentur, atque ita instar utris sensim inflatam, e scopulo quodam suspendi iussit; miserabile quoddam et foedum spectaculum, cuius primus, uti arbitror, Sapores ille, qui multo ante Chosroen tempore apud Persas regnavit, infamis auctor fuit. Quae enim de Marsya Phryge sunt litteris prodila, quod contentio ei intercesserit cum

Apolline de tibiis et tibicinandi arte , quodque longe victus fucrit Marsyas et valde iuste , quippe qui , nisi valde stultum dictu sit, deo suo tibiis obstrcpuissct; quodque hanc poenam suae temcritatis victori pcrsolverit, quod pcllis universa ipsi detracta et cx arbore suspensa fuerit; haec, inquam , omnia poctica sunt portenta et fabulac ac ludicra , quae ncque verum, nequc verisimile quicquam in se habent, Si enim tibicinem dicunt Apollinem factum , et de arte certantcm tantam in Marsyam a se victum indignationem concepisse, ut ·adeo nefariam ac vesanam de eo poenam sumserit : quo pacto νeνο ipsi oblcctamento fuisse potuerit, vidcre hunc e sublimi pendentem, crudelitatis suae argumentum ? Haec enim ct prisci poëtac canunt t et recentiores ab iis accepta concinunt. Quocirca et Nonnus ille ex Pano, Aegyptia urbe, natus, in quodam suorum pofimatum, quod Dionysiaca appellavit, cum nonnulla ncseio qua dc re de Apolline narrasset, (neque enim praccedcntium vcrsuum satis memini ,) ita subiicit :

neri cognitum fuerit , manifeita indicia sunt et sufficientia iis, qui vetustissimas res recte considerare atque observare consueverunt,non autem poëticis fabulis figmentisque capiuntur. Sapores vero cum et vehementer iniustus esset et sanguinarius, ac praeceps quidem ad iram et crudelitatem, tardus autem ad misericordiam et veniam, an in alios ab ipso hoc adeo atrox factum sit perpetratum, plane affirmare non possum; quod vero Valerianum, Romanorum tum temporis regem, bellum adversus se gerentem, ac deinde victum vivumque captum, hac ipsa poena affecerit, multae testantur historiae. Et sane primi eorum, qui post deletos Parthos Persicum regnum obtinuerunt, Artaxares, inquam, et Sapores, scelerati ambo iniustissimique fuerunt; siquidem alter eorum, cum dominum suum interfecisset, per vim ac tyrannidem regnum invasit, alter vero adeo atrocis supplicii nefariique sceleris auctor fuit.

24. Ceterum cum ex incidentibus aliis semper atque aliis rebus oratio rursus ad Artaxarem sit devoluta, opportunum fuerit, quod supra promisi, praestare atque absolvere, et reliquorum deinceps regum seriem pertexere. Atque hic quidem e quibus or-

tus fucrit, qui quove modo cidarim sibi vindicarit, superius plene suimus. lllud vero solum addiderim, quod annis quingentis triginta octo post magnum illum Alexandrum Macedpnem, quarto veto alterius illius Alekandri Mamaeae F. regni anno, cum Artaxares, quo dictum est modo, Persarum regnum occupa quindecim in eo annos peregit, duobus mensibus demtis. Huic in imperio successit execrabilis ille Sapores, et supervixit annos in universum unum et triginta, et ingentibus malis Romanos aff Interfecto enim ipsorum rege, nihil iam impedimento sibi fore raulterius est progressus, et Mesopoiamiorum ac deinde eam, qnae huic erat proxima, pervadens, Cilices depopulatus, et in Cappadoces usque provectus, immanem stragem edidit, adeo ut hiulca concavaque in septis montium loca cadaveribus caesorum oppleret, et distantias eminentiasque collium inter se coaequaret, atque ita super cadavera equitatum ducce(??)

