Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

Quoniam autem verbi simplictias non est satis idonea auditorem ingenii eminentioris placare de honestte sensu in moralibus expositionbus consistente, etiam hunc locum ita ttrademus, quoniam hoc ipsum quod ait: ecce nos reliquimus omnia eet secuti sumus te, retia contemtibilia <si sogmofocat se> requisse + vel pauperem domum et vitam in pauperate doloribus plenam, non adeo magnum est nesque digmum tli discipulo, cui «esse Iesum [*](32ff Matth. 16, 17. 16 2 τὰ] ἔχεειν Κοe, vgl. lat. 8 ώσπερεὶ] ideo quasi lat. 9 ποιῶν] ἐπιιτελῶν Κοε, vgl. lat. 10 ἀκολουθηκέναι Η 19 <ὡς> Κl 28 καὶ] νελ lat. 30 <μέγα—οὐδὲ> Kl, vgl. lat. 17 ex] de L | Israel] itis G illis L 22 de onestatem G honestatem L 23/24 consistente Kl consistentem x 25 1. tractemus ? doch vgl. S. 424, 11. 432, 28 Koe 28 <si significat se> Kl nach Diehl Koe)

illius autem regenerationis prooeemium est, quod apud Paulum vocatur [*](14 Ματτη. 10, 38, vgl. Luc. 14 27 Marc. 14, 25 Parr. — 33 ff Vgll. Tit. 3, 5 2 <oὐ>Κl, Vgl. lat. 5 <τοῦς> Κοe | ὀμοίους Η 6 <ἀκολουθήσαντας ἐαυτῷ> Diehl Koe, vgl. lat. 7 τοὺς Κl oὔς ΜΗ 8 <τῷ> Κl, vgl. lat. 28 ὅτε + et lat. —28 Vgl. Apoc. 21, 1 — 30 Vgl. 2 dicet] dicit y* | dixit R G dicit B dicti L 5 <obstinate> Diehl, vgl. gr. 25 ipas] lat. las αὐτὴ Κοe 26<re> generatio Kl, vgl, gr. u. Z. 32 et] lat. las <καὶ> καινή 32 prooemium Koe, vgl. gr. praemium x)

<> » intellege quomodo Iohannes »inaqua« baptizans »in penitentiam« dicit de salvatore, quoniam »ipes vos baptizabit in spiritu <sancto> et in igne«. In ista ergo regeneratione baptismatis consepulti sumus Christo; <«consepulti> enim sumus cum ill> (secundum apostolum) per baptismum«. in illius autem regeneratione baptismatis, quod erit in spiritu et in igne, conformes efficiemur »corpori gloriae suae et ipi sedentes super duodecim thronos, si tamen relinquentes omnia (secundum utramque interpretationem superius facteam magis autem iuxta secundam) secuti sumus Christum. tunc autem cum sederit filius hominis in sede gloriae suae, inpletur prophetia quae dicit: »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«. et tunc »oportet eum regnare, donec ponat deus omnes inmicos eius sub pedibus eius«, donec »novissima inimica mors« destruatur, qua [*](1ff Matth.3, 11 - 6.11 Vgl. Tit. 3, 5 - 8 Röm. 6,4 - 12 Vgl. Phil. 3,21 - 22 Ps. 109,1 - 26 I. Kor. 15, 25 - 28 Vgl. I. Kor. 15, 26 1 πῶς + ὁ Μ 10 διὰ τοῦ Μ 13 καθεζομένου Κοe, vgl. lat. καθεζομενω M H 17 *** Kl, vgl. lat. 18 δεύτερον Κl Koe,vgl. λουτρὸν Μ Η 19 Χριστῷ Κl nach Koe σοι Μ Η 25/26 τό<τε>Diehl, vgl. lat, 28 οὖ <Η 30 πρὸ <Η 4 spiritu x* + sancto μ 5 in igne] igni B 8 <consepulti-illo> Kl, vgl. gr. 12 in igne] igne R igni B 21 filius hominis sederit L 22 implebitur B L 25/26 scamellum G, vgl. XI, 9, 11 29 eius x* suis μ)

