Ad Ecclesiam Libri IIII

alioqui qui error aut quae insania est quemquam hominum esse posse, qui acta in amplis opibus, quod solum sufficit ad reatum, usque ad diem ultimum uita ne in supremo quidem exitu large ac salubriter sui memor sit, nec in ipsa iam de suo sibimet aegra extremitate succurrat (praesertim cum in diuitiis per se dominum accusantibus secundum illud uae ae uobis diuites, etiam alia ipsi domino peccatorum genera non desint, quae in ipso diuitiarum sinu atque matrice quasi in naturali quodam fomite pullularint), et non uel in ultimis suis id agat id elaboret id omni rerum suarum ambitu promereatur, ne reus exeat ne reus uadat ne cruciandum postea corpus crucianda etiam ad praesens anima derelinqua.t?

quis ergo est aut tam infidelis aut tam insanus, qui haec non cogitet haec non timeat, qui de substantia sua aliis magis quam sibi consulat, et [*]( 12 Sap. 6, 22 ) [*]( 6 tenuitatem ex tenuitates corr. m. 2 B 7 illa erit A (quod fugit Halmium): erit illa B 8 pęni-tus B post penitus eras. fi in A et punct. non in B 14 perpetuo ex perpetuum eorr. m. 2 B alioqui add. m fin. n m. 2 AB 16 quod ex quo corr. m. 2 B item statim sufficit ex suffecit 17 ne A ne s. scr. c m. 2 B nec ed. Balnzius 18 aegro JRittershusius 19 accussantibua B 23 pro et p habet: uel quae insania est, ut 25 crueianda-anima A et m. 1 B (et b): (corpus) cruciandam - animam m. 2 BHaimius )

XV. Quae cum ita sint, dicite mihi, quaeso, omnes Christum amantes, si esse ulli omnino homines tam saeui ac tam crudeles aduersum inimicos suos possunt quam sunt isti aduersum se? nulli quippe sunt tam feri tam inhumani, qui non uel desperatos iam atque morientes aduersarios suos persequi desinant: isti se ipsos etiam in morte positi persequuntur.

annon est hoc persecutio aut esse alia maior potest, exheredari hominem a se ipso, extorrem bonorum omnium fieri et quasi in exilium a se ipso agi? atque hoc non communi more aut usitato sed nouo et crudelissimo, scilicet ubi in exilium anima ipsa mittitur ubi e facultatibus suis spiritus abdicatur. o quanto leuiores sunt extranei et carnales inimici! illi enim corporum tantum hostes sunt, uos et animarum.

leue est itaque in conparatione facinorum uestrorum illorum odium. facile est enim quidquid in praesenti saeculo nocet: illud graue illud perniciosum est, quod in aeternitate iugulabit. et ideo saluator ipse: nolite, inquit, eos timere, qui possunt corpus occidere, animam autem non possunt. facile est ergo odium, quod corpus laedit non laedit animam, quia laeso corpore anima extra damnum est et passionibus carnium beatitudo spirituum non interpolatur. illud [*]( 23 Mattb. 10, 28 ) [*]( 1 diatitutus A et m. 1 B 3 naufragus possita mittat eras. s et a lift. uocis possita et add. a ante mittat A 7 quae cum ex quaecumq: corr. m. 2 A 14 exheredare B 16 post crudelissimo add. p. et edd. ante Halmium: omnes enim exules, etsi corporibus ablegantur, animis non eliminentur: et si carne captiui sunt, cordibus tamen si nolunt liberi perseuerant. Hoc autem unde nunc loquimur, nouum exilii genus atque tormentum est. Ceterum de additamentis in p obuiis cfr. Sitz.-Ber. p. 33 ubi ras. mut. in ibi A 23 inquid B 25 lędit non ledit A 27 sprh a. scr. u B )

I. Duobus superioribus libris cum duabus filiorum tuorum . partibus, id est, una. mundi amatrice alia religionis imaginem praeferente, o domina mi ecclesia dei, quasi separatim locuti sumus. in hoc autem, si deus adnuit, ad utramque, prout causa ac ratio postulauerint, loqui cupimus, nunc diuisim alterutram nunc ambas pariter adloquentes. superest ut ab utraque earum agnoscente in lectionis serie partes suas quidquid pro affectu dei a nobis dicitur cum affectu dei recipiatur.

