Adversus Marcionem

Publicanum adlectum a domino in argumentum deducit, quasi ab aduersario legis adlectum extraneum legis et ludaismi profanum. excidit ei uel de Petro, legis homine et tamen non tantum adlecto sed etiam testimonium consecuto agnitionis praestitae a patre; nusquam legerat lumen et spem et expectationem nationum praedicari Christum. atquin probauit potius Iudaeos, dicendo medicum sanis non esse necessarium, sed male habentibus. si enim male ualentes uoluit intellegi ethnicos et publicanos, . quos adlegebat sanos Iudaeos confirmabat, quibus medicum necessarium negabat. hoc si ita est, male descendit ad legem destruendam quasi ad malam ualitudinem remediandam, in qua qui agebant bene ualebant, quibus medicus necessarius non erat. quale est autem, ut similitudinem medici proposuerit nec impleuerit? nam sicut sanis medicum nemo adhibet, ita nec in tantum extraneis, quantum est homo a deo Marcionis, suum habens et auctorem et protectorem et ab illo potius medicum Christum. hoc similitudo praeiudicat, ab eo magis praestari medicum, ad quem pertinent qui languent. Unde autem et Iohannes uenit in medium? subito Christus, subito Iohannes. sic sunt omnia apud Marcionem, quae suum et plenum habent ordinem apud creatorem. sed de Iohanne cetera alibi. ad praesentes enim quosque articulos respondendum est. nunc illud tuebor, ut demonstrem et Iohannem Christo et Christum Iohanni conuenire, utique qua prophetae creatoris Christum creatoris, atque ita erubescat haereticus, Iohannes ordinem frustra frustratus. si enim nihil omnino administrasset Iohannes, secundum Esaiam [*]( 3] cf. Luc. 5, 27—32. 6] cf. Matth. 16. 17. 7] cf. Es. 42, 6; 49, 6; Luc. 2, 32. cf. Es. 51, 5. 8] cf. Gen. 49, 10. 9] cf. Luc. 5, 31. 21J ef. Luc. 5, 33-35. 29] cf. Es. 40, 3. ) [*]( 4 (ut) extraneum fort. 8 expectationem Gel: pectationem M, spectationem JR 11 sanis fort. 18 (in> quantum Iun 22 iohannes M, et lohannes Ruulgo 24 enim om. Pam 27 qua prophetae creatoris scripsi: prophetae creatoris qua MR ) [*]( XXXXVII. Teri. 111. ) [*]( 29 )

uociferator in solitudinem et praeparator uiarum dominicarum per denuntiationem et laudationem paenitentiae, si non etiam ipsum inter ceteros tinxisset, nemo discipulos Christi manducantes et bibentes ad formam discipulorum Iohannis adsidue ieiunantium et orantium prouocasset, quia, si qua diuersitas staret inter Christum et Iohannem et gregem utriusque, nulla esset comparationis exactio, uacaret prouocationis intentio. nemo enim miraretur et nemo torqueretur, si diuersae diuinitatis aemulae praedicationes de disciplinis quoque inter ae non conuenirent, non conuenientes prius de auctoritatibus disciplinarum. adeo Iohannis erat Christus et Iohannes Christi, ambo creatoris et ambo de lege et prophetis praedicatores et magistri. si Christus - reiecisset Iohannis disciplinam, ut dei alterius, et discipulos defendisset, ut merito aliter incedentes, aliam scilicet et contrariam initiatos diuinitatem, — at nunc, humi liter reddens rationem, quod non possent ieiunare filii sponsi quamdiu cum eis esset sponsus, postea uero ieiunaturos promittens, cum ablatus ab eis sponsus esset, nec discipulos defendit, sed potius excusauit, quasi non sine ratione reprehensos, nec Iohannis reiecit disciplinam, sed magis concessit, [tempori Iohannis eam praestans] ut tempori suo eam destinans, reiecturus alioquin eam et defensurus aemulos eius, si non ipsius fuisset iam quae erat. teneo meum Christum etiam in nomine sponsi, de quo psalmus: ipse tamquam sponsus egrediens de thalamo suo: a summo caeli [*]( 2J cf. Matth. 3, 2. Marc. 1, 4. Luc. 3, 3. 3] cf. Luc. 5, 33. 16] cf. Luc. 5, 34—35. 24] Ps. 18, 6. 7. ) [*]( 1 solitudine Iun 3 ipsum <dominum> lort. 9 praedicationis Rl 11 Iohannis R, iohannes M 13 ai scripsi: eed MRI, sed (et) R? uulgo 14 incedentes R3, intercedentes MRl 15 diuinitatem Mjn ras. diuinitatem (mente supple tale quid: aliter res se baberet), — at nunc scripsi: diuinitatem. at nunc MR 21 tempori-praestans seclusi: interpretantur haec ea quae sequuntur, et quidem falso; suo enim tempori intellege ei tempan, cum ablatus sit sponsus, id est post obitum domini ea (ã ex t m. 1 in mg.) M ut tempori suo Lat: temporis ut tempore suo MRlt temporis, ut tempori suo R3 22 reiecturus R3, reiecturos MR1 defenaurus MR3, defensuros Rl 23 quae erat. teneo MR3, quaerat, teneo JR1 ) profectio eius et deuersio eius ad summum usque eius, qui etiam per Esaiam gaudens ad patrem: exultet, inquit, anima mea in domino; induit enim me indumentum salutaris et tunicam iocunditatis, uelut sponso circumposuit mihi mitram, uelut sponsae **. in se enim et ecclesiam deputat, de qua idem spiritus ad ipsum: et circumpones tibi omnes eos uelut ornamentum sponsae. hanc sponsam Christus sibi etiam per Salomonem ex uocatione gentium arcessit, si quidem legisti: ueni, sponsa, de Libano, eleganter Libani utique montis mentione iniecta, qui turis uocabulo est penes Graecos; de idolatria enim sibi sponsabat ecclesiam. nega nunc te dementissimum, Marcion. ecce legem tui quoque dei impugnas. nuptias non coniungit, coniunctas non admittit, neminem tingit nisi caelibem aut spadonem, morti aut repudio baptisma seruat. quid itaque Christum eius sponsum facis? illius hoc nomen est, qui masculum et feminam coniunxit, non qui separauit. Errasti in illa etiam domini pronuntiatione, qua uidetur noua et uetera . discernere. inflatus es utribus ueteribus et excerebratus es nouo uino, atque ita ueteri, id est priori euangelio, pannum haereticae nouitatis adsuisti. in quo aliter creator, uelim discere. cum per Hieremiam praecipit: nouato uobis nouamen nouum, nonne a ueteribus auertit? cum per Esaiam edicit: uetera transierunt. ecce noua, quae ego facio, nonne ad noua conuertit? olim hanc statuimus destinationem pristinorum a creatore potius repromissam a Christo exhiberi, sub unius [dei] et eiusdem dei auctoritate, cuius sint et uetera et noua. [*]( 2J Es. 61, 10. 6] Es. 49, 18. 9] Cant. 4, 8. 16] cf. Luc. 5, 36—39. 21] Hier. 4, 3. 23] II Cor. 5, 17 (cf. Es. 43,18.) Es. 43,19. ) [*]( 3 salutans, et uulgo 4 iocunditatis uelnt sponso uulgo 5 mitram uelut uulgo lacunam signaut: indidit mihi ornatum (XAXSXDAFJ.RaOEV JJLS XOOJJLOI) intercidisseputo, <et)uelut sponsam<ornauit me ornatu)Pam enim om. R 6 circumpones (syll. cum s. u.) M 8 etiam om. Rl arcessit. siquidem uulgo 9 eliganter M 10 turis22, turris MF uocabulo est = dient zur JBeseichnung (Eng): uocabulum ed. Migniana 11 nunc te :JI, te nunc R 14 morti aut R3, mortis aut M, mortis autem Rt 20 aliter (supple egerit) Jun: alter MR creator uelim discere, cum uulgo 21 praecipit scripsi: praecepit MR 22 per (#. u.am. 1) M 23 ecce M, et ecce R 26 dei secl. Pam ) [*]( 29* ) nam et uinum nouum is non committit in ueteres utres, qui nec ueteres utres habuerit, et nouum additamentum nemo inicit ueteri uestimento, nisi cui non defuerit et uetus uestimentum. ille non facit quid, si faciendum non est. qui (non) habeat, unde faciat, si faciendum esset. itaque si in hoc dirigebat similitudinem, ut ostenderet se euangelii nouitatem separare a legis uetustate, suam demonstrabat et illam, a qua separabat. alienorum separatio non fuisset notanda, quia nemo alienis sua adiungit, ut ab alienis separare possit. separatio per coniunctionem capit, de qua fit. ita quae separabat et in uno ostendebat fuisse, sicut et fuissent, si non separaret. et tamen, si concedimus separationem istam, per l\'eformationein, per amplitudinem, per profectum. sicut fructus separatur a semine, cum sit fructus ex semine, sic et euangelium separatur a lege, dum prouehitur ex lege, aliud ab illa, sed non alienum. diuersum, sed non contrarium. nec forma sermonis in Christo noua. cum similitudines obicit, cum quaestiones refutat, de septuagesimo (septimo) uenit psalmo: aperiam, inquit, in parabolam os meum, id est similitudinem; eloquar problemata. id est edisseram quaestiones. si hominem alterius gentis probare uoluisset, utique de proprietate loquelae probaret. ,

De sabbato quoque illud praemitto, nec hanc quaesti- onem consistere potuisse, si non deum sabbati circumferret Christus. nec enim disceptaretur, cur destrueret sabbatum, si destruere deberet. porro destruere deberet, si alterius dei esset, nec quisquam miraretur facientem quod illi congruebat. mirabantur ergo, quia non congruebat illi deum creatorem [*]( IJ cf. Lue. 5, 36-37. 1SJ Pe. 77, 2. 22] cf. Luc. 6, 1—o. ) [*]( 1 is R3, id MRl 2 nec Eng: et MR habuerit MR, (non) habuerit Gel reliqui 4 <non) habeat ed. Migniana: habeat MR 8 separabat alienorum uulgo separatio scripsi: separatione ltf, separationem R fuisset notanda M, fuisse notandam R (notanda F) 10 ita quae Urs: itaqae JIR 12 si R, eic M (Eng) istam per uulgo, istam: per Eng 13 per profectuni (scil. concedimus). sicut scripsi: per profectum, sicut uulgo 18 septimo add. b Pam 19 proplemata M 21 uoluisset-probaret Eng: uoluisses-probares MR 23 potuisse Gcl: potuisses MR deum MR, dominum Patn )