Siautem potes intellegere verbum restitutum, postquam factus fuerat caro et omnia quae- [*](8 Deut. 30, 15 — 10 Deut. 28, 66 — 12 Deut. 28, 66 — 18 Vgl. Joh. 5, 41- 20 Vgl. Matth. 6. 2 — 22 Vgl. Joh. 5, 44 — 26 Joh. 17, 5 — 32 Vgl. Joh 1, 14) [*](4 <ἀνθρώπων> Κl nach Diehl Koe vgl. lat. 11 κεκρα΄μμένη Μ 12f καὶ—ὑμῶν <Μ 19 <τι> Kl Koe, vgl. 20 τῶν <Μa 22 μόνου <θεοῦ> Ηu, vgl. lat., doch s. var. lect. zu Joh 5, 44 Hautsch TU 34, 2a, 132f ) [*](4 propter eam Kl Koe propterae R G <BL 7 credetur G L 20 solam] lat. las τὴν ἀπὸ θεοῦ μόνην Κοε 22 regenerabuntur L 24 et oratio] ~G oratio L)

Si quis ergo reliquerit monia et secutus fuerit Iesum, quae Petro promissa sunt et ipse percipiet. si autem non omnia reliquit sed quaedam quae specialiter inferius referuntur, hic multiplicia recipiet et vitam possidebit aeternam secundum quod ait: et omnis qui reliquerit fratres aut sorores aut parentes aut filiow aut agrum aut domum propter nomen meum, aut domum propter nomen meum, centuplum accipiet et in futuro vitam aeternam possidebit. et hoc quidem quoniam habet non contemptibilem rationem et secundum simplicem traditionem exhortatoriam ad contemnendam omnem carnalem cognationem et omenm substantiam mundialem, omnis homo fatebitur, [*](5 Vgl. Gen. 37, 9 14 κατὰ Koe καὶ M H 15ff lat. redigiert anders 28 δὲ M c auf Rasur 33 κτήσεως Kl, vgl. substantiam mundialem lat. u. S. 423, 8 κτίσεως Μ Η 15 reliquit B 17 specialiter] entspeich εἰδικῶς Ζ. 21 Diehl 19 aeternam possidebit L 22 et < L 23 reliquerit x reliquit ρ 34 fatebitur Koe, vgl. gr. fatetur x)

ˆ’ secudum fidem. sic et parentes omens inreprehensibiles episcopos et quod reliquit infideles parentes. similiter et filios omnes aetatem filiorum habentes. quomodo autem intellegatur multiplices agros vel domos <pro eis> quae reliquerit invenire. non similiter tradere possumus.

Sunt ergo (sicut aestimo) in angelis fratres et sorores omnes qui exhibuerunt se Christo virgines catas, tam isti qui adhuc in terris habentur, quam illi qui iam viviunt in caelis. parentes autem quales dicti sunt Abrahae: »tu autem ibis ad patres tuos in pace, nutritus in senecta [*](22f Vgl. Eph. 4, 13 – 25 Vgl. II. Kor. 11, 2 – 31 Gen. 15, 15 4 ἀνθ’] ἀφ’ Μ 9 οἰκίας] in M Lücke 11 δύναται] possumus lat. 14 παραστήσει Μ 15 εὔλογον Μ c H εὔκολον Μ a w. e. sch. 18 τούτων] οὕτως Koe 25 οἱ] ὡς Koe 26 παραστησάμενοι Kl, vgl. lat. παραστησόμενοι M H 32 μετ’ εἰρήνης < Μ 4 [patres] Kl, vgl. gr. 7/8 filiorum y* <L 10 <pro eis> Diehl, vgl. gr. 20 in angelis Kl, vgl. gr. et angelis G L et angeli B 26 castas virgines L 27 isti qui (G) B istae quae L 28 illi Kl ille G L | qui Kl quae x 29 autem y* < L | quales] lat. las ἄν τινες περὶ Diehl)

Multi erunt primi novissimi et novissimi primi. et hoc habet aliqua et secunddum simplicem sensum exhortari potentia eos, [*](10f Vgl. Ps. 86,3 – 11 Ps, 47,4 – 15 Ps. 47,9 – 18 Ps., 47,14 – 24f Vgl. I. Petr. 2, 5 3/4 πολαπλάσιον Μ 7 πολυπλασίονας Μ 18 καταδιέλεσθε Κl mit LXX lat. καὶ τὸ διέδεσθε Μ Η 22/23 κληρονομ<ίαν ἀγρ>οὺς Kl. 32 τὸν Kl. Koe, vgl. lat. τὸ Μ Η 4 l. recipient? Kl, vgl. gr. 7 * * * Diehl, vgl. gr. 9 gradibus B L 13 et] so LXX var. lect. Koe 15 gradus B L 17 vitam aeternam possidebit LXX 30 et < G)

