Historiae Adversum Paganos

ordinatione congessit sub hoc imperatore, quem omnes fere gentes amore et timore permixto iuste honorarent, Deus uerus, qui superstitione sollicita ab ignorantibus colebatur, magnum illum intellegentiae suae fontem aperuit promptiusque per hominem docturus homines filium suum misit operantem uirtutes, quae praecellerent hominem, coarguentemque daemonas, quos aliqui deos putauissent, ut qui ipsi tamquam [*]( AVCTORES § 4 hucusque potuit fortasse imitatur Vergilium Aen. 11, 823 § 5 lin. 10 quae—fortia Ep. ad Cor. 1, 1, 27 ) [*]( 1 magno om. L || faten∗tur P 2 intelligentia D || intelligendi D || suspitiones R 3 p.ene R 4 at] ad PaR1 5 ratiosinatio D ratiocinato R1 || deficit] LZ, defecit PRDv || credederimos Ra crederimna D 6 intellegimna R intelligimus D 7 nero D || uel D || idem om. PR || ueros D || deus om. D 8 omnee LPlD || opi∗nio∗nibus P 10 elegi L 11 assumpto R2 || pavperimi R\'D || pastorem D 13 europae atque africae L || adque P1R1 aque D || eurape D || patitum R1 14 et clementissimum om. RaD 15 ordinationem D || concessit D || ∗∗fere R 16 uero D 17 superstitutione D 18 intelligentiae D || promtiusque R1 19 homniem D 20 daemonee PR 21 quos] quod L U aliqui. PB (% in q mut. m. 2 R) || dęo (s post o s. s. m. 1) B || tamq. hom. n. credo op. om. L )

deinde ut m magno silentio ac pace latissima inoffense et celeriter noui nominis gloria et adnuntiatae salutis uelox fama percurreret uel etiam ut discipulis eius per diuersas gentes euntibus ultroque per cunctos salutis dona offerentibus obeundi ac disserendi quippe Romanis ciuibus inter ciues Romanos esset tuta libertas.

quod ideo commemorandum putaui, quia hio sextus libellus usque ad Caesarem Augustum, de quo haec dicuntur, extenditur.

quodsi aliqui hanc luoidissimam rationem inritam putant, suisque dis potius adsignant, quos primum prudentia elegerint deinde praecipuo cultu inuitarint, ut sibi per eos amplissimum hoc pulcherrimumque imperium conderetur —

sic enim iactitant, quia ipsi optimo genere sacrorum emeruerint praecipuum deorum fauorem, quibus ademptis uel praetermissis discesserint omnes

1. adytis arisque relictis
2. Di, quibus imperium hoc steterat —

unde, quamuis reuerentia sanctitatis tuae multa fortissime uerissimeque disseruerit, tamen et mihi locus exigit, ut pauca subiciam.

si Romani colendo deos emeruerunt fauorem deorum [*]( AVCTORES § 10 cf. Augustinus C. D. 4, 9 § 11 adytiasteterat Vergilius Aen. 2, 351 aq. ) [*]( 1 credidissent (n deleta P, n s. s. m. 1JB) PB || deo PR || crederet LRa crediderent D 2 in om. L II inoffensae LPash inoffensa D 3 oeleriter (pr. e in ras. m. 3, ex ae 9) B || aɴnuntiate (ɴ ex d et ę ex e m. 3) R adnuntiati D || felox Pa 4 percnrrit D 5 abeundi P2RD 6 di∗serendi (er. 8) B II romania] romams D || romanos] f. L 7 commemorando D 8 libellus (li s. s. m. 1) B om. D II cessarem D || agostam D 9 dicun∗tur P || rationeS D 10 ir.ritam (er. i) D irritam PB || diis PB || signant PB || primo D 12 per om. D || concederetur fort. Portensis ante corr. teste Grubitzio (non Florentini; errat Hauerk.), edd. 1510 et 1542 14 praecipoim Pa || adeptis R1D 17 de D dii PB II steterit (pone e pr. extat r littera inchoata) D 18 sanct.-19 diss. om. L 18 ∗∗sanctitatis (s in ras. et ti prius 8. s. m. 2) B || fortissime uerissimeque] fortissimeque D || fortissimę a. ras. B 19 di∗seruerit (er. s) B disserit D 20 deos] ds· L II emerunt P emerumt (-nit f) R1 )

an Amulius auns, qui exposuit ad necem? an pater, qui incertus fuit? an Rhea mater stupri rea? an Albani parentes, ipsa quoque ab initio Romani nominis germina persequentes ? an tota Italia, quae per quadringentos annos, dum audere potuit, excidio eius inhiauit ?