circumferre et sabbatum eius impugnare. et ut prima quaeque decidamus, ne eadem ubique nouemus ad omnem argumentationem aduersarii ex aliqua noua Christi institutione nitentem. haec iam definitio stabit: ideo de nouitate institutionis cuiusque disceptatum, quia de nouitate diuinitatis nihil erat usque adhuc editum, sicuti nec disceptatum ***, nec posse retorqueri ex ipsa nouitate institutionis cuiusque satis aliam a Christo demonstratam diuinitatem, quando et ipsam nouitatem pronuntiatam a creatore constiterit in Christo non esse mirandam et oportuerit utique prius alium deum exponi, postea disciplinam eius induci, quia deus auctoritatem praestet disciplinae, non deo disciplina; nisi si et Marcion plane tam peruersas non per magistrum litteras didicit, sed per litteras magistrum. cetera de sabbato ita dirigo: si sabbatum Christus interuertit, secundum exemplum fecit creatoris, si quidem in obsidione ciuitatis Hierichonis circumlata per muros arca testamenti septem diebus, etiam sabbato, ex praecepto creatoris sabbatum operatione destruxit, ut putant qui hoc et de Christo existimant, ignorantes neque Christum sabbatum destruxisse neque creatorem, ut mox docebimus. et tamen per Iesum tunc quoque concussum est sabbatum, ut et hoc in Christum renuntiaretur. etiam si odio insecutus est sollemnissimum Iudaeorum diem ut Christus non Iudaeorum, de odio quoque sabbati professus creatorem, ut Christus ipsius, sequebatur exclamantem ore Esaiae: neomenias et sabbata uestra odit anima mea. sed et haec quoque, (quo)modo dicta sint, scimus. adhibenda tamen in hac specie etiam abrupta [*](15] cf. Ios. 6, 3—4. 24] Ea. 1, 14. ) [*](6 lacunam signaui: fuisset, si fuisset editum intercidisse puto, deleri mauult uerba sicuti nec disceptatum Eng 9 mirandam R, miranda M mirandam. et uulgo 15 si quidem (= E: FE, wenn anders. wenn wirklich cf. 451, 9) scripsi: siquidem uulgo hierichonis-M, Hierichontisii>, Hierichuntis Pam circumlata arca nominatiuum intellego 16 septem Pam: octo MR ex praecepto creatoris coniunge cum circumlata 20 lesum scil. JiliumNaue 21 renuntiaretur, etiam uulgo 22 diem-Iudaeorum om.lrI 24 exclamante M 25 quoque <quo) scripsi: quoque MR, quoquo Gel reliqui 26 post scimus grauiter distinxi adhibenda ... abrupta defensio est scripsi: adhibendam ... abruptam defeneionem MR ) defensio est aduersus abruptam prouocationem. Nunc et ad ipsam materiam disceptabo, in qua uisa est destruere sabbatum Christi disciplina. esurierant discipuli ea die, spicas decerptas manibus effrixerant, cibum operati ferias ruperant. excusat illos Christus et reus est sabbati laesi; accusant Pharisaei. Marcion captat statum controuersiae quasi — ut aliquid ludam cum mei domini ueritate — \'scripti et uoluntatis\'. de scriptura enim sumitur creatoris et de Christi uoluntate color, quasi ** de exemplo Dauid, introgressi sabbatis templum et operati cibum audenter fractis panibus propositionis. meminerat enim et ille hoc priuilegium donatum sabbato a primordio, quo dies ipse compertus est, ueniam ieiunii dico. cum enim prohibuisset creator in biduum legi manna, solummodo permisit in parasceue, ut sabbati sequentis ferias pridiana pabuli paratura ieiunio liberaret. bene igitur, quod et causam eandem secutus est dominus in sabbati, si ita uolunt dici, destructione; bene, quod et adfectum creatoris expressit in sabbati non ieiunandi honore. denique tunc demum sabbatum destruxisset, etiam ipsum creatorem, si discipulos sabbato ieiunare mandasset aduersus statum \'scripti et uoluntatis\' creatoris. sed quoniam discipulos non constanter tuetur, sed excusat, quoniam humanam opponit necessitatem quasi deprecatricem, quoniam potiorem honorem sabbati seruat non contristandi quam uacandi, quoniam Dauid comitesque eius cum discipulis suis aequat in culpa et in uenia, quoniam placet illi quia creator indulsit, quoniam de exemplo eius et ipse tam bonus est, ideo alienus est a creatore? Exinde obseruant Pharisaei, si medicinas [*]( 1] cf. Luc. 6, 1-5. 9] cf. I Reg. 21, 2-6. 13] cf. Exod. 16, 5. 271 cf. Luc. 6, 7. ) [*]( 4 effrixerant Pam: efflixp.rant]ĮIR 6 captare = sophistisch deuien statum scripsi: status MR quasi MR, om. Pam ludam Oehlerus: eludam MR, cludam Pam 7 quasi scripti et uoluntatis (scil. controuerpiam) = als tinen Streituber den Worilaut des GcsetzesunddieAbsicht, dieder Gesetzgeberhatte 8 de Christi uoluntate: animaduerteto a7rpoaSdxatov;postulatur enim: de creatoris (c/. I. 20) quaai MR3, quia si Rl lacunam signaui: non instructi uelim suppleri 11 die M 16 dici Rig: diei MR 17 sabbati MR (cf. I. 23), Rabbato Rig 21 tuetur «cnjj«\':tuebatur ilf22 23 nocandiBI 26 iam fort. ) sabbatis ageret, ut accusarent eum, certe qua sabbati destructorem, non qua noui dei professorem. fortasse enim hunc solum articulum ubique ingeram, alium t Christum nusquam praedicatum. in totum autem errabant Pharisaei circa sabbati legem, non animaduertentes condicionaliter deum indicentem ferias operum, sub certa specie eorum. nam cum de die sabbati dicit: omne opus tuum non facies in ea, dicendo (tuum) de humano opere definiit, quod quisque ex artificio uel negotio suo exequitur, non de diuino. opus autem salutis et incolomitatis non est hominis, sed dei proprium, sicut et rursus in lege: non facies, inquit, omne opus in ea, nisi quod fiet omni animae, id est in causa animae liberandae, quia opus dei etiam per hominem fieri potest in salutem animae, a deo tamen. quod facturus fuerat et Christus homo, qua et deus. in hunc ergo sensum legis inducere uolens illos per manus arefactae restitutionem, interrogat: licetne sabbatis benefacere an non? animam liberare an perdere? ut id operis permittens, quod pro anima facturus esset, admoneret eos quae opera lex sabbati prohiberet, humana scilicet, et, quae praeciperet, diuina scilicet, quae fierent animae omni, dominus sabbati dictus, quia sabbatum ut rem suam tuebatur. quod etiam si destruxisset merito qua dominus, magis ille, qui instituit. sed non omnino destruxit qua dominus, ut hinc iam apparere possit ne tum quidem in arcae circumlatione apud Hierichonem sabbatum a creatore destructum. nam et illud opus dei erat, quod ipse praeceperat et quod propter animas disposuerat hominum suorum in discrimine belli constitutas. sed et si odium alicubi sabbatorum professus est, (uestra sabbata\' dicendo, hominum ea deputans, non sua, [*]( 7] Ezod. 20, 10. 11] Exod. 12, 16. 16] Luc. 6, 9. 20] cf. Luc. 6, 5. 23] cf. los. 6, 3-4. 231 cf. Es. 1, 14. ) [*]( 3 ubiqueJR3, utiqueMft1 ingeram (syll. ge in ras.) M aHum < deum a) Christo/orf. (cf. 476,14) 5 deum scripsi: eumlliRl, eam JR3 uulgo 10 in- coloxnitatisJfF, incolumitatis iiuutyo 13 tamen, quod uulgo 14 quaEng: quia MR 17 permittens Urs: promittens MR 18 lei sabbati at, sabbati lex R 20 omni Lat: omnia MR omni. dominus uulgo 22 magis scil. merito (Eng, qui rectius haec distinxit) 24 hierichonem M, Hierichontem R, Hierichnntem Pam 26 disposuerat (t ex B a m. 1) M ) quae sine dei timore celebrabat populus, plenus delictis, labiis deum diligens, non corde, suis sabbatis, id est quaecumque disciplina eius agerentur, alium statum fecit: quae per eundem postea propheten uera et delicata et non profananda pronuntiat. ita nec Christus omnino sabbatum rescindit, cuius legem tenuit, et supra in causa discipulorum pro anima operatus — esurientibus enim solatium cibi indulsit — et nunc manum aridam curans, factis ubique ingerens: non ueni dissoluere legem, sed adimplere, si Marcion hac uoce * os ei obstruxit. adimpleuit enim et hic legem, dum condicionem interpretatur eius, dum operum differentiam inluminat, dum facit quae lex de sabbati feriis excipit, dum ipsum sabbati diem benedictione patris a primordio -sanctum benefactione sua efficit sanctiorem, in quo scilicet diuina praesi<dia. ministrabat, quod aduersarius aliis diebus praestitisset, ne sabbatum creatoris ornaret, ne opera debita sabbato redderet. in quo die si et Heliseus prophetes Sunamitidis filium mortuum restituit in uitam, uides, Pharisaee tuque Marcion, olim creatoris esse sabbatis benefacere, animam liberare, non perdere, nihil Christum noui intulisse, quod non sit ex forma. ex lenitate, ex misericordia, ex praedicatione quoque creatoris. nam et hic specialis medicinae prophetiam repraesentat: inualescunt manus dissolutae, sicut et genua dissoluta in paralytico.

Certe euangelizat Sion et Hierusalem pacem et bona omnia, certe ascendit in montem et illic pernoctat in oratione et utique auditur a patre. euolue igitur prophetas et ordinem totum recognosce: in montem, inquit, excelsum, Esaias, ascende, qui euangelizas Sion, extolle cum uigore uocem tuam, qui euangelizas Hierusalem: adhuc in uigore [*]( 2] cf. Es. 29. 13. 4] cf. Es. 58, 13; 56, 2. 8] cf. Matth. 5. 17. 171 cf. IIII Re.4 32-37. 22] cr. Es. 35,3. 24] cr. Loc. 6,12. 27] EsAO. 9. ) [*]( 1 celebrabat scripså: celebrat JfR 4 aera et R3, tenuerat MRl delicta RI 9 si .MR, nec Urs lacunam signaui: eradicata uel erasa interciduae puto (cf. 434, 23; 444, 8-12) 11 dum om. Oehlerus 17 prophetes R\\ prophetae MRl 18 nita M pharisee M 27 inquit, eicelsum MR, excelsum, inquit Gel )

