Tractatus super psalmos

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.

Ac primum, ne etiam in hos, quos superius commemorauimus, iudicio dei probatissimos uiros, cadere tamquam generalis huius sententiae professionem existimemus, superiorum dictorum sensus obsistit. omnis etenim de stultis et corruptis et abominabilibus coeptus est sermo; et deo prospiciente de eaelo, ut uideret, si quis intellegenter exquirens esset, omnibus, postquam inutiles esse coeperant, declinantibus nemo repertus est bonitatem faciens usque ad unum, id est ex illis, qui et stulti et corrupti et abominabiles et, postquam inutiles facti sunt, declinantes esse coepissent: sententia in eos diuini iudicii congruente, a quibus coepit et sermo. id autem, quod ait usque ad unum, non unum excepit ex omnibus; sed omnibus inutilibus et declinantibus, cum usque ad unum bonitatem nemo facit, ne unum quidem secreuit ex omnibus. non enim ait: praeter unum, sed usque unum; et in eo, quod praeter unum est, exceptio significatur unius: in eo uero, quod usque ad unum est, uniuersitas generalis per prospicientis e caelo scientis diligentiam sub quodam speciali et personali numero continetur.

Quamquam uero eam esse infirmitatem humanae naturae meminerimus, ut ex conparatione diuinae bonitatis bonus nemo sit, sed inconparabilis illa diuinitatis exceptio non interclusit bonitatis officium, ut secundum conparationem humanam inter [*](5 Matth. XII, 85. 6 Matth. XXV, 21. ) [*]( 3 propheta spiritalis (om. lint) PT caeli V 4 sint ex sunt m. 1 R uero om. V 5illuddictumquomodo V intellegitur PTe bonoom. V 6serbe V 7 aliqui VT (in T a eras.) 9 ne om. V 12 enim V 14 omnibus ex omnibusq R 15 coeperant ex coeperunt m. 2 V 17 et postquam inutile. om. V 19 congrui R et om. R 20 sed omnibus om. T 29 sed ne PT 23 usque ad unum T E 24 est om. V 25 proapicienti PT a caelo V scientem VPl1 26 diligentia R 30 officium bonitatis V. )

124
homines bonus nullus sit. bonitas namque primum perfecta ea est, quae indemutabilis naturae uirtute consistens nescit aliquando aliud esse quam fuerit, nec potest non id esse, quod semper est.. humani uero motus ipsa plerumque , mutatione diuersi sunt-, et terrenae legis inperfecta natura fit alia, ex alio instinctu se perturbante demutans: et ad id nos diuersarum adfectionum motus inpellit, dum contumelia irascimur, dum damno mouemur, dum ira accendimur, dum metu perturbamur, dum amore inflectimur, dum odio inpellimur, dum gaudio efferimur, dum dolore stimulamur, dum iudicio dissidemus, dum aetate mutamur. his ergo subditi naturae infirmis motibus aequales esse non possumus, dum et adfectu demutabiles sumus et tempore. et idcirco perfecta bonitas in nullo est, quia eam naturalium perturbationum incentiua demutent. sed tamen cum in bonitatis sumus uel uoluntate uel gestis, non possumus uel tunc non hoc esse, quod sumus. et quamuis inperfecti ad id simus, ne semper id simus, quod tamen sumus in tempore, licet per naturae infirmitatem demutationi bonitatis obnoxiis non adimitur nobis, bonos nos uel tum esse, cum sumus.