non, inquiunt, sed di ipsi, quia se colendos sciebant, futuros custodiere cultores. ergo praescii sunt.

si praescii sunt, cnr hoc imperium inter tot annorum saecula eo potissimum tempore ad summam potentiae arcem perduxerunt, quo ille nasci inter homines atque adgnosci ut homo uoluit, post cuius nomen et ipsi pro nihilo contempti sunt et cum uniuerso mundo etiam illi, quos ipsi prouexerant, cucurrerunt?

sed humiliter obrepsit, inquiunt, et latenter intrauit. latentis et humilis unde tam celebris fama, tam indubitata fides, tam manifesta potentia? signis quibusdam et uirtutibus mentes hominum superstitione sollicitas cepit et tenuit. at haec si homo potuit, di magis posse debuerunt.

an quia ille hanc potentiam a Patre sibi traditam praedicabat, peruentum est aliquando ad intellegentiam illius [*]( AVCTORES g 11 Amulios cf. 2, 4 § 3 ) [*]( 1 collendo D || ut om. P1R1 (s. 8. m. 2 in PR sed deinde erasum in R) || romolus D 3 collendo D || amullius D || qui. B que D || nicem La 4 an∗∗pater (eras. te ut uid.) R || anrhea (n ex r m. 2, r ex t 9 m.- 2) B anmea (mea erasum) D || rea] rhea L 5 abbani D || per germana sequentes L 6 italiam D || quadringentus D cccc PR 7 dii P dί́ί́ (ii cum ras. m. 2, ex ũ ?) B 8 sciebat (corr. m. 3) L\' || futurus R1 || custodire L 9 praescii sunt si om. D || praescii sunt] praesciis (is, an is ?, eras.) D 10 tempora D 11 quo] LZ1h quo se PBZfs quod D; cf. § 19 || inter homines atq; agnusci I (ter-ag in ras. m. 1, nusci pone uers. m. 1) D || adque LP1R1 || agnosci PBD 12 post] PBDv per L 13 contemti P contenti D 14 obprepsit D obressit R1 15 latanter R1 || caelebris (a er.) R 16 manifestata D || quibusdam (dam 8. s. m. 1) B 17 hominem D || saperatitucione D || Bullitas D (-as in -a s corr.) D 18 c∗epit R || ad PR || di in di* corr. L dii (i fin. radendo ex e 9 D) PRD 19 an] haec D 20 peruentũ (Q ex us) P || ∗ad B || intellegentiam (in s. s. m. 1) R intelligentia D )

uerumtamen breuiter discutio: di isti, quos tantos ferunt, ut Romanam rempublicam et propitii prouexisse et auersi adflixisse uideantur, eo certe tempore, quod palam constat, quo nasci Christus uoluit et adnuntiari gentibus coepit deuotissime atque intentissime colebantur.

ita illi consulentes et sibi et cultoribus suis non potuerunt uel reprimere uel repellere superstitionem eius, propter quam spernendos se cultoresque suos destituendos uiderent? quamquam si ab inuitis, danda uenia nec deserendi fuerunt; si a uoluntariis, seruanda praescientia nec prius fuerant adiuuandi.

hoc factum est, inquiunt: nam excitauimus gentes, accendimus reges, instituimus leges, disposuimus iudices, praeparauimus poenas suppliciis et crucibus, Orbem totum scrutati sumus, siquo modo Christianum nomen et cultus uniuerso mundo posset abradi.

hoc eatenus factum est, donec fecunda crudelitas eo usque inter tormenta ac per tormenta proficeret, quamdiu ipsum regium culmen, per quod solum prohiberi potuerat, occuparet.