obstupescebant in doctrina. eius; erat enim docens tamquam uirtutem habens. et rursus: propterea cognoscet populus nomen meum in illa die, — quod nomen, nisi Christi? — quod ego sim ipse qui loquor: tunc enim ipse erat, qui in prophetis loquebatur, sermo filius creatoris. adsum, dum hora est, in montibus, ut euangelizans auditionem pacis, ut euangelizans bona; item Naum ex duodecim: quoniam ecce ueloces pedes in monte euangelizantis pacem. de uoce autem nocturnae orationis ad patrem manifeste psalmus: deus meus, clamabo per diem, et (non) exaudies, et nocte, et non in uanitatem mihi. et alibi de loco et uoce eadem psalmus: uoce mea ad dominum exclamaui, et exaudiuit me de monte sancto suo. habes nominis repraesentationem, habes actum euangelizantis, habes locum montis et tempus noctis et sonum uocis et auditum patris, habes Christum prophetarum. Cur autem duodecim apostolos elegit et non alium quemlibet numerum? ne (non)et ex hoc meum Christum interpretari possem, non tantum uocibus prophetarum, sed et argumentis rerum praedicatum. huius enim numeri figuras apud creatorem deprehendo: duodecim fontes Elim, et duodecim gemmas in tunica sacerdotali Aaronis, et duodecim lapides ab Iesu de Iordane electos et in aream testamenti conditos. totidem enim apostoli portendebantur, proinde ut fontes et amnes rigaturi aridum retro et desertum a notitia (dei) orbem nationum, — sicut et per Esaiam: ponam in terra inaquosa flumina — proinde ut gemmae inluminaturi sacram ecclesiae uestem, quam induit Christus, pontifex patris, proinde ut et lapides solidi fide, quos [*]( 1] Marc. 1. 22. Matth. 7, 29. cf. Luc. 4, 32. 2] Es. 52, 6. 5] Es. 52, 6-7. 8] Nah. 2, 1. 10] Ps. 21, 3. 12] Ps. 3, 5. 16] cf. Luc. I), 13-16. 20] cf. Num. 33, 9. 21] cf. Eiod. 28, 17-21. 22] cf. Ios. 4, 9. 26] Es. 43, 19 ) [*]( 3 parenthesin indicaui: die. quod uulgo 4 sim ,JI. sum R 8 montes M 10 non add. Eng 14 actum Lat: sanctum MR, statum Eng, factum Ciacconius 16 patris JIR, pacis Lat 17 ne (non) scripsi: ne MF, nae R uulgo 21 aaronis MRl, Aaron R3 25 dei add. ed. Migniana in notis 26 in terra .I.llR3, intra Rl 27 inluminaturi MR\\ illuminaturae Rx ) de lauacro Iordanis Iesus uerus elegit et in sacrarium testamenti sui recepit. quid tale de numeri defensione competit Christo Marcionis? non potest simpliciter factum ab illo quid uideri, quod potest uideri non simpliciter factum a meo. eius erit res, apud quem inuenitur rei praeparatura. Mutat at Petro nomen de Simone, quia et creator Abrahae et Sarrae et Ausae nomina reformauit, hunc uocando Iesum, illis syllabus adiciendo. sed cur et Petrum? si ob uigorem fidei, multae materiae, solidae aeque, nomen de suo accommodarent. an quia et petra et lapis Christus? siquidem et legimus positum eum in lapidem offendiculi et in petram scandali. omitto cetera. itaque adfectauit carissimo discipulorum de figuris suis peculiariter nomen communicare, puto propius quam de non suis. Conueniunt a Tyro et ex aliis regionibus multitudo, etiam transmarina. hoc spectabat psalmus: et ecce allophyli et Tyrus et populus Aethiopum, isti fuerunt illic. mater Sion, dicet homo, et homo natus est in illa — quoniam deus homo natus est — et aedificauit eam — uoluntate patris —, ut scias ad eum tunc gentiles conuenisse, qui deus homo erat natus, aedificaturus ecclesiam ex uoluntate patris ex allophylis quoque. sic et Esaias: ecce isti ueniunt de longinquo, isti autem ueniunt ab aquilone et mari, alii autem de terra Persarum. de quibus et rursus: attolle per circuitum oculos tuos et uide: omnes congregati sunt; de quibus et infra, uidens ignotos et extraneos: et dices cordi tuo: quis istos genuit mihi? porro: hos quis mihi educauit? at hi mihi ubi fuerunt? hic erit Christus non prophetarum? et quis erit Christus Marcionitarum? si peruersitas placet: qui non fuerit prophetarum. [*]( 5] cf. Luc. 6, 14. 6] cf. Gen. 17, 5. 15. Num. 13, 17. 10] cf. Es. 8, 14. 13J cf. Luc. 6, 17-19. 15] Ps. 86, 4—5. 21] Es. 49,12. 23] Es. 49, 18. 251 Ea. 49, 21. ) [*]( 6 sarrae M, Sarae uulgo ausee M 8 cur et Eng: et cur MR 9 solidae aeque Eng: solidae que M, solidaeque R uulgo 13 proprius Pam 15 hos Ciacconius spectabat Rig: expectabat MR 17 natus !rf, factus JR uulgo 19 qui R, quia M, quia F 20 erat natus M, natus erat H 25 uidens Lat: uides MR (rectim haec distinxit Eng) 27 hii M )

Venio nunc ad ordinarias sententias eius, per quas proprietatem doctrinae suae inducit, ad edictum, ut ita dixerim, Christi: beati mendici, — sic enim exigit interpretatio uocabuli, quod in Graeco est — quoniam illorum est dei regnum. iam hoc ipsum, quod a benedictionibus coepit, creatoris est, qui uniuersa, prout edidit, nulla alia uoce quam benedictionis dedicauit: eructauit, inquit, cor meum sermonem optimum. hic erit sermo optimus, benedictionis scilicet, qui et noui quoque testamenti initiator agnoscitur de ueteris exemplo. quid ergo mirum, si et ab adfectibus creatoris ingressus est per huiusmodi dictionem, semper mendicos et pauperes et hnmiles ac uiduas et pupillos usque diligentis consolantis adserentis uindicantis, ut hanc Christi quasi priuatam benignitatem riuulum credas de fontibus saluatoris? reuera quo dirigam nescio in tanta frequentia eiusmodi uocum, tamquam in silua uel in prato uel in nemore pomorum. passim prout incidit res petenda est. inclamat psalmus: iudicate pupillo et mendico et humilem et pauperem iuste tractate, liberate pauperem et mendicum de manu peccatoris eruite. item psalmus septuagesimus primus: iustitia iudicabit mendicos populi et faciet saluos filios pauperum, et in sequentibus de Christo: omnes nationes seruient ei, — Dauid autem uni genti Iudaicae praefuit, ne qui in Dauid putet dictum, quia et ille susceperat humiles et necessitatibus laborantes — quod liberauerit, inquit, a dynasta mendicum; parcet mendico et pauperi et animas pauperum saluas faciet, ex usura et [*](3] Luc. 6, 20. (Matth. 5, 3.) 7J Ps. 44, 2. 14] cf. Es. 12, 3. 17] Ps. 81, 3—4. 21] Ps. 71, 4. 22] Ps. 71, 11. 25] Ps. 71, 12-14. ) [*]( 2 inducit, ad Eng: inducit ad uulgo 5 dei regnum 31, regnum dei R, regnum coelorum Pam 7 benedictionis B3, benedictionibus M, bene dignis R1 eNdauit (enim) N Pam 10 ueteris lun: ueteri MR mirum <est> Pam 11 est, per uulgo dictionem semper uulgo 12 usque = semper 23 parenthesin indicaui: ei. Dauid uuJgo geniti M (corr. m. 1) 24 ne qui MHl, ne quis B3 25 liberauerat susp. Eng (sed quod quia cum coniunctiuo saepius occurrunt) )

iniustitia redimet eorum animas, et honoratum nomen eorum in conspectu ipsius. item: auertantur peccatores in inferosomnes nationes, quae dei obliuiscuntur, quoniam non in finem obliuioni habebitur mendicus: tolerantia pauperum non peribit in finem. item: quis sicut deus noster, qui habitat in excelsis et humilia prospectat in caelo et in terra, qui suscitat mendicum de terra et de stercore exaltat pauperem, uti sedere eum faciat cum principibus populi, utique in regno suo? sic et retro in Basiliis Anna, mater Samuhelis, spiritu gloriam deo reddens: qui, inquit, excitat pauperem de terra et (de stercore eleuat) mendicum, uti sedere eum faciat cum dynastis populi et in thronis gloriae, utique regalibus. per Esaiam uero quomodo inuehitur in uexatores egenorum! uos autem, ad quid incendistis uineam meam et rapina mendici in domibus uestris? cur uos laeditis populum meum et faciem mendicorum confunditis? et rursus: uae qui scribunt nequitiam! scribentes enim scribunt nequam, uitantes iudicia mendicorum et diripientes iudicata pauperum populi mei. quae iudicia pupillis quoque et uiduis exigit, ut et ipsis egenis solatii: iudicate pupillo et iuste tractate uiduam, et uenite, conciliemur, dicit dominus. cui tantus adfectus in omnem condicionem humilitatis [creatoris] est, eius erit et regnum, quod a Christo repromittitur. ad cuius adfectum iam dudum pertinent ii, quibus repromittitur. nam et si putas creatoris quidem terrenas promissiones fuisse, Christi uero caelestes. bene, quod caelum nullius alterius usque adhuc dei apparet. nisi cuius et terra, bene, quod creator uel minora promisit, [*](2] Ps. 9, 18-19. 5] Ps. 112. 5-8. 11] I Reg. 2, 8. 14] E*. 3, 14-15. 18] Es. 10, 1-2. 22] Es. 1, 17—18. ) [*]( 1 redimet R, redimes M 2 in conspectu ipsius MR, coram ipso X Pam 6 excelsis R, ecclesiis MF 11 de stercore elenat add. Erig 13 dyiia istis M populi <utique in regno suo) Pam 15 incendistis (= svs- TC-JOLCOCTE) Eng: incenditis MR rapina R3, rapinam MR1 21 pupillis R3. populis MRl 24 creatoris seclusi 26 pertinet M hii MF ) ut facilius illi et de maioribus credam quam qui numquam de minoribus prius fidem liberalitatis suae struxit. Beati esurientes, quoniam saturabuntur. possem hunc titulum in superiorem transmisisse, quod non alii sunt esurientes quam pauperes et mendici, si non et hanc promissionem creator specialiter, in euangelii scilicet sui praestructionem, destinasset; siquidem per Esaiam de eis, quos uocaturus esset a summo terrae, utique nationes: ecce, inquit, uelociter, leuiter aduenient, — uelociter, qua properantes sub finibus temporum, leuiter, qua sine oneribus pristinae legis — non esurient neque sitient. ergo saturabuntur, quod utique nisi esurientibus et sitientibus non promittitur. et rursus: ecce, inquit, qui seruiunt mihi saturabuntur, uos autem esurietis; ecce qui seruiunt mihi bibent, uos autem sitietis. uidebimus et contraria ista, an Christo praeministrentur. interim quod esurientibus saturitatem repromittit, de creatoris est. Beati plorantes, quia ridebunt. decurre sententiam Esaiae: ecce qui seruiunt mihi oblectabuntur, uos autem confundemini; ecce qui seruiunt mihi exultabunt in iocunditate, uos autem clamabitis prae dolore cordis. et haec contraria apud Christum recognoscemus. certe oblectatio et exultatio in iocunditate illis promittitur, qui in diuersa condicione sunt, maestis et tristibus et anxiis. scilicet etiam psalmus centesimus uicesimus quintus dicit: qui seminant in lacrimis in exultatione metent. porro tam exultantibus et iocunditatem capientibus risus accedit [*]( 2] Luc. 6,21. (Matth.5, 6.) 8-10] Es. 5, 26-27 et Es.49,10. 12]Es. 65, 13. 17] Luc. 6, 21. (Matth. 5, 5.) 18] Es. 65,13—14. 24] Ps. 125, 5. ) [*]( 2 liberalitati fort. 3 quoniam <iplli> Pam 6 euang«lii R3, euangelio MRl 8 utique om. Rl leuiter induxit m. 2 M 9 qua M, quia R 15 contraria ista seil.: uos autem esurietis, uos autem sitietis 16 de creatoris (scil. scripturis) M, dei creatoris Ruulgo, creatoris F 18 oblectabuntur MR, exultabunt in iocunditate Gel reliqui 19 exultabunt in iocunditate iIB, oblectabuntur Gel reliqui 21 recognoscemus seripsi (cl. 1.15): recognosce MR 24 psalmud uicesimus quintus dicit Eng: psalmus CXXVII MR (ortum, ut uidelur, ex CXXV4. = dicit), psalmus CXXV Pam 25 seminant,<(inquit>ii uulgo in gaudiis matentN 26 accenditM (n eras.) ) quam maerentibus et dolentibus fletus. ita creator materias risus et fletus praedicans risuros plorantes prior dixit. igitur qu.i a consolatione pauperum et humilium et esurientium et flentium exorsus est, statim se illum repraesentare gestiuit, quem demonstrauerat per Esaiam: spiritus domini super me, propter quod unxit me ad euangelizandum pa pauperibus — beati mendici, quoniam illorum est regnum caelorum —; misit me curare obtritos corde — beati qui esuriunt, quoniam saturabuntur —; aduocare languentes — beati qui plorant, quoniam ridebunt —; dare lugentibus Sionis gloriam et pro cinere unguenti iocunditatem et gloriae habitum pro spiritu taedii. haec si statim admissus Christus administrauit, aut ipse est, qui se ad haec uenturum praedicauit, aut si nondum uenit qui praedicauit, — ridicule, sed necessarie dixerim — fortasse mandauerit Christo Marcionis. Beati eritis, cum uos odio habebunt homines et exprobrabunt et eicient nomen uestrum uelut nequam propter filium hominis. hac pronuntiatione sine dubio ad tolerantiam exhortatur. quid minus creator per Esaiam? ne metueritis ignominiam ab hominibus et nullificatione eorum ne minuamini. quae ignominia, quae nullificatio? quae futura erat propter filium hominis. quem istum? qui est secundum creatorem. unde probabimus? ex odio in ipsum quoque praedicato, sicut per Esaiam ad auctores odii Iudaeos: propter uos blasphematur nomen meum in nationibus, et alibi: sancite eum, qui circumscribit animam suam, qui aspernamento habetur a nationibus, famulis et magistratibus. si enim [*]( 5—13] Es. 61, 1-3. 7] Mattb. 5, 6. (Luc. 6, 20.) 9] Luc. 6, 21. 10] ib. 16] Luc. 6, 22. 20] Es. 51, 7. 25] Es. 52, 5. Rom. 2, 24. 26] ? ) [*]( 3 qui a R3G, quia M, qua R1 11 lugentibus M (in ras. a m. 1) et om. Pam 16 mandauerit M (manda in ras. a m. 1) 18 nequam JI, malum R uulgo 19 exortatur M 21 eorum R. earum MP 24 ex odio scripsi (cf. 463, T): excidio MR 25 odii om. R1 26 sancite R, sanctite MF 28 odium \'enim M ) odium in illum filium hominis praedicabatur, qui secundum creatorem est, euangelium autem nomen Christianorum, utique a Christo deductum, odio futurum contestatur propter filium hominis, quod est Christus, eum filium hominis in causa odii constituit, qui erat secundum creatorem, in quem odium praedicabatur. et utique, si nondum uenisset, non potuisset nominis odium, quod agitur hodie, personam nominis antecessisse. nam et sancitur penes nos et animam suam circumscribit, propter nos eam ponens, et aspernamento habetur a nationibus. ergo qui natus est, ipse erit filius hominis, propter quem et nomen nostrum recusatur.