igitur quia in cunctis, quae iam locuti sumus, speciale Christianorum omnium bonum misericordiam ac largitatem esse memorauimus, praecipuaque in eis et merita sanctorum et peccatorum remedia contineri idoneis, ut reor, ac multis testibus adprobauimus, non opinor a quoquam plura expectari, maxime cum, si quis cupidus est plurium, ipsos adire debeat libros dei, qui ita multis ac magnis testibus pleni sunt, ut uniuersarum caelestium litterarum paene unum sit testimonium.

superest aduersum eas responsionum infidelium causas, quae a quibusdam mortiferae excusationis gratia opponi solent quippiam dicere. loquens saluator in euangelio propterea commodari hominibus opes a domino ac pecuniam dicit, ut cum usuris multiplicibus commodata reddantur, dicens auarissimo debitori: serue male ac piger, sciebas quod ego meto, ubi non semino, et congrego, ubi non [*]( 23 Mattb. 25, 26. ) [*]( 4 eclesia A 5 annuet Rittershusius annuerit ed. Baluzius 11 bonorum B 16 qui∗tã ex qui ita corr. m. 2 A qui ita B: qui tam cum edd. Halmius) 18 causasq; in fin. lin. eras. q; et vmtio seq. lin. add. m. 2 quę A (ergo quae non om., ut Halmius adn,), causam quae B 22 auarissimo illi ac nequissimo p )

quod tamenetsi etiam ad aliud referri potest, tamen loco quoque et causae huic non insalubriter coaptatur. cum enim nummularii saluatoris pauperes et egeni recte intellegantur, quia pecunia, quae talibus dispensatur, augetur, cum usuris absque dubio a deo redditur quidquid egentibus erogatur. unde et alibi apertius ipse dominus. distribuere diuites opes mundi et facere sibi sacculos, qui non ueterescant, iubet. sed et in uase electionis suae idcirco locupletibus diuitias a domino dari indicat, ut bono opere ditescant.

et ideo etiam ego minimus et indignissimus famulorum dei primum ac saluberrimum religionis officium esse dico, ut Christianus diues, dum in hac uita est, diuitias mundi huius pro dei nomine atque honore consumat; secundum autem, ut si id uel metu uel infirmitate uel necessitate aliqua praepeditus forte non fecerit, saltim moriens uniuersa dispenset.

II. Sed dicit fortasse: filios habeo. iam de hoc quidem principalis libelli pagina et conuenientia, ut arbitror, et non pauca memorauit, satisque ad hanc rem domini sermo sufficit dicens: qui amat filium aut filiam super me, non est me dignus: sed et propheticum illud, quod ait, neque patres pro filiis neque filios pro parentibus iudicandos, sed unum quemque hominum aut sua iustificatione saluandum aut sua iniquitate periturum: ac per hoc, quaslibet diuitias homo filiis suis congerat, nequaquam hoc ei proderit in iudicio, [*]( 5 Matth. 25, 30 11 Luc. 12 13 I Tim. 6 25 Matth. 10, 37 26 Ezech. 18\' ) [*]( 2 nflmolariis AB sed A 8. o scr. u m. 2 (paulo post nũmularii) recipissem AB 7 tametsi B 10 dispenaatar ex -tor corr. m. 2 B 11 a addidi cum Hartelio (cf. u. 14) 13 ueterascant ex ueteresc. corr. m. 2 B 20 salts ex -ti corr. m. 2 A )

sed esto ignosci parentibus possit, si ex parte aliqua hereditarias facultates filiis derelinquant, si tamen id ipsum bonis si tamen sanctis: esto quoque ignosci possit,. si etiam malis quiddam atque uitiosis. habere aliquam excusationis speciem uidentur dicentes: pietas uicit uis sanguinis conpulit natura ipsa quasi amoris manu in ius suum traxit. sciuimus quid iustitia dei posceret quid sacra ueritas postularet, sed subacti, fatemur, sumus iugo incarnatae necessitudinis et dedimus captiuas manus uinculis caritatis; cessit sanguini fides et uicerunt deuotionem religionis iura pietatis.

dici aliquid potest, tametsi salubriter dici non potest: est umbra excusatiunculae non excusans, dans reo deprecatiunculae speciem non reatus securitatem. nequaquam enim id ulli spondeo, quod possit cuiuslibet rei firmum habere subsidium qui aliquid plus amauerit quam deum, secundum illud, quod scriptum est, in hoc futurum esse iudicium, quod uenerit lux in hunc mundum et dilexerint homines magis tenebras quam lucem. nemini enim dubium est totum id tenebras futurum homini, quidquid diuinae praetulerit caritati. haec ergo ita sunt.