<> 15

Habet etiam Alterum intellectum,

Ut sint quidem primi Israelitae, Qui facti sunt novissimi propter Infidelitatem suam et proditionem In Christo, gentes autem no- Vissimi facti sunt primi: sit amen Permanserint in fide »non alta Sapientes, sed humilibus consen- Tientes«, et si communicantes Radici patriarcharum et pingue- Dini verbi partum conplantati Fuerint secundum propositum spi- Ritalis legis et Secundum voluntatem propheta- Rum, sit amen et ipsi intellegantur Spiritaliter sicut lex, Illis videlicet a bona olive propter Infidelitatem praecisis. Christo enim »in iudicio« veniente In istum mundum, ut gentes quae Non videbant viderent, Israelitae Autem »videntes« ut propter in- Fidelitatem »fierent caeca«, nos Proselyti Ascendentes per fidem Facti sumus »sursum« et primi, [*](1 — 12 Vgl. C1 Nr. 219 Or. — 10 Röm. 12, 16 — 12 ff Vgl. Röm. 11, 17 — 26f Vgl. Joh. 9, 39 — 27 Joh. 9, 39 — 30ff Vgl. Deut. 28, 43 2<καὶ ἕτερον> Diehl Kl Koe, vgl. Lat. 15 ποιότητι Η 21 διὰ τὴν ἀπιστίαν οἱ πρῶτοι Μ Η ~ Koe 25 γὰρ <Η 12 si x * sic ρ 13/14 pinguitu- Dini G 14 conplantati Kl nach Diehl, vgl. Gr. In qua plantati x 33 1. <sursum> sursum? Kl, vgl. Gr.)

Adhuc autem vide si Potes dicere primum genus esse Angelorum quasi honorabilius Quam genus est hominum qui Novissimi Prae angelis esse videntur. Nam sicut scriptum est in Iob: »quando factae sunt Stellae, laudaverunt deum omnes Angeli eius«, quasi antiquiores <et Honorabiliores> non solum homine Post creato, Sed et omni creatura propter eum Create. Et sic audebit aliquis Dicere, quod multi angelorum Qui priores fuerunt hominibus Efficiuntur inferiors quibusdam Hominibus, multi autem hominum [*](21 Job 38, 7 1 οὕτως H Koe 3f <γενόμενοι —διαμένοντες> u. 10 <οὐδὲν — διαμένον- Τες> Diehl Kl Koe, vgl. Lat. 11 πολλῷ Koe, vgl. S. 430, 29/30 πολλῶν Μ Η 13 *** Diehl Kl, vgl. Lat. 16 τιμι<ώτε- Ρ>ον Kl, vgl. Lat. | λέγειν Hu, vgl. Lat. Λέγων Μ Η 17 γένο<υς νομι- Σο>μένων Koe, vgl. Lat. 22 οἱ<Η 27 <καὶ — τις> Kl, vgl. Lat. 9<novissimi> Kl nach Diehl, Vgl. Gr. 11 se x* <ρ 13 non x* <ρ 17 quam genus est y*<L| Hominibus L 23f <et honorabiliores> Diehl, vgl. Gr.)

>

miliata erat pulverem« , qui facti fuerant in corpore humilitatis, ut vix dicerent aliquando: »miser ego liomo; quis mc liberabit de corpore mortis huius« ? homines autem, qui angelorum conparatione novissimi erant, angelorum primi efficiuntur eorum, qui non conservaverunt »principatum «, sed reliquerunt »propriam «, accipientes principatum secundum quod scriptum tum est : »esto potestatem habens super decem civitates« aut quinque civitates« . facti ergo in habitatione quidam angelorum derehquerunt eam, efficiuntur autem homines primi, si quando fecerint praedicato sibi regno caelorum, quae possunt eos sublevare ad illam habitationem quam angeli reliquerunt. et multi ex novissimis et nativitatem habentibus super terram