Secundum haec, inquit, faciebant prophetis patres eorum. o Christum uersipellem, nunc destructorem nunc adsertorem prophetarum! destruebat ut aemulus, conuertens discipulos eorum sibi, adserebat ut amicus, suggillans insectatores eorum. porro, in quantum (non) congruisset Christo Marcionis adsertio prophetarum, ad quorum uenerat destructionem, in tantum congruit Christo creatoris suggillatio in insectatores prophetarum, quos in omnibus adimplebat, uel quia magis creatoris est delicta patrum filiis exprobrare quam eius dei, qui nec propria cuiusque castiget. 'sed non statim\', inquis,\'prophetas tuebatur, si iniquitatem Iudaeorum adfirmatam uolebat, quod nec cum prophetis suis pie egissent\'. atquin nulla hic iniquitas exprobranda erat Iudaeis, laudandis potius et probandis, si eos suggillauerunt, ad quorum destructionem post tantum aeui deus optimus motus est. sed, puto, iam et non optimus, iam aliquid et cum creatore moratus nec in totum Epicuri deus. ecce enim demutat in maledictionem et [*]( 12J Luc. 6, 23. ) [*]( 5 qui erat R, querat M 8 sancitur R, sanctitur MF 9 ergo scripsi: et MR 13 o Christura R3, et Christum MR 15 eorum, sibi uulgo 16 non add. R3, om. JfRt 20 patTuum M exprobare M 21 castiget M, castigat B uulgo 23 atquin R, at M (quin in mg. add. m. 1) 25 sugillauerunt OcftZcrMS. figurauerunt MR 28 maledictionem M, maledictione R )

ostendit eum se esse, qui nouit offendi et irasci. (uae\' enim dicit sed fit nobis quaestio de uerbi istius qualitate, quasi non tam maledictionis sit quam admonitionis. et quid causae interest. quando et admonitio non sit sine aculeo comminationis, maxime per 'uae\' amarior facta? et admonitio autem et comminatio eius erunt, qui norit irasci. nemo enim admonebit et nemo comminabitur, ne quid (quis) faciat, nisi qui factum uindicabit; nemo uindicarit, nisi qui norit irasci. alii adcognoscunt quidem uerbum maledictionis, sed uolunt Christum sic \'uae\' pronuntiasse, non quasi ex sententia sua proprie, sed quod 'uae\' a creatore sit et uoluerit illis asperitatem creatoris opponere, quo suam supra in benedictionibus sufferentiam commendaret. quasi non creatori competat, qua utrumque praestanti, et bonum deum et iudicem, ut, quia praemiserat in benedictionibus benignitatem, subiceret etiam in maledictionibus seueritatem, amplitudinem disciplinae utriusque instruendo, tam ad benedictionem sectandam quam ad maledictionem praecauendam. nam et ita praemiserat: ecce posui ante uos benedictionem et maledictionem. quod etiam in hanc euangelii dispositionem portendebat. alioquin qualis est ille, qui, ut suam insinuaret bonitatem, creatoris opposuit asperitatem? infirma commendatio est, quae de alterius destructione fulcitur. atquin opponens asperitatem creatoris timendum eum confirmauit. si timendum, magis utique obaudiendum quam neglegendum, et incipit iam Christus Marcionis creatori docere. tunc, si \'uae\' creatoris est, quod in diuites spectat, ergo Christus non est diuitibus offensus, sed creator, et ratas habet Christus diuitum causas, superbiam dico et gloriam et saeculi studia et dei [*](1] cf. Luc. 6, 24. 18] Deut. 30, 19. ) [*]( 2 fit MK*, sit Rt 4 sit R, fit MF 7 quis add. Eng: ego oltm rescribere uolui: ne quid fiat 8 adcognoscunt M, agnoscunt R uulgo 14 promiserat J21 16 instruendo scripsi: instruendae MR 21 asperitatem :AIR3G, asperitatem dei (de F) alterius Rl 22 de alterius destructione MR3G, destructione Rl 26 in diuites spectat R3, induit et expectat JIBl ) incuriam, per quae 'uae\' merentur a creatore. sed quomodo non eiusdem sit diuites reprobare, qui supra mendicos probarit? nemo non contrarium eius, quod probauerit, reprobat. itaque si creatori deputabitur maledictio in diuites, eiusdem defendetur benedictio in mendicos, et totum iam opus Christi creatoris est. si deo Marcionis adscribetur benedictio in mendicos, eidem imponetur et maledictio in diuites, et erit par iam creatoris, tam bonus quam et iudex, nec erit iam discrimini locus, quo duo dei fiunt, sublatoque discrimine supererit unum deum renuntiari, creatorem. igitur \'uae* si et uox maledictionis est uel alicuius austerioris inclamationis et a Christo dirigitur in diuites, debeo.creatorem diuitum quoque aspernatorem probare, sicut probaui mendicorum aduocatorem, ut Christum in hac quoque sententia creatoris ostendam. locupletat is quidem Salomonem, sed quia permissa sibi optione maluit ea postulare, quae sciebat deo grata, sapientiam et (intellegentiam,) meruerat etiam diuitias consequi, quas non magis uoluit. quamquam et diuitias praestare non incongruens deo sit, per quas et diuites solatio iuuantur — quoniam, inquit, recepistis aduocationem uestram, utique ex diuitiis, de gloria earum et saecularibus fructibus — et multa inde opera iustitiae et dilectionis administrantur. sed accidentia diuitiis uitia illa in euangelio quoque \'uae\' diuitibus adscribunt, uti in Deuteronomio Moysei: ne, inquit, cum manducaueris et repletus fueris et domus magnas aedificaueris, pecoribus [*]( 15] cf. III Reg. 3, 13. 16] cf. III Keg. 3, 12. 19] Luc. 6, 24. 24] Dent. 8, 12-14. ) [*]( 1 merenturGel: merentibusMK 5 Christo Oehlerus (errore typographico, ut Mid.) 6 eidem acripsi: eiusdem hIR, eiusdem (deo) mauult Eng 7 creatons 223, creator is MRl 14 ostendam. locupletat ie quidem scripsi: ostendam locupletantis quidem M, ostendam locupletantis R 15 Salomonem. sed utdgo 16 intellegentiam add. Eng: ego olim suppleri uolebam iustitiam (cf. III Reg 3, 11) 18 diuites solatio JK3, diuitiae solatio Rl, diuitiae solacia M 19 uerba quoniam-fructibust quae in MR paulo infra post adscribunt leguntur, huc transtuli 20 ei diuitiis MR3, et diuitiis Rl 21 inde R3, in deo MR1 22 diuitiis uitia Eng: uitia diuitiis MR 23 uti scripsi: utique MB1, itaque R3 uulgo 24 Moysei Eng: moyses MR ) [*]( XXXXVII. Tert. Ill. ) [*]( õU ) et bobus tuis multificatis et pecunia et auro exaltetur cor tuum et obliuiscaris domini dei tui, quemadmodum et Ezechiam regem, thesauris inflatum et de eis potius quam de deo gloriatum apud illos, qui ex Perside aduenerant, insilit per Esaiam: ecce dies ueniunt, et auferentur omnia, quae in domo tua sunt, et quae patres tui congesserunt in Babylonem transferentur. sic et per Hieremiam quoque edicit: ne glorietur diues in diuitiis suis, et qui gloriatur, scilicet in deo glorietur. sic et in filias Sionis inuehitur per Esaiam. ex diuitiarum abundantia inflatas, comminabundus et alibi nobilibus et superbis: dilatauit orcus animam suam et aperuit os suum, et descendent incliti et magni et diuites — hoc erit Christi uae'- super diuites — et humiliabitur homo, utique exaltatus diuitiis, et (de)honorabitur uir, utique ob substantiam honorabilis. de quibus et rursus: ecce dominus uirtutum conturbabit gloriosos cum ualentia, et elati comminuentur et ruent gladio sublimes. qui magis quam diuites? quia receperunt scilicet aduocationem suam, gloriam et honorum sublimitatem, ex diuitiis. a quibus auertens nos et in psalmo quadragesimo octauo: ne timueris, inquit, cum diues factus fuerit homo et cum abundabit gloria eius, quoniam cum morietur non tollet omnia nec descendet cum illo gloria sua, item in sexagesimo primo: ne desideraueritis diuitias, etsi relucent, ne adieceritis [*]( 5] Es. 39, 6. 8] Hier. 9, 23-24 (cf. I Cor. 1, 31. II Cor. 10,17). 10] cf. Es. 3, 16-26. 12] Es. 5, 14. 15. 17] Es. 10, 33-34. 19; cf. Luc. 6, 24. 22] Ps. 48, 17—18. 25] Ps. 61, 11. ) [*]( 1 bobus M, bubus R multificatia M, multiplicatis R uulgo 7 transferentur GR3, transferantur MRl 8 ieremiam M edidit iJ1 10 fili* M 11 ex MR3, et Rl Oehlerus 12 dilatauit R3, dilatabit MRl 15<de>honorabitnr Eng: honorabiturMS, inhonorabitur Gel 16 substantiam (b ,. s.)Jl 18 ruent M (in ras. a m. 1) 19 receperunt M, receperint R 20 bonorum Ellg: honorem MR 21 ei dinitiis MGR3, et diuitiaa JJ1 24 nec M, sed B 25 desideraueritis M, desideraueris R 26 adieceritis M, adieceris S ) cor. id ipsum postremo uerbum (uae) olim per Amos in diuites affluentes deliciis destinatur: uae, inquit, qui dormiunt in lectis eburnaciis et deliciis fluunt in toris suis, qui edunt haedos de gregibus caprarum et uitulos de gregibus boum lactantes, complaudentes ad sonum organorum: tamquam perseuerantia deputauerunt et non tamquam fugientia, qui bibunt uinum liquatum et unguentis primariis unguuntur. igitur et si tantummodo dehortantem a diuitiis ostenderem creatorem, non etiam praedamnantem diuites, etiam uerbo ipso quo et Christus, nemo dubitaret ab eodem adiectam in diuites comminationem per (uae) Christi, a quo ipsarum materiarum, id est diuitiarum, dehortatio praecucurrrisset. comminatio enim dehortationis accessio est. Ingerit \'uae\' etiam saturatis, quia esurient, etiam ridentibus nunc, quia lugebunt. his respondebunt illa, quae supra benedictionibus opposita sunt apud creatorem: ecce qui mihi seruiunt saturabuntur, uos autem esurietis, utique qui saturati estis, et: ecce qui mihi seruiunt oblectabuntur, uos autem confundemini, utique ploraturi, qui nunc ridetis. sicut enim in psalmo qui ueminant in lacrimis in laetitia metent, ita in euangelio qui in risu seminant, scilicet ex laetitia, in lacrimis metent. haec olim creator simul posuit, Christus solummodo distinguendo, non mutando, renouauit. Vae, cum uobis benedixerint homines! secundum haec faciebant et pseudoprophetis patres illorum. aeque creator benedictionis et laudis humanae sectatores incusat per Esaiam: populus meus, qui uos beatos dicunt seducunt uos et uias pedum [*]( 2] Am. 6, 4-6. 14] cf. Luc. 6, 25. 17-20] Es. 65, 13. 21] Pa. 125, 5. 22] cf. Luc. 6, 25. 25] Luc. 6, 26. 28] Es. 3, 12. ) [*]( 1 et ipsum fort. 2 deliciis MGR3, diuitiis Rl destinabatur fort., destiuatarus Eng, quod probarem, si verba olim per Amos post destinaturns legerentur uae enim NPam 3 eburnaciis R1, eburneis MGR3 4 suis om. Bl edos M 16 his R, hic MF 18 qui scripti: quia MR 23 ex M, et B ) [*]( 30* ) uestrorum disturbant. prohibet et alias fidere omnino in hominem, sicut in laudem hominis, ut per Hieremiam: maledictus homo, qui spem habet in homine. nam et in psalmo centesimo decimo septimo dicit: bonum est confidere in deum quam confidere in hominem, et bonum est sperare in deum quam sperare in principes. ita totum, quod ab homine captatur, abdixit creator, nedum benedictionem. pseudoprophetas autem laudatos siue benedictos a patribus eorum tam eius est exprobrare quam prophetas uexatos et recusatos: sicut iniuriae prophetarum non pertinuissent (nisi) ad deum ipsorum, ita nec gratiae pseudoprophetarum displicuissent nisi deo prophetarum..