monlinmque iuga, tanqnam planiticm aliquam, transiret. Iluius itaque domtira rcversi, neque modcratc utentis impic partis multaque superhia clati , non multo post arrogantiam coutudit Odcnathus ille Palinyrcnus, vir obscurus quidcm initio et ignotus, e cladibus tamen Sapori illatis, rebusqtie in eum gestis summam coiisccutus gloriam, et a multis veleribus historicis mcmorabilis est habitus. Mortuo vero Sapore, Hormisdatcs, huius filius, rcgnum accepit , cui cxiguo admodum tempore supervixit. Annum cnim unum et dies decem forhma usus est, nulla re memoratu digna ab se gesta ; quemadmodum et cum secutus Vararanes, qui tribus annis regnavit. Filius autrm huius , patri cognominis, scptcndccim annis regnum obtius Tertius vero Vararaiics menses duntaxat quatuor imperium degustavit ; Segansaa autcm cognominatus est, non abs re, puto, nequc temere , sed a veteri quadam patriaque consuctudine id conscutus. .Persarum enira rcgcs maxima aliqua e fmitimis gente debellat, eoritmque ditione potiti , victos quidem ncquaquam interliciunt, sed tributo, quod pendant, ipsis imperato, et iuhabitare et ara-

re agros bello captos permittunt, primoribus tantum gentis ducibus miserrime trucidatis, filiis vero suis piincipatus appellationem tribuunt, memoriae, ut verisimile est, causa, et magnilicae pro partis tropaeis gloriationis. Cum itaque etiam Segestanorum gens a Vara- rane huius patre subacta essct, merito utique ipsius filius Segansaa vocatus fuit, quod Graecorum lingua significat Segestanorum rex.

25. Hoc vero ocius extincto, Narses statim regnuin annis septem, mensibus quinque tenuit; cui succcssit Hormisdates filius, haeres paterni non tantum regni, verum etiam acqualis in spatio tempoirs. Mirari enim merito quispiam possit, quod utrique et annorum et meusium, quibus reguarunt, numerus exactissime sit appensus. Post hos Sabor plurimo longissimoque tempore reguo protitus est, quippe qui tot annis regnavit, quot et vixit. Matre enim adhuc ipsum utero gestante, regii generis successio vocabat ad regnum quod ipsa csset paritura. Dubitabatur vero, masculum au femellam partu esset cditura. Primores itaquc rogni pracmiu ac dona proposueruut magis, ut de fnturis praedicerent Eipinm itaque gravidam iu mcdiuiu adducunt iam partui proximam, iusse-

runtque, ut magi de hac prius vaticinarentur, quod futurum censebant. Ita enim paucis post diebus cognituros se credcbant, quo illorum divinatio evaderet, atque hinc collecturos, similem eventum habitura etiam quae de homine praedicerentur. Quid autem de equa divinarint, nihil liquido possim affirmare, neque enim mihi certi quicquam ea de re est renuntiatum; ceterum ita singula evenerunt, ut illi praedixerant. Cum itaquc ex ea re ceteri scirent, magos vaticinandi artem optime callere, provocarunt rogaruntque eos, ut etiam de muliere, quae futura nossent, explicarent. Qui cum responderent, masculam prolem parituram, nihil ultra morati sunt, sed cidari utero imposita, embryum regem pronuntiarunt, nomineque insignierunt foetum recenter efformatum atque ita animatum, arbitror, ut intus paululum moveretur et subpalpitaret. Ita vero, quod natura obscurum incertumque erat, pro certo indubitatoque opinione exspectationeque apprehendentes, non frustrati sunt tamen sua spe, sed et amplius, quam opinati erant, sunt consecuti. Nascitur enim non multo post Sabores cum regno, inque eo et adolescit et senescit, perducta ad annos usque septuaginta vita. Quarto autem et vigesimo regni sui anno, Nisibis urbs in Persarum po-

testatem venit, Romanis quidem olim subdita, Ioviano vero ipsorum rege eam tradente ac prodente. Cum enim Iulianus, qui antea Romanorum rex erat, in interioribus Persici imperii locis repente periisset, ipse a praefectia et exercitu reliquaque turba rex declaratur, qui, utpote regno ipsi recenter delato et rebus, uti verisimile est, perturbatis, et quidem in media hostili regione, praesentem rerum statum non satis componere poterat. Quocirca pertaesus vitae in extera hostiliquc regioae , reditusque in sua cpiam citissime compos fieri cupiens, ignominiosas turpesque cum hoste pactiones init, quasque in hunc etiam diem Romana res publica magno suo malo persentiscit. Novis enim terminis imperiam coarctavit, multumque de veteri amplitudine decidit lam vero quae per id tempus acciderunt multi ex veteribus historicis memortae prodiderunt: mihi vero otium non est iis repetendis immorandi, cui quae coeperam sunt persequenda.