et quid postea consecutum [*]( 1 adpraehendere R\'D appraehendere R3 2 nee] ne D II se]re D II perepecto (per eras.) D 8 dispectu D || omnem om. L .4 transtulerat D 5 dii (i alt. m. 2 m ras. ex x fort. R) PRD || tanto D 6 remp- D || propicii D II afflizisse R3 II uideatur D 7 certo D || quod quod D || xp- L 8 Uoluit (o corr. ex l ?) L nolit D II aNnuntiari Ra || atque intentissime om. D II adque P1R1 9 colebantur (n statim ut uid. 8. 8. L || ille B\' 10 uel reprimere] uere praemere D || super institutionem D 11 -que (e ex ae m. 2) R 12 quanquam p. ras. B II nec] ne D II disserendi D 13 fnerint D 15 instituimus] inistiauimus D II disposuimus statim corr. ex instituimus L 16 cruciatibus D || orbem] obrem D 17 efcrntati D II modo] modo tandem D || xpianum et sic plerumque L 18 possi D 19 facunda D II credulitas B || inter] in-R || tormta (~ add. m. 2) P 20 quamdiu ipsum] Qụο̣∗am (o m ras., ex am ?, deinde o m. 2 in am corr.) diuisum (p ante s s.s. m. 2) B II regium om. D 21 potnera R1 || quod L ) [*]( v. ) [*]( 23 )

1. Excessere omnes adytis arisque relictis
2. Di, quibus imperium hoc steterat
.

o quanta et quam inoffensa lux ueritatis est, si non aduersus eam ultro sese offerentem inbecilli infeliciter oculi clauderentur! si Christiana fides per multa retro tempora saeuientibus undique aduersum se gentibus regibus legibus caedibus crucibus ac mortibus reprimi nullo modo potuit, immo, ut dixi, inter haec et per haec creuit, cultus autem idolorum iam quodammodo ex se deficiens ac sibi erubescens ad unam clementissimam iussionem sine ullo poenali terrore cessauit: cui dubium.

est hoc per istius intellegentiae demonstrationem de creatore suo tandem innotuisse creaturae, quod illa eatenus per uarias ratiocinationes mentis, intentae quamlibet, aliis offuscata quaesierit ac per hoc statim amori eius, quem etiam ignorans dilexerat, inhaesisse?

nec igitur mirum est, si in magna familia inueniuntur aliqui serui, qui consuetudine lasciuiaque seductorum adsuefacti patientia domini sui ad contemptum [*]( AVCTORES 3.4 Vergil. Aen. 2, 351 sq. ) [*]( 1 cessare (es in ras. m. 2) R 2 adque R1 3 excessere (e tertia ex a m. 2) B excesserunt L || a.dytis (er. u) B adistis D || sacrisque D 4 di (sed di ante ras.) L de D dii PB || hoc] hoc eatj D 6 ιmbeċ̣cιlι P inbeccili R1 inbecilli R2 imb- R1 inbecile D 7 si Uico 8. s. in D 8 aduersus egentibus (sic) incipit s || se gentibus) regentibue D || ∗∗∗∗∗∗∗ regibus (er. undique) P (re)gibus S || legibus in tAg. add. m. 1 in B || cruciatibus R2 crudibus (sic) D 9 (ac) S II nullũ| (m ?)odo S || ut] dut P || di〈xi〉 S 10 cre(nit) S II (ia)m S II quodadmodo SD 11 〈de〉fiens sic 8 II herubes(ce)ns S || clementis〈si〉mam S 12 ul(lo poen)ali S || cessa(uit cui) S. 13 (per istius) S II intelligentiae D || de(mo)nst(r)ationem de cre(ato)re S 14 inno(t)uisse S notuisse Pa || illa (a in ras.) P (ill)a 8 15 ratiocinationes (n pr. s. 8. m. 1) R ra(tioc)inationes S II in(te)nte S || alii suffugata D II (of)fuscata S 16 (quaesierit ac per) S || amor(i) S II (q)uem S 17 di(l)exerat S ||inhesisset S adhaesisse B (non P) II (ig)itur S II est om. S II mag(n)a S 18 〈a〉liqui S II consue(t)udinee sic S II lasciuaque P1R1 (corr. m. ut uid. 4 in R) 19 seduc(t)orum S || assuefacti (s pr. ex d m. 3) R adsue̢facti 8 II patien(ti)a 8 II contemtum P contemtu || 8 )