Sed uobis dico, inquit, qui auditis — ostendens hoc olim mandatum a creatore: loquere in aures audientium —-.diligiteinimicosuestrosetbenediciteeos, qui uos oderunt, et orate pro eis, qui uos calumniantur. haec creator una pronuntiatione clusit per Esaiam: dicite \'fratres nostri estis\' eis, qui uos oderunt. si enim qui inimici sunt et oderunt et maledicunt et calumniantur fratres appellandi sunt, utique et benedici odientes et orari pro calumniatoribus iussit qui eos fratres deputari praecepit. \'Nouam plane patientiam docet Christus, etiam uicem iniuriae cohibens permissam a creatore, oculum exigente pro oculo et dentem pro dente, contra ipse alteram amplius maxillam offerri iubens et super tunicam pallio quoque cedi.\' plane. (ni) haec Christus adiecerit ut supplementa consentanea disciplinae creatoris. atque adeo hoc statim renuntiandum est: an [*]( 2] Hier. 17, 5. 4] Ps. 117, 8-9. 9] cf. Matth. 23, 37. 13—17; Luc. 6, 27-28. 14] cf. Iudd. 7. 3 et IIII Esr. 15, 1. 18] Es. 66, 5. 23] cf. Exod. 21, 24. 24] cf. Luc. 6, 29. Matth. 5, 39-40. ) [*]( lprohibentJf 2 sicutEng: sic etMR ieremiasM 4 centesimo decimo septimo dicit Eng: CXVIIII M (ortum, ut uidetur, ex CXVIIcJi = dicit cf. 461,24) 4 in deumMB, in dominum Pam, in domino OeMerus 5hominem R, homine M 6 deum MR, dominum Pam, domino Oehlerus principibus Oehlerus 9 eiprobare M quam R3, tam MRl 10 nisi addidi 11 deum R, dominum M 19 maledicent JB1 26 ni addidi 27 an = nonne, etwa nicht )