26. Post Saborem itaque Artaxer ipsius frater potitus imperio, cum annos quatuor regnasset, moritur. Filius autem huius, Sabor vero etiam ia vocabatur, quinque annis imperium obtinuit; duplo vero temporis spatio et uno insuper anno Vararanes huius fi-

lius, qui et Cermasaa dictus fuit. Huiusmodi vero appellationum causam supra retuli. Cerma enim gentis forsan alicuiua aut regionis est nomen, qua a patre Vararane subacta, filius verisimiliter eam appcllationem est consecutus; quemadmodum etiam olim apud Romanos hic quidem Africanus, ille Gcrinanicus, alius vero ex alia gente devicta est dictus. Post hos Isdigerdes Saboris F. Persicum imperium accepit, cuius frequens et celebris est apud Romanos memoria. Aiunt enim Areadium regem iam moribundum, et humano more de rebus post obitum suis disponentem, hunc custodem et curatorem filii sui Theodosii instituisse totiusque Romani imperii status. Hic enim sermo ab antiquo veluti per manus posteritati traditus, plurimum etiam hodie apud nos invaluit, et apud doctos pariter et vulgus hominum circumfertur; scripto vero aliquo aut historicorum libris id proditum non reperio, ne in iis quidem, qui de Areadii morte scripserunt, uno tantum Procopio rhetore excepto. Neque sane meo iudicio mirum est, ad multiscii huius viri, quique universam, ut uno verbo dicam, historiam decerpist, notitiam hanc etiam narrationem ab alio olim conscriptam pervenisse; ad

meam vero nequaquam, qui non nisi exiguam, utinam modo exiguam, harum rerum scientiam habeam. Sed illude, et quidem vehementer, admiratione dignum censeo, quod cum narrationem de Arcadio instituit, non simpliciter ita quae ab eo statuta fuerunt narrat, sed laudat ipsum magnificisque verbis effert, tanquam optimo consilio usum. Ait enim, ipsum aliis in rebus non admodum solere esse industrium, hac vero sola in re et sapientera et prudentissimum declaratum. Mihi vero videtur is, qui hoc admiratur, non ex primo cousilii impetu, sed ex eventu de eius rectitudine iudicare. Quo pacto enim prudenter recteque factum dici possit, homini extero et barbaro, et regi gentis infestissimae, neque satis nοto, an fidem ac iustitiam coleret, quique praeterea erroneae esset de deo diversaeque opinionis, quae habebat carissima tradere ? Si vero nihil omnino in infantem sibi creditum deliquit, sed huius imperium sartum tectum a curatore firmissime est conservatum, et quidem, cum adhuc ille lacteret: illius potius probitas est laudanda, quam Arcadii factum. Hisce igitur de causis , prout quisque mente ac iudicio pollet, ita iudicet. Isdigerdes vero cum unum et viginti aunos regnasset, nullum unquam adversus Ronianos bellum suscepit, neque ulla eos affecit molestia, sed mansit perpetuo he-

nevolus et pacificus, sivce ita casu acciderit, sive revera etiam respectu pueri, et communium curationis pupillaris legum.