sed esto, ut dixi, indulgeri parentibus possit naturae insalubriter indulgentibus. quid quod nonnulli, filios non habentes, a respectu se tamen salutis suae et remedio peccatorum penitus auertunt, ac licet semine sanguinis sui careant, quaerunt tamen quoscumque alios, quibus substantiam propriae facultatis addicant, id est, quibus umbratile aliquod propinquitatis nomen inscribant, quos sibi quasi adoptiuos imaginarii parentes filios faciant, ut in locum eorum quae non sunt pignorum perfidia generante succedant.

ac sic miserrimi quique et inpiissimi, cum uinculis filiorum non constringantur, ipsi tamen sibi uincula parant, quibus infelicia animarum suarum colla constringant: cum uis domesticorum discriminum [*]( 16 Ioh. 3, 19 ) [*]( 1 reliquid B 10 fides ex fidis corr. m. 2 A et B (sic) 15 qui] si ed. Baluzius 16 iudicium esse B 17 homims A 26 quo suspicatur Hartelius 27 ut] Hartelius: et AB Halmius; ipse suspicatus eram qui 30 infilicia et statim infelicissime (sic) et infilicitate A )

error enim dolore dignus est inpietas execratione: ad fletum trahimur infelicitate ad iracundiam infidelitate. in una re est quo pro hominum insipientia lugeamus in alia quo pro dei amore moueamur, ullum omnino hominum inueniri aut esse posse, qui decurso infelicis uitae istius breui spatio, in ipsa extremitate iam pendens, iturus ilico ad tribunal dei, quicquam aliud cogitet praeter finem suum, quicquam aliud praeter exitum suum, quicquam aliud praeter periculum suum, et neglecta spe sua atque anima, cui opitulari aliquatenus uel in ultimis suis omni studio omni nisu omni re ac substantia sua debeat, hoc solum cogitet hoc solum animo suo uoluat, quam laute heres suus res suas comedat!

III. Miserrime omnium, quid sollicitus es quid aestuas quid auctorem te ipse rerum periturarum facis? an times forte ne desint qui te mortuo quod reliqueris uorent? nolo metuas nolo uerearis. utinam tam facile tu saluus esses quam tua omnia deperibunt!s o infidelitas o peruersitas! etiam uulgo dictum est, omnes sibi melius uelle quam alteri. nonum hoc monstri genus est cuilibet quemquam uelle consulere tantum ne sibi.

ecce iturus es, infelicissime omnium, ad examen sacrum ad tremendum illud intolerandumque iudicium, ubi peregriuanti animae atque anxiae nullum potest omnino esse solacium nisi sola tantummodo bona conscientia nisi sola tantum innocens uita aut, quod proximum est bonae uitae, misericordia, ubi reo homini nullum est adiutorium nisi sola [*]( 21 Terent. Andr. II, 5, 16 ) [*]( 3 sunt B his] iis ed. Balueius 7 quo A: quod ex quo corr. m. 2 B 8 in alia quo A: in aliquo B in alia quod ed. Baluzius 17 «estuas eras. a lit. A 18 rerum periturarum ipse te ed. Baluzius (ed. 4) times ex timis corr. m. 2 AB 19 dereliqueris B 25 intollerandumq. eras. alt. 1 A 26 peregr«inanti A )

et tu de locuple* locupletandis quibuscumque heredibus tuis cogitas, de opibus agnatorum cognatorumque suspiras, quem potissimum ditiorem patrimonio tuo facias, cui supellectilis uariae ornamenta transcribas, cuius apothecas copiis tuis repleas, cui maiorem ser* uorum numerum derelinquas. infelicissime omnium, cogitas quam bene alii post te uiuant, non cogitas quam male ipse moriaris. dic mihi, quaeso, o miser o infidelis!

cum multis: patrimonium tuum diuidas, cum multos facultatibus tuis dites, numquid de solo te es tam male meritus, ut tibi nec inter extraneos locum facias heredis ? ecce expectat te iam egressurum de uita ista officium tribunalis sacri, expectant tortores angeli et inmortalium tormentorum terribiles ministri, et tu futuras post te heredum mundialium uoluptates animo uolutas, tu delicias aliorum mente pertractas: quam bene scilicet post te heres tuus de tuo prandeat, quibus copiis uentrem expleat, quomodo usque ad nauseam redundantem uiscera exsaturata distendat.