disciplina patientiae praedicatur penes creatorem? si per Zachariam praecepit: ne unusquisque malitiae fratris sui meminerit, — sed nec proximi; nam et rursus: malitiam, inquit, proximi sui unusquisque ne recogitet multo magis patientiam indixit iniuriae qui indixit obliuionem. sed et cum dicit: mihi uindictam, et ego uindicabo, proinde patientiam docet, uindictae expectatricem. in quantum ergo fidem non capit, ut idem uideatur oculum pro oculo et dentem pro dente in uicem iniuriae exigere, qui non modo uicem sed etiam ultionem, etiam recordationem et recogitationem iniuriae prohibet, in tantum aperitur nobis, quomodo oculum pro oculo et dentem pro dente censuerit: non ad secundam iniuriam talionis permittendam, quam prohibuerat interdicta ultione, sed ad primam coercendam [quam prohibuerat] opposito talione, ut unusquisque respiciens licentiam secundae iniuriae a prima semetipsum contineret. facilius enim uim comprimi sciit repraesentatione talionis quam repromissione ultionis. utrumque autem constituendum fuit pro natura et fide hominum, ut qui deo crederet, ultionem a deo expectaret, qui minus fideret, legis taliones timeret. hanc legis uoluntatem de intellectu laborantem dominus et sabbati et legis et omnium paternarum dispositionum, Christus, et reuelauit et compotem fecit, mandans alterius quoque maxillae oblationem, ut tanto magis uicem iniuriae extingueret, quam et lex et per talionem uoluerat impedisse, certe quam prophetia [*]( 2] Zach. 7, 10. 3] Zach. 8, 17. 6] Deut. 32, 35 (cf. Rom. 12, 19. Hebr. 10, 30). 21] cf. Matth. 12, 8. 23] cf. Lnc. 6, 29. ) [*]( 1 praedicatur B3, praedicat MBl 3 parenthesin tndicaui 4 recogitet. multo uulgo recogitet (re in ras.) M 5 indixit 12, induxit M 8 fidem om. Pam oculum pro oculo et dentem pro dente scripsi: et dentem pro dente, oculum pro oculo MR 9 iniuriam Bl 14 quam prohibuerat seclusi 15 opposito talioneM, talione oppositoRl, talione oppositaif3 17 comprimi sciit (seil. deua) scripsi: comprimiscit F, comprimi scit R, comprimescit M 20 fideret, legis ltlRt, fideret, leges R3 uulgo, fideret legi Eng taliones (legis taliones = die im Gesetz gebotenen Wiedervergeltungen, namlich oculum pro oculo et dentem pro dente cf. l. 12) scripsi: talionia MR 22 reuelauit (re 8. u. M) 25 et per MF, per B ) manifeste coercuerat, et memoriam iniuriae prohibens et ultionem ad deum redigens. ita si quid Christus intulit, non aduersario sed adiutore praecepto, non destruxit disciplinas creatoris. denique si in ipsam rationem patientiae praecipiendae, et quidem tam plenae atque perfectae, consideremus, non consistet, si non est creatoris, qui uindictam repromittit, qui iudicem praestat. alioquin si tantum patientiae pondus non modo non repercutiendi sed et aliam maxillam praebendi, et non modo non remaledicendi sed etiam benedicendi, et non modo non retinendi tunicam sed et amplius et pallium concedendi, is mihi imponit, qui non sit me defensurus, in uacuum patientiam praecipit, non exhibens mihi mercedem praecepti, patientiae dico fructum, quod est ultio, quam mihi permisisse debuerat, si ipse non praestat, aut, si mihi non permittebat. ipse praestare, quoniam et disciplinae interest iniuriam uindicari. metu enim ultionis omnis iniquitas refrenatur, ceterum passim emissa libertate dominabitur, utrumque oculum effossura et omnem dentem excitatura prae impunitatis securitate. sed hoc est dei optimi et tantum boni, patientiae iniuriam facere, uiolentiae ianuam pandere, probos non defendere, improbos non coercere. Omni petentitedato, utique indigenti, uel tanto magis indigenti, si etiam et abundanti. ne quis ergo indigeat datorem, imperatam habes in Deuteronomio formam creatoris: non erit, inquit, in te indigens, uti benedicens benedicat te dominus deus tuus, datorem scilicet, qui fecerit non esse indigentem. et plus hic. non enim petenti iubet dari, sed non sit, inquit, indigens in te, id est \'cura ultro, ne sit\'. quo magis petenti praeiudicat dandum, etiam in sequentibus: si autem fuerit indigens [*]( 8] cf. Luc. 6, 29. 9] cf. Luc. 6, 27. 21] Luc. 6, 30. 24] Deut 15, 4. 29] Dent. 15, 7-8. ) [*]( 5 consideremus M, considerem S 10 et (prius) del. Gel 12 praecipit Eng: praecepit MR 13 mihi <aut> fort. 15 praestare JSig: praestaret MR 17 effosura M 18 excussura Lat 22 etiam et cf. de idol. 20: etiam in uerbis quoque 23 indigeat datorem MR1, indigeat, datori-R3, indigeat. (in) datorem Pam paratam R1 habes 2J3, habens MRl 27 dari. sed uulgo ) ex fratribus tuis, non auertes cor tuum nec constringes manum tuam a fratre tuo indigente. aperiens aperies illi manum, fenus fenerabis illi, quantum desiderarit. fenus enim nisi petenti dari non solet. sed de fenore postmodum. nunc, si qui uoluerit argumentari creatorem quidem fratribus dari iussisse, Christum uero omnibus petentibus, ut hoc sit nouum atque diuersum, immo unum erit ex his, per quae lex creatoris erit * in Christo. non enim aliud Christus in omnes praecepit quam quod creator in fratres. nam etsi maior est bonitas, quae operatur in extraneos, sed non prior ea, quae ante debetur in proximos. quis enim poterit diligere extraneos, ***? quodsi secundus gradus bonitatis est in extraneos, qui in proximos primus est, eiusdem erit secundus gradus, cuius et primus, facilius quam ut eius sit secundus, cuius non extitit primus. ita creator et secundum naturae ordinem primum in proximos docuit benignitatem, emissurus eam postea et in extraneos, et secundum rationem dispositionis suae primo in Iudaeos, postea et in omne hominum genus. ideoque quamdiu intra Israhelem erat sacramentum, merito in solos fratres misericordiam mandabat, at ubi Christo dedit gentes hereditatem et possessionem terminos terrae et coepit expungi quod dictum est per Osee: non populus meus populus meus, et non misericordiam consecuta misericordiam consecuta, natio scilicet, exinde Christus in omnes legem paternae benignitatis extendit, neminem excipiens in [*]( 21] cf. Ps. 2, 8. 23] Rom. 9, 25. cf. Os. 2, 23; 2, 1. ) [*]( 1 ex M, e R uulgo auerteps M (corr. m. 1) 2 fratre tuo M, fratre R 3 illi R (alt. loco), illum M 4 desiderarit M, desiderat R 5 de fenore R3, dato fenore MRl 8 et his Rl lacunam signaui: adimpleta siue suppleta intercidisse puto 9 aliut M 11 debetur M, deberet R ttulgo 12 lacunam signaui: nisi qui ante dilexerit proximos intercicliese puto, quis enim (non diligens proximos) poterit Urs 13 secundus R, secundum MF 15 extitit JVF, existit R 17 emisurus M et in M, in R 25 legem (m ex s a m. 1) M ) miseratione, sicut in uocatione. ita et si quid amplius docuit, hoc quoque in hereditatem gentium accepit. Et sicut uobis fieri uultis ab hominibus, ita et uos facite illis. in isto praecepto utique alia pars eius subauditur: et sicut uobis fieri non uultis ab hominibus, ita et uos ne faciatis illis. hoc si nouus deus et ignotus retro et nondum plane editus praecepit, qui me nulla antehac institutione formauerit, qua prius scirem, quid deberem mihi uelle uel nolle atque ita et aliis facere quae et mihi uellem, non facere quae et mihi nollem, passiuitatem sententiae meae permisit nec adstrinxit me ad conuenientiam uoluntatis et facti, ut id aliis faciam, quod mihi uelim, et id nec aliis faciam, quod mihi nolim. non enim definiit, quid mihi atque aliis debeam uelle uel nolle, ut ad legem uoluntatis parem factum. et possum (iam) alii non praestare quod ab alio mihi uelim praestitum, amorem obsequium solatium praesidium et eiusmodi bona, proinde et alii facere quod ab alio fieri mihi nolim, uim iniuriam contumeliam fraudem et eiusmodi mala. denique hac inconuenientia uoluntatis et facti agunt ethnici nondum a deo instructi. nam etsi natura bonum et malum a notum est, non tamen dei disciplina, qua cognita tunc demum conuenientia uoluntatis et facti ex fide, ut sub metu dei, agitur. itaque deus Marcionis cum maxime reuelatus, si tamen reuelatus, non potuit huius praecepti, de quo agitur, tam strictum et obscurum et caecum adhuc et facilius pro meo s potius arbitrio interpretandum compendium emittere, cuius nullam praestruxerat distinctionem. at enim creator meus olim et ubique praecepit indigentes pauperes et pupillos et uiduas [*]( 2] Luc. 6, 31. 20] cf. Rom. 2, 14. ) [*]( 5 fieri nou uultis JI, non uultis fieri R uulgo 9 quae et R*. et quae MRl, quae Rig 14 uoluntatis parem R3, uoluntati sperem MRl 15 possum <iam) scripsi: possim MR alii R, aliis M 17 fieri mihi M, mihi fieri R uulgo 20 a deo M, ab eo R 21 qua Lat: a qua MR 23 reuelatus. si tauien scripsi: reuelatus sit, tamen MR 27 praestruxerat Rs, praestrinxerat JIRl <et) olim Pam ) protegi iuuari refrigerari, sicut et per Esaiam: infringito panem tuum mendicis, et qui sine tecto sunt in domum tuam inducito, et nudum si uideris, tegito; item per Ezechielem de uiro iusto: panem suum dabit esurienti et nudum conteget. satis ergo iam tunc me docuit ea facere aliis, quae mihi uelim fieri. proinde denuntians: non occides, non adulterabis, non furaberis, non falsum testimonium dices, docuit, ne faciam aliis quae fieri mihi nolim. et ideo ipsius erit praeceptum in euangelio, qui illud retro et praestruxit et distinxit et ad arbitrium disciplinae suae disposuit et merito iam compendio substrinxit, quoniam et alias recisum sermonem facturus in terris dominus, id est Christus, praedicabatur.

Hic nunc de fenore, cum interponit: et si feneraueritis a quibus speratis uos recepturos, quae gratia est uobis? percurre sequentia Ezechielis de eodem uiro iusto: pecuniam, inquit, suam fenore non dedet et quod abundauerit non sumet, fenoris scilicet redundantiam, quod est usura. prius igitur fuit, ut fructum fenoris eradicaret, quo facilius adsuefaceret hominem ipsi quoque fenori, si forte, perdendo, cuius fructum didicisset amittere. hanc etenim dicimus operam legis fuisse procurantis euangelio: quorundam tunc fidem paulatim ad perfectum disciplinae Christianae nitorem primis quibusque praeceptis balbutientis adhuc benignitatis informabat. nam et supra: et pignus, inquit, reddet debenti, — utique si non sit soluendo, quia solutori [utique] pignus restituendum esse utrum homo scriberet? — multo [*]( 1] Es. 58, 7. 4] Ez. 18, 7. 7J Exod. 20, 13-16. 12J cf. Es. 10. 23. 14] Luc. 6, 34. 17J Ez. 18, 8. 25] Ez. 18, 7. ) [*]( 1 infringito <esurienti>- panem tuum et mendicos qui Pam 17.fenore MR, fenori Pam 17 dedet scripsi: dedit MR, dederit Eng 22 quarundem M 25 reddet debenti scripsi (ivsyupaa{iov oasiXovto? [debitoribus Vulg.] aitosu>3Ei): reddes beati MRt, reddes R3, reddes dati Oehlerus 26 soluendo R3, soluendum MRX aolutori M (so in lit.), soluturo Ciacconius 26 utique seclusi 27 utrum homo scriberet MR (= um quisquam scriberet; utrum etiam in interrogatione non disiuncliua haud raro occurrit), utcunque non scriberet Oehlerus )