27. Illo vero mortuo., Vararanes filius cum praeesset imperio, expeditionem quidem in Romanos fecit, sed cum illum praefecti, qui in finibus erant, amice placideque suscepissent, ipse statim recessit, et ad sua se recipit, neque bello finitimis, neque praeterea damno ullo agris eorum illato. Cumquc annos viginti regnasset, Isdigerdi alteri suo filio regnum tradit; qui cum eo annis septendecim et mensibus circiter quatuor esset potitus: Perozes post illum rex declaratur, vir temerarie audax et bellorum cupidus, et magnificentiam semper prae se ferebat, solidis autem tutisque consiliis non admodum utebatur; sed plus in eo erat audaciae quam consilii. Periit itaquc in expeditione adversus Nephtalitas non tam, arbitror, robore hostium quam sua temeritate. Cum enim oporteret ipsum tuto per hostilem regionem procedere, occultas insidias praevidentem et praecaventem, horum cura neglecta confestim in insidias incidit; inque scro-

bes et bes et fossas, quae ad longissimum in campo tractum ad confeetae, atque ibi cum exercitu interriit quarto et vigesimo regni sui anno, vitamque finivit inglorius, utpote ab Hunnis debellatus. Hunnica enim gens Nephtalitae. Balas autem huius fratcr ad regnum evectus, nihil mcmoratu dignum bellorum aut proeliorum causa gessit; non solum quia placidis esset moribus et mitis, et ad irruptiones violentas faciendas hostilitatesque exercendas non admodum promptus, sed etiam quod ad exiguum tempus supervixerit. Quatuor enim duutaxat anni ei in regno sunt decursi. Post hunc etiam Cavades, Perosi F., Persico imperio potitus, multa quidem adversus Romanos bella gessit, multa etiam a finitimis barbaris trophaea retulit, neque ullum tempus praetermisit, quo non esset turbis periculisque involutus: erat vero etiam in subditos saevus et intractabilis, aptusque ad ea, quae bene constituta erant, turbaudum, et ad civile vivendi genus innovandum veteresque consuetudines subvertendas. Dicitur vero etiam hic legem tulisse, qua feminae viris communes prostituerentur, non ex Socratis, arbitror, et Platonis instituto, aut utilitatis in ea reconditae respcctu, sed ut cuivis liceret, cum qua liberet rem habere, etiam si alteri alicui nupta esset, eique addicta conviveret.

28. Frequenter itaque hac in parte permittente lege peccabatur, satrapis aperte indignantibus, neque tolerandum esse dedecus censentibus. Sed ea lex ipsi et insidiarum et submotionis ab imperio causa fuit. Conspiratione enim facta omnibusque insurgentibus, imperio eum abdicant, undecimo, ex quo regnaret, anno, et in Lethes castellum coniiciunt; regni vero potestatem in Zamasphem transferunt, qui et ipse Perosi filius erat, et alioqui lenitatis et iustitiae nomine optime audiebat. Atque ita putabant, omnia sibi recte curata; sperantes, se deincens placide quieteque victuros. Cavades vero non multo post e custodia elapsus, sive uxore ad fraudem opitulante, ut Procopius seribit, et mortem etiam pro illo subire cupiente, sive alio quopiam modo usus, aufugit tamen, et e carcere evasit, atque ad Nephtalitas se recepit, eorumque regi supplex est factus: qui cum varias incertasque fortunae mutatioues ac vicissitudines cum animo suo perpenderet, perhuinaniter eum excepit, neque desinebat eum solari, auimique aegritudinem sublevare; primum quidem blanditiis verborum commodaque exhortatione ad meliora ipsius mentem corrobo-

rans, ac praeterea lauta mensa amicaque propinatione frequenter excipiens, vestibus etiam pretiosis donans, omniaque hospitalitatis munia explens; paulo vero post etiam filiam hospiti nuptui despondet, datoque ei valido satis exercitu ad sua remisit, cum eorum, ui obstituri essent, clade pristinum suum regnum recuperaturum. um autem frequenter soleant hominibus res contrariis plane, quam. animo destinarant, eventibus confundi, tale quid etiam tum usuvenit, variisque in utramque partem momentis, diversisque in contrarium mutationibus Cavadae vita fuit librata, idque brevi satis temporis spatio. Nam ex. rege antea reus factus et captivus; ubi vero e carcere evasit, fugitivus et supplcx; ex supplice autem et peregrino gener regis eique intimus; nioxque ad sua reversus, imperium citra labores aut pericula recepit, perinde ac si nunquam eo exutus fuisset, vacans adhuc et quodam modo se opperiens. Zamasphes enim sua sponte regio solio excessit, regnumque relinquere potius censuit, quatuor annis eo gavisus, et renuntiare fastui ambitionique maluit, privatam vitam cum securitate coniunctam praeferens, atque ita necessitatem rectitudine consilii antevertit.

