Historiae Adversum Paganos

quodsi aliqui hanc luoidissimam rationem inritam putant, suisque dis potius adsignant, quos primum prudentia elegerint deinde praecipuo cultu inuitarint, ut sibi per eos amplissimum hoc pulcherrimumque imperium conderetur —

sic enim iactitant, quia ipsi optimo genere sacrorum emeruerint praecipuum deorum fauorem, quibus ademptis uel praetermissis discesserint omnes

1. adytis arisque relictis
2. Di, quibus imperium hoc steterat —

unde, quamuis reuerentia sanctitatis tuae multa fortissime uerissimeque disseruerit, tamen et mihi locus exigit, ut pauca subiciam.

si Romani colendo deos emeruerunt fauorem deorum [*]( AVCTORES § 10 cf. Augustinus C. D. 4, 9 § 11 adytiasteterat Vergilius Aen. 2, 351 aq. ) [*]( 1 credidissent (n deleta P, n s. s. m. 1JB) PB || deo PR || crederet LRa crediderent D 2 in om. L II inoffensae LPash inoffensa D 3 oeleriter (pr. e in ras. m. 3, ex ae 9) B || aɴnuntiate (ɴ ex d et ę ex e m. 3) R adnuntiati D || felox Pa 4 percnrrit D 5 abeundi P2RD 6 di∗serendi (er. 8) B II romania] romams D || romanos] f. L 7 commemorando D 8 libellus (li s. s. m. 1) B om. D II cessarem D || agostam D 9 dicun∗tur P || rationeS D 10 ir.ritam (er. i) D irritam PB || diis PB || signant PB || primo D 12 per om. D || concederetur fort. Portensis ante corr. teste Grubitzio (non Florentini; errat Hauerk.), edd. 1510 et 1542 14 praecipoim Pa || adeptis R1D 17 de D dii PB II steterit (pone e pr. extat r littera inchoata) D 18 sanct.-19 diss. om. L 18 ∗∗sanctitatis (s in ras. et ti prius 8. s. m. 2) B || fortissime uerissimeque] fortissimeque D || fortissimę a. ras. B 19 di∗seruerit (er. s) B disserit D 20 deos] ds· L II emerunt P emerumt (-nit f) R1 )

an Amulius auns, qui exposuit ad necem? an pater, qui incertus fuit? an Rhea mater stupri rea? an Albani parentes, ipsa quoque ab initio Romani nominis germina persequentes ? an tota Italia, quae per quadringentos annos, dum audere potuit, excidio eius inhiauit ?

non, inquiunt, sed di ipsi, quia se colendos sciebant, futuros custodiere cultores. ergo praescii sunt.

si praescii sunt, cnr hoc imperium inter tot annorum saecula eo potissimum tempore ad summam potentiae arcem perduxerunt, quo ille nasci inter homines atque adgnosci ut homo uoluit, post cuius nomen et ipsi pro nihilo contempti sunt et cum uniuerso mundo etiam illi, quos ipsi prouexerant, cucurrerunt?

sed humiliter obrepsit, inquiunt, et latenter intrauit. latentis et humilis unde tam celebris fama, tam indubitata fides, tam manifesta potentia? signis quibusdam et uirtutibus mentes hominum superstitione sollicitas cepit et tenuit. at haec si homo potuit, di magis posse debuerunt.

an quia ille hanc potentiam a Patre sibi traditam praedicabat, peruentum est aliquando ad intellegentiam illius [*]( AVCTORES g 11 Amulios cf. 2, 4 § 3 ) [*]( 1 collendo D || ut om. P1R1 (s. 8. m. 2 in PR sed deinde erasum in R) || romolus D 3 collendo D || amullius D || qui. B que D || nicem La 4 an∗∗pater (eras. te ut uid.) R || anrhea (n ex r m. 2, r ex t 9 m.- 2) B anmea (mea erasum) D || rea] rhea L 5 abbani D || per germana sequentes L 6 italiam D || quadringentus D cccc PR 7 dii P dί́ί́ (ii cum ras. m. 2, ex ũ ?) B 8 sciebat (corr. m. 3) L\' || futurus R1 || custodire L 9 praescii sunt si om. D || praescii sunt] praesciis (is, an is ?, eras.) D 10 tempora D 11 quo] LZ1h quo se PBZfs quod D; cf. § 19 || inter homines atq; agnusci I (ter-ag in ras. m. 1, nusci pone uers. m. 1) D || adque LP1R1 || agnosci PBD 12 post] PBDv per L 13 contemti P contenti D 14 obprepsit D obressit R1 15 latanter R1 || caelebris (a er.) R 16 manifestata D || quibusdam (dam 8. s. m. 1) B 17 hominem D || saperatitucione D || Bullitas D (-as in -a s corr.) D 18 c∗epit R || ad PR || di in di* corr. L dii (i fin. radendo ex e 9 D) PRD 19 an] haec D 20 peruentũ (Q ex us) P || ∗ad B || intellegentiam (in s. s. m. 1) R intelligentia D )

uerumtamen breuiter discutio: di isti, quos tantos ferunt, ut Romanam rempublicam et propitii prouexisse et auersi adflixisse uideantur, eo certe tempore, quod palam constat, quo nasci Christus uoluit et adnuntiari gentibus coepit deuotissime atque intentissime colebantur.

ita illi consulentes et sibi et cultoribus suis non potuerunt uel reprimere uel repellere superstitionem eius, propter quam spernendos se cultoresque suos destituendos uiderent? quamquam si ab inuitis, danda uenia nec deserendi fuerunt; si a uoluntariis, seruanda praescientia nec prius fuerant adiuuandi.

hoc factum est, inquiunt: nam excitauimus gentes, accendimus reges, instituimus leges, disposuimus iudices, praeparauimus poenas suppliciis et crucibus, Orbem totum scrutati sumus, siquo modo Christianum nomen et cultus uniuerso mundo posset abradi.

hoc eatenus factum est, donec fecunda crudelitas eo usque inter tormenta ac per tormenta proficeret, quamdiu ipsum regium culmen, per quod solum prohiberi potuerat, occuparet.

et quid postea consecutum [*]( 1 adpraehendere R\'D appraehendere R3 2 nee] ne D II se]re D II perepecto (per eras.) D 8 dispectu D || omnem om. L .4 transtulerat D 5 dii (i alt. m. 2 m ras. ex x fort. R) PRD || tanto D 6 remp- D || propicii D II afflizisse R3 II uideatur D 7 certo D || quod quod D || xp- L 8 Uoluit (o corr. ex l ?) L nolit D II aNnuntiari Ra || atque intentissime om. D II adque P1R1 9 colebantur (n statim ut uid. 8. 8. L || ille B\' 10 uel reprimere] uere praemere D || super institutionem D 11 -que (e ex ae m. 2) R 12 quanquam p. ras. B II nec] ne D II disserendi D 13 fnerint D 15 instituimus] inistiauimus D II disposuimus statim corr. ex instituimus L 16 cruciatibus D || orbem] obrem D 17 efcrntati D II modo] modo tandem D || xpianum et sic plerumque L 18 possi D 19 facunda D II credulitas B || inter] in-R || tormta (~ add. m. 2) P 20 quamdiu ipsum] Qụο̣∗am (o m ras., ex am ?, deinde o m. 2 in am corr.) diuisum (p ante s s.s. m. 2) B II regium om. D 21 potnera R1 || quod L ) [*]( v. ) [*]( 23 )

1. Excessere omnes adytis arisque relictis
2. Di, quibus imperium hoc steterat
.