manifestius in Deuteronomio: non dormies super pignus eius, redditione reddes illi pallium circa solis occasum, et dormiet in pallio suo; adhuc clarius supra: dimittes omne debitum, quod tibi proximus debet, et fratrem tuum non reposces, quoniam remissio domini dei tui inuocata est. porro cum debitum dimitti iubet, utique non exsoluturo, — plus enim esset, si exsoluturo — cum reposci uetat, quid aliud docet quam: non exsoluturo feneremus, qui tantum detrimentum fenori indixit? Et eritis filii dei. nihil impudentius, si ille nos sibi filios faciet, qui nobis filios facere non permisit auferendo conubium. quomodo in id nomen adlecturus est suos, quod iam erasit? filius spadonis esse non possum, maxime qui patrem habeam eundem, quem et omnia. nam tam pater omnium qui conditor uniuersitatis quam spado qui nullius substantiae conditor. et si marem ac feminam non miscuisset creator, et si non uniuersis quoque animalibus filios concessisset, hoc eram eius ante paradisum, ante delictum, ante exilium, ante duos unum denuo factos: filius fui, statim cum me manibus enixus est, cum de suo halitu mouit. ille nunc me rursus filium nuncupat, iam non in animam sed in spiritum pariens. quia ipse, inquit, suauis est aduersus ingratos et malos. euge, Marcion, satis ingeniose detraxisti illi pluuias et soles, ne creator uideretur. sed quis iste suauis, qui ne cognitus quidem usque adhuc? quomodo suauis, a quo nulla beneficia praecesserant hoc genus suauitatis, qua soles et imbres, qui (non) fenerauerat non recepturus ab humano genere, ut creator, qui pro tanta elementorum liberalitate facilius idolis quam [*]( 1] Deut. 24, 12-13. 4] Deut. 15, 2. 10] Luc. 6, 35. 18] cf. Gen. 2, 24. 21] Luc. 6, 35. 23] cf. Matth. Ó, 45. ) [*]( 7 pcvrenthesin indicaui plus = zu viel (Eng) esset, si Eng: est, et si MR exsoluturo Rig: ezsoluturos MR 9 tantum Priorius: tam MR 11 connubium Ruulgo auferendo conubium cf. 451, 11-13 13 qui M, cum R uulgo 18 antdaos M unum denuo factos scripsi: unum. denuo factus MR 20 halitu R, habitu MF nunc me Jf. me nunc R uulgo 26 praecesserunt Lat qua R, quae M 27 non addidi ) sibi debitum gratiae referentes homines usque adhuc sustinet, uere suauis etiam spiritalibus commodis: eloquia enim domini dulciora super mel et fauos? ille igitur et ingratos suggillauit, qui gratos experiri merebatur, cuius soles et imbres tu quoque, Marcion, ingratus habuisti. ceterum tuus non poterat iam queri ingratos, qui nondum parauerat gratos. Misericordiam quoque praecipiens: estote, inquit, misericordes, sicut pater uester misertus est uestri. hoc erit: panem infringito esurienti, et (qui) sine tecto in domum tuam inducito, et nudum si uideris, tegito, et: iudicate pupillo et iustificate uiduam. agnosco ueterem doctrinam eius, qui mauult misericordiam quam sacrificium. aut si alius nunc misericordiam praecepit, quia et ipse misericors sit, cur tanto aeuo misericors mihi non fuit? Nolite iudicare, ne iudicemini; nolite condemnare, necondemnemini; dimittite et dimittemini; date et dabitur uobis. mensuram bonam, pressam ac fluentem dabunt in sinum uestrum. eadem, qua mensi eritis mensura, remetietur u obis. ut opinor, haec retributionem pro meritis prouocatam sonant. a quo ergo retributio? si ab hominibus tantum, ergo humanam docet disciplinam et mercedem, et in totum hominibus oboediemus; si a creatore, ut a iudice et dispunctore meritorum, ergo illi nostrum impellit obsequium, apud quem constituit retributionem captandam uel timendam, prout quisque iudicauerit aut condemnauerit aut dimiserit aut mensus fuerit; si ab ipso, ergo et ille iam iudicat, quod Marcion negat. eligant itaque Marcionitae, ne [*]( 2] Ps. 18, 10. 11. 7] Luc. 6, 36. 9] Es. 5S, 7. 11] Es. 1, 17. 12] cf. Os. 6, 6. 14] Luc. 6, 37—38. ) [*]( 1 sustinet. uere uulgo 4 soles M, solem R, sol F 5 ingratua R3 (ohne dankbar zu sein), ingratos MRl tuus <deus) susp. Eng 6 nondum M, non R uulgo 8 pater uester M, pater R 9 <qui) sine Leopoldus: sine MR, <si) sine Oehlerus 12 ueterem doctrinam eius j-f, doctrinam eias neterem R uulgo 13 alius R2, aliud MRl 20 promee ritia Bl sonant 31R3, sonat iJ1 23 mgritorum M (corr. m. 1) ) tanti sit de magistri regula excidere, quanti Christum aut hominibus aut creatori docentem habere. sed caecus caecum ducit in foueam. Corrigunt aliqui Marcionem. sed non est discipulus super magistrum. hoc meminisse debuerat Appelles, Marcionis de discipulo emendator. eximat et de oculo suo trabem haereticus, tunc in oculo Christiani si quam putat stipulam reuincat. proinde ut arbor bona non proferat malum fructum, quia nec ueritas haeresim, nec mala bonum, quia nec haeresis ueritatem, sic nec Marcion aliquid boni de thesauro Cerdonis malo protulit nec Appelles de Marcionis. multo enim haec congruentius in ipsos interpretabimur, quae Christus in homines allegorizauit, non in duos deos secundum scandalum Marcionis. Puto me non temere huic usque adhuc lineae insistere, qua definio nusquam omnino alium deum a Christo reuelatum — in hoc solo adulterium Marcionis manus stupuisse miror, nisi quod etiam latrones timent; nullum maleficium nec (sine) formidine est, quia nec sine conscientia sui —: tamdiu ergo et Iudaei non alium deum norant quam praeter quem neminem adhuc norant, nec alium dominum appellabant quam quem solum norant. si ita est, quis uidebitur dixisse: quid uocatis (me) \'domine, domine\'? utrumne qui numquam hoc fuerat uocatus, ut nusquam adhuc editus, an ille, qui semper dominus habebatur, ut a primordio cognitus, deus scilicet Iudaeorum? quis item adiecisse potuisset: et non facitis quae [*]( 2] cf. Luc. 6, 39. 8] Luc. 6, 40. 5] cf. Luc. 6, 41-42. 7] cf. Luc. 6, 43 -45. 20] Luc. 6, 46. 24J ib. ) [*]( 1 quanti Lat: quam MR 2 hominibus aut creatori ef. 475, 21: humanam docet disciplinam, Eng supplendum putat: creatori (oboediendum) docentem habere 3 corrigunt scripsi: credunt MR marcionem MF, Marcioui R uulgo 5 appelles JU, Apelles II uulgo 6 putat stipulam R, putasti pulam MF 7 ut Eng: et MR 8 haeresi M 9 ueritatem, sic Eng: ueritatem. sicuulgo 10 appellesM, ApellesRuulgo 13huicsmp«:huc.3fi? 15 parenthesin ittdicaui: quae enim infraproferuntur: tamdiu ergo arctissime cohaerent cum eis, quae hic leguntur: qua definio sqq. in hoc solo sciL in negotio interpolandi aJicubi in euangelio alium deum 16 nec (sine) formidine scripni: nec formidineMF, sine formidineR 19 dominura scripsi:ieumMIi 20 uocatis Pam: uocas MR 21 me add. Eng 22 nuqiquam M (corr. »». 1) ) + dico? utrumne qui cum maxime edocere temptabat an qui a primordio ad illos et legis et prophetarum eloquia mandauerat? qui et inobaudientiam illis exprobrare posset etiam, si numquam alias exprobrasset? porro qui ante Christum: populus iste me labiis diligit, cor autem eorum longe absistit a me contionatus est, ueterem utique illis contumaciam imputabat. alioquin quam absurdum, ut nouus deus, nouus Christus, nouae tantum quod religionis inluminator contumaces et inobsequentes pronuntiaret quos non potuisset experiri?

Proinde extollenda fide centurionis incredibile, si is professus est talem se fidem nec in Israhele inuenisse, ad quem non pertinebat fides Israhelis. sed nec exinde pertinere poterat: adhuc cruda ut probaretur uel compararetur, ne dixerim adhuc nulla? (sed cur non licuerit illi alienae fidei exemplo uti\'? quoniam si ita esset, (dixisset) talem fidem nec in Israhele umquam fuisse. ceterum dicens talem fidem debuisse (se) inuenire in Israhele, *** quique ad hoc uenisset, uti eam inueniret, deus scilicet et Christus Israhelis. quam non suggillasset nisi exactor et sectator eius, aemulus uero etiam maluisset eam talem inuentam, ad quam infirmandam et destruendam magis uenerat, non ad comprobandam. Besuscitauit et mortuum filium uiduae. non nouum documentum. hoc et prophetae creatoris ediderant, quanto magis filius? adeo autem in illud [*]( 5] Matth. 15, 8. Marc. 7, 6. cf. Es. 29, 13. 10] cf. Luc. 7, 1-10. 21] cf. Luc. 7, 11-15. ) [*]( I qui aR, quiaMF 3 qui = quomodo et-etiamcf et-quoque 420,28: 453,25 et saepius posset, etiam ai uulgo 6 continatus M 7 ut R, et M 8 tantum quod M (cf. tantum quod lucescentem 511, let 520,6), tante quod F, tantaeque R uulgo 10 (in) extollenda tide fort. 11 Israele R, israhelem M 12 Israelis R, israhel M verba sed nec-adhuc nulla fort. Bpuna pote- rat = hdtte konnen poterat adhuc uulgo 14 nulla. sed uulgo 15 dilisset add. R3, om. MRl Israele umquam fuisse R, iarahel eum quam filii M fuisse, ceteram uulgo se add. Oehlerus 17 inuenire MBI, inueniri B3 uulgo lacunam signaui; eum se probauit, ad quem pertineret fides Israhelis uel similia interciderunt quique MR, qui quidem r Oehlerus uti M, ut R uulgo inueni§§et M (corr. m. 1) 18 Israelis, quam uulgo 19 eius. aemulus uulgo )

+ usque momenti nullum alium deum Christus intulerat, ut omnes illic creatori gloriam retulerint dicentes: magnus prophetes prodiit in nobis, et respexit deus populum suum. quis deus? utique cuius populus et a quo prophetae. quodsi illi quidem creatorem glorificabant, Christus uero et audiens et sciens non corrigebat, et quidem in tanto documento mortui resuscitati creatorem adhuc orantes, sine dubio aut non alium circumferebat deum quam quem in suis beneficiis atque uirtutibus honorari sustinebat, aut quale est, ut illos tam diu errantes sustiueret, ad hoc ueniens, ut errori eorum mederetur? Sed (scandalizatur Iohannes auditis uirtutibus Christi, ut alterius\'. at ego rationem scandali prius expediam, quo facilius haeretici scandalum explodam. ipso iam domino uirtutum, sermone et spiritu patris, operante in terris et praedicante necesse erat portionem spiritus sancti, quae ex forma prophetici moduli in Iohanne egerat praeparaturam uiarum dominicarum, abscedere iam ab Iohanne, redactam scilicet in dominum ut in massalem suam summam. itaque Iohannes, communis iam homo et unus de turba, scandalizabatur quidem, sed qua homo, non qua alium Christum sperans uel intellegens, qui neque (haberet,) unde speraret, ut nihil noui docentem uel operantem. nemo haesitabit de aliquo, quem dum scit non esse nec sperat nec intellegit; Iohannes autem certus erat neminem deum praeter creatorem, uel qua Iudaeus, (ne dicam) etiam prophetes. plane facilius quis haesitabit : de eo, quem cum sciat esse, an ipse sit, nesciat. hoc igitur metu et Iohannes: tu es, inquit, qui uenis, an alium expectamus? simpliciter inquirens, an ipse uenisset, quem expectabat [*]( 2] Luc. 7, 16. 11] cf. Luc. 7, 20. 16] cf. Mal. 3. 1. 27] Luc. 7, 19. ) [*]( 1 deum scripsi: dominus MB 12 at ego rationem 223, addecorationem MR* prius om. M 15 quae ex MGR3, quae et F, qui et Rl 18 dominum R3, domino MRl 19 unus <iam) de Patn scandalizabatur R. scandalizabant M 20 quidem, eed qua homo, non scripsi: quidem qua homo, sed non MR 21 haberet addidi unde MR, eundem Lat 25 ne dicam addidi (ne dicam etiam cf. 384, 13; 387, 23.) quis haesitabit scripsi: quasi haesitauit MR 27 expectamus M, speramus B ) [tu es, qui uenis? id est: qui uenturus es; an alium expectamus? id est: an alius est quem expectamus, si non tu es quem uenturum expectamus?] sperabat enim, sicut omnes opinabantur, ex similitudine documentorum potuisse et prophetam interim missum esse, a quo alius esset, id est maior, qui uenturus expectabatur, ipse scilicet dominus. atque adeo hoc erat Iohannis scandalum, quod dubitabat ipsum uenisse quem expectabant, quem ex praedicatis operationibus agnouisse debuerat. (aut) ut dominus per easdem operationes agnoscendum se nuntiauerit Iohanni? quae cum constent praedicata in Christum creatoris, sicut ad singula ostendimus, satis peruersum, ut Christum non creatoris per ea renuntiarit intellegendum, per quae magis Christum creatoris agnosci compellebat. multo peruersius, si et testimonium Iohanni perhibet non Iohannis Christus, propheten eum confirmans, immo et supra, ut angelum, ingerens etiam scriptum super illo: ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui praeparet uiam tuam, eleganter ad superiorem sensum scandalizati Iohannis commemorans prophetiam, ut confirmans praecursorem Iohannem iam aduenisse extingueret scrupulum interrogationis illius: tu es, qui uenis, an alium expectamus? praecursore enim iam functo officium, praeparata uia domini, ipse erat intellegendus, cui praecursor ministrauerat. maior is quidem omnibus [*]( 1] Luc. 7, 19. 4] cf. Luc. 9, 7. 13] cf. Luc. 7, 27—28. 15] cf. Luc. 7, 26. 16] Luc. 7, 27. 20] Luc. 7, 19. 22] cf. Luc. 3, 4; cf. Es. 40, 3. 23] cf. Luc. 7, 28. ) [*]( 1 ta es—expectamus seclusi; Tertulliani enim eo minus crediderim esse hoc interpretamenttlm, quia quod sequitur enim aperte respicit ad uerba simpliciter inquirens sqq. 6 qui uenturus expectabatur, ipse scilicet dominus scripsi: ipse scilicet dominus, qui uenturus expectabatur MR 8 ex scripsi: et MR 9 debuerat scripsi: debuerant MR aut n addidi 10 Iohanni. quae uuljo constent R, constet M (corr. m. 1) 12 Christum R, Christus MF ea R, eas MF 14 Iohanni R, iohannes MF 15 immo et supra, cf. Luc. 7, 26 vat \'!tat Keptaootepov «009ax00 17 praeparet R, praepararet M, praeparabit Pam N 22 iam bis M 23 ministrauerat. maior is scripsi: ministrauerat maiori M, ministrauerat, maior Ruulgo ) natis mulierum, sed non ideo subiectus ei, qui minor fuerit in regno dei, quasi alterius sit dei regnum, in quo modicus quis maior erit Iohanne, alterius Iohannes, qui omnibus natis mulierum maior sit. siue enim de quocumque dicit modico siue de semetipso per humilitatem, quia minor Iohanne habebatur, omnibus scilicet in solitudinem concurrentibus ad Iohannem potius quam ad Christum, — quid existis uidere in solitudinem? — tantundem est: creatori competit et Iohannem ipsius esse, maiorem natis mulierum, et Christum uel quem(cum)que modicum, qui maior Iohanne futurus sit in regno (dei,) — aeque creatoris — et qui sit maior tanto propheta, quia non fuerit scandalizatus in Christum, quod tunc Iohannem minuit. Diximus de remissa peccatorum. illius autem peccatricis feminae argumentum eo pertinebit, ut cum pedes domini osculis figeret, lacrimis inundaret, crinibus detergeret, unguento perduceret, solidi corporis ueritatem, non phantasma inane tractauerit, et ut peccatricis paenitentia secundum creatorem meruerit ueniam, praeponere solitum sacrificio. sed et si paenitentiae stimulus ex fide acciderat, per paenitentiam ex fide iustificata ab eo audiit: fides tua te saluam fecit, qui per Abacuc pronuntiarat: iustus ex fide sua uiuet.