Cavades vero multo quam antea potcntior factus, alios triginta annos ultra undecim priores monarchicum imperhim obtinuit, ut unum ct quadraginta annos cum regia postestate vixerit.

29. Quac itaque eo antea et postmodum regnante acciderunt, veteres illi docti scriptores in modum historiac accurate pertractarunt. Quod autem a neteribus illis praeteritum est, qubdque dignum cognitu ac mcmoratu credidcrim, non abs re fuerut aduucere. Mirari enim quispiam possit, quod per id tempus Romanis et Persis nonnulli similes sibi mutuo casus acciderint, tanquam spoute in utraque re publica contraria quadam revolutione fortunae adversus Imperatores ingruente. Paulo enim ante etiam Zeno ille Isaurus, Romanorum Imperator, qui antea Tarasiscodisaeus cognominabatur, insiliis ei per lllum et Basiliscum et Cononem structis, coadiuvante praecipuc Berine, imperio excidit eiectusque est, atque aegre in Isauriam salvus cvasit, rediit tamen rursus in regiam, et Basilisco, qui non diutius quam duobus annis tyrannidem exercuerat, interfecto, regioque insigni ei adempto, rursus imperium recupcravit, omniaque moderatus est, non quidem multo tempore, regnans tamen e vita excessit. Haud secus et Nepos, Occidentis Imperator,

similibus aut maioribus calamitatibus fuit immcrsus. Nam ab Oreste circumventus, fugit ex Italia, purpura exutus, quam nunquam reeuperavit, sed inter privatos degens iuteriit. Adeo inopinalae mutationes tum temporis potenlissimis regibus acciderunt. Causas vero harum mutationum quacrant, qui abdilarum rerum occulta principia investigare consueverunt, et quascunque voluerint proferant, mihi vero, unde digressus sum, est redeundum. Mortuo enim Cavade quinto auno, ex. quo Iustinianus Romanis imperarat, Chosroës ille, maximi apud nos nominis, paternum suscepit imperium, et plurimas maximasque res gessit; quarum nonnullae a Procopio rhetore sunt conscriplae; reliquae vero partim iam a me dictae sunt, aliae consequenter dicentur. Ut autem continuata temporum series exactissime observetur, in praescntia duntaxat dicam, quod per octo et quadraginta annos, quibus imperio potitus est, multis decoratus fuerit victoriis, talisque evaserit, qualis ante eum ex Persarum regibus nemo, si cum singulis eorum comparetur; ne si Cyrum quidem Cambysac filium aliquis nominaverit, aut Darium Hystaspis, sed neque Xerxem illum, qui mare equis, montes navibus reddidit pervios. Ceterum talis ac tantu3 cum fuerit, inglorium et miseran-

dum, et ab ante actis ipsius rebus gestis aliouissimum habuit vutae exitum. Cum enim per id tempus circa Carduchios montes versans in vicum Thamanorum propter aestivum tempus et illorum locorum temperiem transisset, ibique commoraretur, Mauritius Pauli F. a Tiberio, Constantini Romanorum regis filio, legionibus Orientalibus praeesse iussus, repente in agrum Araxianum irruit, qui finitimus conterminusque erat ditioni, qui vico illi erat circiimiectus, neque ullum vastantli universam ac depraedandi finem faciebat: traiecto vero Zirma flumine in anteriora procedebat, cuncta vero flamma rapinisque miscens. Omnia itaque fuuditus evertente ac devastante Mauritio, és (neque enim longe aberat, sed tantum, ut in altum elatam flammam prospicere posset) hostilis ignis adspectum nequaquam tulit, siquidem nunquam antea eum viderat. Quocirca pudore simul ac metu perculsus, neque obviam ivit, neque sua tuebatur; sed ingenti quodam atque immoderato dolore in animo suo ex ea strange concepto, et quodammodo in desperationem adductus, confestim gravi incurabilique morbo prae moerore est correptus. Quapropter lectica elatus quam celerrime in Seleuciae et Ctesiphontis regia palatia, recessu fugae simili facto, non multo post excessit e vita.