Bonus autem solus per naturam indemutabilem suam semper deus non praedurus huius demutationis nostrae arbiter fuit, indulgentiam infirmitati nostrae, qua non semper boni permanemus, ex merito uoluntatis inpertiens, qua bonos nos esse delectat: magisque his, quae uellemus, propitiatus est quam his, quae non possemus. iratus est. namque cum Moysi. fideli utique amico suo, et quem in deum pharaoni constituerat, dixisset: quia non glorificasti me in aquae contradictione, ascende in montem et morere, hunc sibi postea, [*]( 87 Deut. XXXII, 49. ) [*]( 1 nemo sit E bonitaa ex bonitatis m. 2 V 2 ea om. RPT eat ea e 4 demutatione V ó natura ex matura m. 2 V fiat VP 8 damno mouemur dam sup. lin. a m. 2 V 9 dum amore — efferimur om. V 11 infirmea V 12 et sup. lin. a m. 2 V 18 ea VP 15 vel uoluntate — possumus supr. add. m. 2 V 16 hoc om. P 18 demutatione P obnoxii PTo. 19 nos sup. lin. a m. 2 V 21 praedurus ex praeduroe m. 2 V 99 boni om. V 23 qua bono esse V 24 uelimas PT 25 possumus PT utiquae iam amioo suo V1 26 faraoni VRP 27 in aquae contradiotione R in aqua contradictione P in aquis contradiotioniB B. )

125
sepulturae eius loco a nemine cognito, una cum Helia ab apostolis in monte conspectum beati et aeterni regni sui consortem et martyrem reseruauit. et, ne per Aaron et Dauid et Salomonem pluresque alios istiusmodi bonitatis dei exempla percurram, quibus, increpitis demutationum offensis, ob fidei tamen meritum adfuit uenia procliuis, conscius dominus infirmitatis humanae, cum apostolis dixisset: omnes uos scandalum patiemini in nocte hac, et beato Petro non tam ad denuntiationem damnatae demutationis, sed quia per timorem carnis demutabilis homo, id quod negaturus esset admonito et neganti quidem claues tamen regni caelorum non ademit: quia cum per trepidationem obrepsisset negatio, uoluntatis tamen usque ad martyrium confitendi fides firma non deerat. et aliud est nolle, aliud non posse. territus enim Petrus, etsi per carnis sensum responsionis non potuit tenere constantiam, per fidem tamen animi statim fleuit. et cum decussum se ab eo, quod uolebat., agnόuit, lacrimarum dolore fidei suae effudit adfectum. et ipsum illud fuit demutationis tempus et fletus, scilicet secundum trepidationis demutationem uoluntatis firmitate potiore. nam mox inconstantiam trepidationis constans fides fleuit, probatissimam deinceps apostolicae constantiae firmitatem martyrii confessione confirmans. haec idcirco in praesenti loco conmemorauimus, ne generaliter dictum existimaremus: non est, qui faciat bonitatem, non est usque ad unum, cum hi tot et tanti [*]( 7 Matth. XXVI, 81. ) [*]( 1 niminae R' Elia R conspeoto VRPT 3 martirem R reseruabitP aron V dauit R (ubi post hunc uocem eras. & Saul) solomonem V 4pereurrant V 5 in quibus V 6 affuit T fuit V procliua V 8 in hac noctePTb Petro ter non VPTE 9 daranatae negationis VPTE lOhomo eaet quod negaturus esset V 11 olaues ex olauia m. 1 P regni om. VPTa 12 obpressisset V orrepsiset T 18 confidendi R fidis V deerit R 15 tamen om. V 17 dolore supr. scr. m. 1 R effudit ex effundit m. 2 V et ipsam ≡ illud R et ipsad illud V 18 negationis tempus VPT * 20 fidea ex fidis m. 1 V fuit P probaptismum V 82 comfirmans V confirmat T hoc VPT 28 existimaretnr Y 94 bonitatS ex bona eorr. T que R hii T et tam plaoentes PT et tã placiti Vr et placenteB e. )
126
placentes deo uiri, etiamsi per naturae. demutationem de proposito fidei aliquantulum discessissent, tamen maximis ae pulcherrimis bonitatis operibus gloriam sint caelestis de se iudicii consecuti.