Quod diuites Christo mulieres adhaerebant, quae et de facultatibus suis ministrabant ei, inter quas et uxor regis procuratoris, de prophetia est. has enim uocabat per Esaiam: mulieres diuites, exsurgite et audite uocem meam. ut discipulas primo, dehinc ut operarias et ministras [*](7] Luc. 7,24. 13] cf. Luc. 7, 36-50. 14-15] cr. Luc. 7,38. 18] cf. Os. 6, 6. 20] Luc. 7, 50. 21]Hab.2,4. 22] cf. Luc. 8, 2. 25] Es. 32. 9. ) [*]( 1 non ideo coniunge cum quasi l. 2 subiectus Leopoldus: subiecto MR 5 siue de semetipso per humilitatem scripst: per humilitatem sine de semetipso MR 8 tantundem est: creatori scripsi: tantundem et creatori ilfB 10 quemcnmque scripsi: quemque Mli 11 dei addidi ae- que creatoris in parenthesi posui quia lun: qui MR reliqui 13 remisaione R1 14 arcumentum M 20 iustilicata scripsi: iustificatam MR 21 uiuet M, uiuit R 24 uocabaijt M (corr. m. 1) )

ostenderet: filiae in spe, audite sermones (meos.) diei anni mementote cum labore in spe; cum labore enim prosequebantur et ob spem ministrabant. Aeque de parabolis semel sufficiat probatum hoc genus eloquii a creatore promissum. at nunc illa quoque pronuntiatio eius ad populum: aure audietis et non audietis dedit Christo frequenter inculcare: qui habet aures audiat, non quasi ei diuersitate auditum permitteret Christus, quem ademisset creator, sed quia comminationem exhortatio sequebatur. [primo: aureaudietis et non audietis, dehinc: qui habet aures audiat.] non enim audiebant ultro qui aures habebant, sed ostendebant aures cordis necessarias, quibus illos audituros negarat creator, et ideo per Christum adicit: uidete, quomodo audiatis, id est: ne aure audiatis et non audiatis, non corde scilicet audientes, sed aure. si dignum sensum pronuntiationi accommodes pro sensu eius, qui auditui suscitabat, etiam dicendo: uidete, quomodo audiatis non audituris minabatur. sane non minatur mitissimus deus, quia nec iudicat nec irascitur. hoc probat etiam subiacens sensus: ei, qui habet, dabitur, ab eo autem, qui non habet, etiam quod habere se putat auferetur ei. quid dabitur? adiectio fidei uel intellectus uel salus ipsa. quid auferetur? utique quod dabitur. a quo dabitur auferetur? si a creatore auferetur, ab eo et dabitur; si a deo Marcionis dabitur, ab eo et auferetur. quoquo tamen nomine comminatur ablationem, non erit eius dei, qui nescit comminari, qui non nouit israci. miror autem, cum lucernam negat abscondi solere qui se tanto saeculo absconderat, maius et necessarius lumen, cum omnia de occulto in [*]( 1] Ea. 32, 9-10. 4] cf. Ps. 48, 4-5. 5] Es. 6, 9. 7] Luc. 8, 8. 13] Luc. 8, 18. 19] ib. 26J cf. Lnc. 8, 16. 28] cf. Luc. 8, 17. ) [*]( 1 meos add. Pam diei scripsi (yjfAspaa LXX): dei MR, die Oehle- rus, dies Pam 2 prosequebantur Iun: quo sequebantur MR 6 non (s. w. a m. 1) M 9 primo-audiat seclusit Eng 11 ostendebant scripsi: ostendebat MR 12 audituros R, auditurus MF 14 id est: ne aure audiatis M, om. R et reliqui omnes 18 non minatur scripsi (ct. I. 26): nominatur MR, minatur Oehlerus ) [*]( XXXXVII. Tert. m. ) [*]( 31 ) apertum repromittit qui deum suum usque adhuc obumbrat, expectans, opinor, nasci Marcionem. Venimus ad constantissimum argumentum omnium, qui domini natiuitatem in controuersiam deferunt. \'ipBe/ inquiunt, \'contestatur se non esse natum dicendo: quae mihi mater et qui mihi fratres\'? ita sem. per haeretici aut nudas et simplices uoces coniecturis quo uolunt rapiunt aut rursus condicionales et rationales simplicitatis condicione dissoluunt, ut hoc in loco. nos contrario dicimus primo non potuisse illi adnuntiari, quod mater et fratres eius foris starent quaerentes uidere eum, si nulla illi mater et fratres nulli fuissent, quos utique norat qui adnuntiarat, uel retro notos uel tunc ibidem compertos, dum eum uidere desiderant uel dum ipsi nuntium mandant. ad hanc primam propositionem nostram solet ex diuerso responderi: (quid enim, si temptandi gratia nuntiatum est ei\'? sed hoc scriptura non dicit, quae quanto significare solet ex temptatione quid factum, — ecce legis doctor adsurrexit temptans eum, et de tributi consultatione: et accesserunt ad eum Pharisaei temptantes eum — tanto, ubi non facit temptationis mentionem, non admittit temptationis interpretationem. et tamen ex abundanti causas temptationis expostulo, cui rei temptauerint illum per nominationem matris et fratrum. si, ut scirent, natusne esset an non, quando de hoc fuit quaestio, quam ex ist temptatione discuterent? quis autem dubitaret natum quem uideret hominem? quem audisset filium se hominis professum? quem de conspectu omnis humanae qualitatis dubitaret deum aut filium dei credere, propheten facilius existimans, licet magnum aliquem, utique tamen natum? etiam si in explorationem natiuitatis temptandus fuisset, quodcumque aliud argumentum temptationi competisset, quam [*]( 5] Matth. 12, 48. cf. Luc. 8, 21. 9] cf. Luc. 8, 20. 16] Luc. 10, 25. 17] Matth. 16, 1. 27] cf. Matth. 21, 46. ) [*]( 1 obumbrarat susp. Eng 2 uenimus B, uenimuB enim MF, uenimus nunc Eftg 4 deferunt Bit defuerunt MRX 5 mater B, pater M 6 quo R, quod MF 11 adnuntiaret fort. 27 existimans scripsi: ezistimantes MB, defendit Eng, qui supra l. 26 legi mavult: dubitarent 28 explorationem scripsi (c/. I. 23): exploratione MR ) per earum personarum mentionem, quas potuit etiam natus non habere. dic mihi, omnibus natis mater aduiuit? omnibus natis adgenerantur et fratres? non licet patres magis et sorores habere uel et neminem? sed et census constat actos sub Augusto tunc in Iudaea per Sentium Saturninum, apud quos genus eius inquirere potuissent. adeo nullo modo consistit ratio temptationis istius, et uere mater et fratres eius foris stabant, et superest dispicere sensum non simpliciter pronuntiantis: \'quae mihi mater aut fratres\'? quasi ad generis et natiuitatis negationem, sed [et] ex causae necessitate et condicione rationali. tam proximas enim personas foris stare, extra.. neis intus defixis ad sermones eius, amplius et auocare eum a sollemni opere t quaerentes merito indignatus est non tam negauit quam abdicauit. atque adeo cum praemisiss et: quis mihi mater et qui mihi fratres? Subiungens: nisi quiaudiunt uerba mea et faciunt ea, transtulit sanguinis nomina in alios, quos magis proximos prae fide iudicaret. nemo autem transfert quid, nisi [ab eo] qui habet id, quod transfert. si ergo matrem et fratres eos fecit, qui non erant, quomodo negauit eos, qui erant? ceterum ex boc magis matrem et fratres confitebatur, quod illos nolebat agnoscere, meritorum scilicet condicione, non ex proximorum negatione, in semet ipso docens qui patrem aut matrem aut fratres praeponeret uerbo dei non esse dignum discipulum. quod alios adoptabat, confirmabat quos ex offensa negauit, quibus non ut ueriores substituit, sed ut digniores. denique nihil magnum, si fidem sanguini praeposuit, quem non habebat. [*]( 11J cf. Luc. 8, 20. 12] cf. Marc. 3, 81. 13] cf. ib. 14] Matth. 12, 48; cf. Luc. 8, 21. 22] cf. Matth. 10, 37; Luc. 14, 26. ) [*]( 1 quam earum personarum mentio, quas per(inde) potuit fort. 5 tunc Iun: nunc MR ludaea Lat: iudaeam MB 6 consistit scripsi: constitit МR, constiterit Eng 7 at uere Ura 8 superest et Pam dispicere M, inspicere Kwtlgo 10 et eeclusi 18 indignatus, eas non Eng, ego malim deleri quaerentes et est 14 abnegauitNPatn quis MB, qua Parn N 17 prae M (cf. 444,10), pro 12 uulgo 18 ab eo seclusi 20 uerba ceterum ex hoc-agnolcere, guae m MR paulo infra post dignum discipulum leguntur, hue transtuU 22 in F unius folii iactura perierunt uerba in semetipsoinhumanitatem qui (488, 8) 24 quod(si) fort. 26 quem MB, quam IUtI ) [*]( 31*)