ascendentes, ut fiducialiter dicere possint: »nostra autem conversatio in caelis «, primi efficiuntur. et ipse quoque qui sicut fulgur ruit »de caelo« primus fuit, quando incedebat inmaculatus in omnibus viis suis, donec iniquitas inveniretur in eo et factus est novissimus in infernum descendens, ut admirentur videntes eum et dicant : »et tu consumptus es sicut et nos, in nobis autem aestimatus es. et descendit ad inferos honor tuus et multa iucunditas tua« . sic cumnovissimus esset omnis, qui insipiens et incredulus erat, serviens »voluptatibus variis et desideriis in malitia et « <agens> , adibilis et odiens, sed factus est primus, quando »benignitas <et manitas> apparuit domini salvatoris per lavacrum regenerationis et renovationis spiritus <sancti> « et suscepit eum qui dixit : »qui me suscipit, suscipit eum qui me misit« . Sed secundum haec quidem primos esse tradidimus qui salvantur, novissimos autem qui non sunt digni tali ordine salvatorum, sed poena, ut reHnquantur, sive »donec intraverit gentium plenitudo« sive donec compleantur,

quae peccatis propriis meruerent. parabola autem quae subsequitur istos sermones significat esse salvandos etiam novissimos, qui primi quidem sunt operati, novissimi autem acceperunt mercedem et ideo, cum primi fuissent, novissimi sunt aestimati. meliores autem eis dicit, qui novissimi quidem ad opera sunt vocati, receperunt autem mercedem non solum primi sed etiam aequalem eis, qui adversus patremfamilias murmuraverunt et dixerunt: »isti novissimi unam horam fecerunt, et aequales fecisti eos nobis, qui portavimus pondus diei et aestum« . et primi vocantur qui ad opera novissimi sunt vocati, ex eo quod primi acceperunt mer- cedem.

Simile est regnum caelorum homini patrifamilias, qui egressus

est primo mane conducere narios in vineam suam. convenit autem cum operariis denarium diurnum et misit eos in vineam <suam> . . et egres - sus circa tertiam horam vidit alios stantes in foro otiosos, et eis dixit : ite et vos in vineam, et quod iustum fuerit dabo vobis. illi autem abierunt. iterum exiit circa sextam et nonam horam et fecit similiter. circa undecimam autetn horam exiit et invenit alios ttantes oiiosos, et dixit eis: quid hic statis tota die otiosil: dicunt ei: quia nemo nos conduxit. dixit eis: ite et vos in vineam meam, et quod iustum fuerit accipietis. cum sero autem factum esset, dicit dominus vineae procuratori suo: voca operarios et redde eis mercedem, incipiens a novissimis usque ad primos. cum venissent ergo qui circa undecimam venerunt, acceperunt singulos denarios. venientes autem primi arbitrati sunt, quod plus essent accepturi; et acceperunt et ipsi singulos denarios. accipientes autem murmuraverunt adversus patremilias dicentes, quoniam hi novissimi unam horam fecerunt, et aequMles eos nobis fecisti, qui portavimus pondus diei et aestum, dixit uni eorum : amice, non facio tibi iniuriam; nonne ex denario convenisti mecum ? tolle quod tuum

20, 1—16)

est et vade; volo autem et huic novissimo dare sicut et tibi; aut non licet mihi facere quod volo in propriis meis ? an oculus tuus nequam est quia ego bonus sum ? sic erunt novissimi primi et primi novissimi ; multi enim sunt vocati, pauci autem electi.

Videtur quidem omnis parabola haec propter hoc esse suscepta, ut discamus quomodo novissimi venientes ad opera quasi primi vocati primi acceperunt mercedem, et quomodo qui primi vocati fuerant, in novissimo loco a patrefamilias sunt statuti, propter quod et novissimi acceperunt mercedem. scire autem debemus quoniam, si > parabola Iesu »in quo thesauri sapientiae et scientiae absconditi sunt« ) discussa fuerit, tanta dogmata sapientiae in . mysterio absconditae invenientur his qui possunt talia invenire, ut maxime de ista parabola dicat salvator: taperiam in parabolis os meum, loquar propositiones ab initio« , et: »eructabo abscondita a constitutione mundi «. necesse enim est ut videat qui vult in-

> <>

tellegere <parabolam> , quae sit dies quae refertur in ea, et quae liorae illius, et quia non eventu paterfamilias quinque ordinibus operariorum tradidit opera vineae. deinde quaerenda est causa, ei qui quaerere potest, quare quidam operarii mane conducti sunt, et post hoc non circa horam secundam sed circa tertiam horam alii sunt conducti, et post eorum conductionem quare non circa horam quartam vel quintam sed circa horam sextam, ita non circa septimam vel octavam sed circa nonam, et novissime non circa decimam, sed undecimam. debet enim esse quaedam ratio digna lesu, quare inter matutinam et tertiam tempus modicum est adsumptum, et non secundum tempora quae posita sunt inter tertiam et sextam vel inter sextam et nonam, post hoc autem quare una sit hora inter nonam et undecimam, quemadmodum superius inter matutinam et tertiam. non autem