Atque hanc quidem intellegentiae nostrae rationem ea, quae consecuntur, absoluunt: nonne sciunt omnes, qui operantur iniquitatem, qui comedunt populum meum ut cibum panis? deum non inuocauerunt: ibi trepidauerunt timore, ubi non fuit timor. quoniam dominus dissipauit ossa. hominibus placentium; confusi sunt, quoniam deus spreuit illos. si enim usque ad unum bonitatem nemo facit, quomodo populus dei est, qui ut cibus panis manducatur ab operantibus iniquitatem? generalitas ergo sententiae amota est, cum a dei populo, quem in bonitatis operationibus non ambiguum est permanere, iniquitatem secernuntur operantes. comedunt itaque operarii iniquitatis populum dei ut cibum panis, qui sanctorum iniuriis uiuunt, quos uexatio[prophetarum et uastatio ecclesiae et omnis iniquitatis delectat operatio. comedunt quoque etiam illi ut cibum panis populum dei, qui eum obtrectationis morsu et laniatu inuidiae dilacerant, secundum illud apostoli: si autem inuicem mordetis et comeditis, uidete ne consumamini ab inuicem. sed et sunt comedentes populum dei ut cibum panis, quibus, ut idem beatus apostolus ait, deus [*]( 21 Gal. V, 15. 24 Phil. III, 19. ) [*]( 1 ueri V praeposito V 2 decidissent PTE didicissent V 8 gIoriam P oaelesti P 4 iudioii (dio in raa.) R iudicium V 6 consequnntor PTE nonne scient RPTE omnes h. I. om. Vsed cf. p. 128,19 8 inuooanerunt ex inuooauerit m. 2 V 9 trepidauerunt timorem V qf. Sabatier II, 107 timueriint R (sed hic ex corr.), PTE post timor R add. confuai sunt 10 diLs V cf. Sabatxer l. c. adn. deus RPTE hominib: (nib: in ras. m. 1) R hominum P eorum hominum T 18 oibus (s in rtU.) R cibum V manducatur (a in ras. ne. 1) R manduoaretur V manda. cetur PTb 14 dei om. P7' 16 iniquitatem — operarii in marg. infer. add. m.2 V secernentur V seountur (oantor in ras.) R sed comedunt itaq; R 18 et omnis sup. lin. a m. 2 V 20 dei populum VPTE 28 sed et sunt et comedentea V 94 quibus om. V ait = quorum ds (in ras. fuit. ue) V. )

127
uenter est, qui ministerium deputant ad negotiationem conlationibus se plebis et muneribus ditando, dum conuiuia sub obtentu religionis sumptuosa sectantur, dum apothecas suas inutili religiosorum obsequio distendunt — cum consuetudo ab apostolis necessariae huius conlationis ad diurnam tantum saeculo renuntiantium aut per. inopiam indigentium alimoniam fuerit instituta i ; de quibus scriptum est: comedentes domos uiduarum et occasione longa orantes. hi ergo ut cibum panis dei populum comedunt et deum non inuocauerunt. stulti enim in corde dixerunt: non est deus. non inuocant ergo, quem negant. uel certe si qui in ecclesia positi dei plebem obtrectatione, insectatione, sumptu comedunt ut cibum panis, etiamsi dominum inuocare se credunt, audient dictum in euangelio fuisse: scimus enim, quia peccatores deus nonaudit. hi ergo dominum non inuocauerunt, quia oratio non uerborum sit professio, sed fidei.

Sed qui deum non inuocant, et illud impietati suae addunt, ut timeant non timenda: illic enim trepidauerunt., ubi non erat timor, saxa, metalla, robora, ignem, aquam, aethera., reges mortuos atque morituros, uel cetera religionum superstitiosa commenta uenerantes et hoc ipso impio inanium metu contemptuque necessarii timoris ex conparatione condemnandi: cum non tam obliuisci timorem dei impium sit, quam impietate praecellat, timori eius metum inanium praetulisse. docuit autem dominus, solum in nobis metum eorum, quae uere timenda sunt. oportere [*]( 7 Matth. XXm, 14. 14 Ioh. IX, 81. ) [*]( 1 moysterium V inputant R 2 ditantorum oSuinia V ditando conuiuia PT 3 religionis — inutili om. V 6 ad diurna R in diurna V 7 domua V 8 et oratione longa E hic V 9 et dm̃ V et dominum (diim) RPTE 11 denegant V 12 obtrectatione om. V insectatione et sumptu E inaectationia sumptu V insectati et sumptu P inseotantur et sumptu T et cibum V 14 eunangelio VR peccatores ex peccatorii m. 2 V 15 non exaudiet PT hic V operatio RPTe qf. Acad. p. 31 16 non uerboruzn sed professione erit fidei PT 17 sed quia PT impietatis suae VB 18 enim om. P trepidarunt E 19 timor adorantes saxa et ala V 91 hio V metu in ras. R metni V contemptum V om. PT 22 necessarium V condemnant V 93 timore V . inpietatem P1 pietati T praecellentia T 24 timorie VT eius om PT 2B quae iure V. )