30. Sed nescio quo pacto me orationis decursus abreptum, rerumque memoratu dignarum voluptate delinitum, eo praecipitantiate ailduxerit, ut omissa rerum praesentiuni tractatione, remotionra sim persecutus. Quocirca cum uunc sciam quo pcrvenerim et unde fuerim digressus, illa quidem iam sunt omittenda, quae suis temporibus conscribemus: ad praecedentium autem rerum coiitinuatam congruentemque narrationem revertar. Persicorum enim regum successionem et annorum numeruin, et, ut uno verbo dicam, universum id, quod promiseram, iam absolvi. Et quidem vera esse quae dixi, puto, accurateque elaborata, utpote e Persicis libris desumta. Cum enim Sergius ille Interpres iliic ageret, et regiorum annalium custodes ac praefectos obnixe rogasset, ut secum illa scripta communicarent, (frcquenter enim ego iilum ad hoe eram hortatus,) causam vero etiam adiecisset, quam non aliam esse declarabat, quam ut etiam apud nos litterarum monumenlis commendarentur ipsorum instituta, quaeque in pretio baberent; statim illi recte facientes, eius petitioni annuerunt, rem non ingratam fore rati, immo vero ad regum suorum gloriam pertincntem, si etiam

Romanis innotesceret, quales et quot fuerint, et quo pacto generis series ipsis sit conservata. Sergius itaque, acceptis eorum nominibus et temporibus et praecipuis insignioribusque ipsorum rebus gestis, iisque scite in linguam Graecam conversis, erat enim interpretum omniiim optimus, quemque ës ipse admirabatur ut in utraque re publica erutlitorum interpretum principem,) perfectissimaque, uti verisimile est, interpretatione a se confescta, ad me omnia fideliter amiceque detulit hortatusque est, ut causae, ob quam haec monumenta a Persis acceperat, satisfacerem effectuique darem; quod et nune a me praestilum perfectumque est. Quocirca tametsi nonnulla eorum, quae de Cavade commemorata sunt, aliter a Procopio rhetore narrantur, nobis Persici annalium scriptores potius sunt sequendi, quaeque ii scribunt, ut veriora tenenda. Hoc itaque laboie nobis pci lcctissimc absoluto, age ad continuandam historiam redeamus, quam interrupta narratione rerum in Lazico geob, huc usque perduximus. IIoc itaquc pacto Nachoragaii ob suam vecordiam, et quod per vim esset victus a Marlino et Romanis copiis, et ob turpem in lberiam fugam, cridelissima morte

affectus fuit, quemadmodum supra a me est dictum. ës vero. considerans, se non posse in Colchica regione adversus Romanos exercitum ducere, quod illi quidem mari potirentur, ac per id facile necessaria omnia eis subveherentur, ipse vero longis desertisque itineribus in castra sua etiam exiguum commeatum non nisi per baiulos et iumenta oneraria difficillime mittere cogeretur, totum bellum deponendum censuit, ne ipsis pax, quibusdam ut plurimum locis circumscripta, mutila imperfectaque et quodammodo claudicans permaneret, sed ex acquo ubique valeret atque confirmaretur. Byzantium ergo cum legatione mittit virum quendam Persam maximae auctoritatis, cui nomen erat Zich. Is cum ad Iustinianum Impe peratorem venisset, multique ultro citroque sermones de praesenti rerum statu essent habiti, tandem ita inter eos convenit, ut Romani et Persae in Lazica regione omnia retinerent, quaecunque belli iure obtinuissent, sive castella sive propugnacula ea essent; ipsi vero inter se quietem agerent, belloque abstinerent, donec arctius aliquod perfectiusque foedus principes utrimque inirent. Zich itaque legatione sua ila perfunctus, ad suos rediit. Quae ubi praefectis

fuerunt renuntiata, exercitus ad multum tempus ab omni bello abstinuerunt; quodque autea sponte erat factum, tum etiam pactis fuit constabilitum.