<> <>

neglegenter est adtendendum, qua ratione paterfamilias cura mercennariis quidem ciuos mane conduxerat pactum fecit specialiter in die denarium. conductis autem circa tertiam horam non constituit nominatira certam mercedem, sed ita: quodcunque iustum fuerit daho vobis. * ** similiter et circa sextam horam et nonam fecit vocatis, et quia his, qui circa undecimam erant vocati, excusantibus se propter otiura totius diei sic dixit: ite et vos in vineam, sed et quoniam quasi extra vineam constitutus paterfamilias et inveniens operarios ibi primos quidem misit in vineam, secundis autem dixit: ite et vos in vineam, similiter eundem sermonem et <eis> qui circa undecimam vocati: ite et vos in vineam. intellegat autem qui potest, quid sit forum [quod in Graeco <pro> nundina ponitur], in quo otiosos stantes invenit lesus secundos. similiter est requirendum, qui sunt qui inventi sunt stantes [*](7 αὐτοῦ υ 10 ὃ ἅν] ἐὰν H 13 ὤραν κοὶ ἐννάτην Ha 15 ἑνδεκάτην <κληθεῖσιν> Koe, vgl. lat. 18 <ὄτι> vgl. lat. 22 ἀποστέλει H 24 φησι M 26 <περὶ> Kl, vgl. lat. 28 ἠμεῖς 32 ἐξελθὼν + δὲ H) [*](11 *** Kl nach Diehl, vgl. gr. 25 <eis> Kl, vgl. gr. 28/29 [quod — ponitur] Kl | <pro> 31 Iesus] 1. <egressus> dominus Diehl, vgl. gr. | secundos Kl, vgl. gr. secundo x)

Necnon diligenter oportet adtendere et quod sero facto dixit dominus vineae procuratori suo: voca operarios et redde mercedem, incipiens a novissimis usque ad primos. quaeres autem quid moverit dominum vineae, ut iuberet procuratorem vocare operarios et reddere eis mercedem, incipientem a novissimis et ascendentem usque ad primos : ut primi quidem accipiant qui circa undecimam erant conducti, secundi autem qui circa nonam, tertii qui circa sextam, quarti qui circa tertiam, novissimi vero qui mane.

hoc enim manifestissime declaratur ex eo quod dicit: redde mercedem, incipiens a novissimis usque ad primos. quis autem extra dominum vineae sit domini procurator dans mercedem secundum domini iussionem ? sed et si qui vocati fuerant circa nonam non portaverunt pondus diei et aestum. manifestum est quoniam non illi murmuraverunt adversus patremfamilias dicentes: quoniam hi novissimi unam horam fecerunt, et aequales eos fecisti nobis, qui pmiavimus pondus diei et aestum. neque illi qui sexta hora vocati sunt pondus portaverunt diei, nisi forte diei dimidium. et qui tertia sunt vocati non totius diei pondus sustinuerunt, sed (si oportet caute dicere) dimidium diei et quartam partem diei. soli autem qui ex mane conducti sunt, pondus diei sustinuerunt et. aestum totum, ceteri autem secundum mensuram temporis [*](2<τέταρτοι> Koe 4 ἀπὸ τοῦ <H 10 καὶ <H 11 ἐν <Μ 21 τῇ ἕκτῃ Koe, τὴν ἕκτην Μ H 31f [οἱ — μεμισθωμένοι] Κl, vgl. lat.) [*](4 autem + et G L 19 to- tum G)

Quoniam autem diversae parabolae sunt vineam nominantes, quaerendum est utrum secundum diversas res *** et vinea intellegitur aut secundum ipsam rem. ego arbitror oportere discutere et quare non ad omnes, qui primi venerunt et aestimaverunt quoniam plus essent accepturi et murmuraverunt adversus patremfamilias, respondit paterfamilias sed uni <soli> eorum dixit: amice, non tibi facio iniuriam ; <nonne> denarium conveni tecum, et: volo huic novissimo dare quemadmodum et tibi. quoniam autem haec et talia suscipit parabola praesens, potest quidem requirere quis in ea<m>; digna autem dicere est nullius nisi eius, qui dixit: »nos autem sensum Christi habe- mus«.