128
esse, cum dicit: nolite timere eos, qui possunt corpus occidere, animam autem non possunt occidere; timete autem magis eum, qui potest et animam et corpus perdere in gehennam. impius ergo timor est, cum quae non timenda sunt timentur et quae timenda sunt non . timentur. et plerumque nos tamquam pro debita officii religione pie adulari regibus existimamus, quia in corpus nostrum sit his aliquid potestatis: quibus nihil ultra de nobis licet quam latroni, quam febri, quam incendio, quam naufragio, quam ruinae. his enim casibus corporum pro summa potestate desaeuiunt, et propter breuem dolorem libertatem ecclesiae, spei nostrae fiduciam, confessionem dei addicimus, punitorem perditoremque in igne iudicii et corporis et animae nostrae deum non timentes et aeternis diuinae ultionis poenis momentanea atque abolenda supplicia praeferentes; dum placere nos ipsis et in eorum gratia permanere famulatu impio gloriamur.

Et hoc ipsum decreto grauissimo sententia diuina condemnat. namque ad illud, quod dixerat: nonne sciunt omnes, qui operantur iniquitatem, qui comedunt populum meum ut cibum panis? deum non inuocauerunt: ibi trepidauerunt, ubi non erat timor, id ad summam coepti sermonis adiecit: quoniam deus dissipauit ossa hominibus placentium; confusi sunt; quoniam deus spreuit illos. hi ergo, qui operantur iniquitatem et populum comedunt ut cibum panis et deum non inuocauerunt et in non timendis trepidauerunt, nonne cognoscent, quia ossa eorum, qui hominibus placere uelint, deus dissipauit? timuit [*]( 1 Matth. X, 88. ) [*](et 1 possnnt om. R corput occidunt R 3 et animam corpus V et corpaa et animam R 4 in gehenna Pb ipsius ergo Y 6 et quae — non timentur sup. lin. a m. 2 V 8 nostrumquS pro V debito V 8 potestates 721 in nos V quam latroni om. PT 9 hia enim geaeribut pro summa V n breuem corporis dolorem V libertatem om. V eolesiae V ao deaideria PT fiduciae V*PT 12 confessione deicimus PT jn ignS R igne Y iudicia V 18 timentis V 18 manere VRT famulatum V 17 et om. PTE ipeum om. V 18 soient Tb 19omnes h. I. om. RE if. p. 126, 6 21 trepidaue? timore ubi P 22 coepti ex coepit R di supr. scr. m.1 R dissipabit R 24 hii T 87 uellint Y. )

129
huius prophetici dicti sententiam sanctus ille gentium doctor dicens: ego si adhuc hominibus placerem, Christi seruus non essem. inutilis est humanae gratiae et inreligiosa sectatio. nam ex deo magis, quam in contumeliam dei hominibus est placendum, ut per diuina instituta et probitatem fidelis uitae innocentisque placeatur. ceterum placere tantum hominibus uelle deo est displicere. non auocat autem ab hominum gratia dens iustorum mentes et fidelium rationabilem sanctitatem. et audiamus eum per Paulum dicentem: sine offensione Iudaeis et Graecis estote et ecclesiae dei, sicuti et ego omnia omnibus placeo, non quaerens quod meum utile est, sed quod multorum est, ut saluentur. hoc est non hominibus, sed deo placere, cum per id, quod deo placetur, et hominibus sit placendum. ex causa. enim placendi deo causa quoque etiam hominibus probabilis fit placendi. ceterum studium, quod, ut hominibus tantum placeatur. inpenditur, ad id, quod deo placendum est, non refertur, quia tantum eorum causa, quibus placetur, adhibetur. non est autem maius uinculum hominibus placendi quam ut nemo sui causa uelit his placere, quibus placeat; quia quod in profectum propriae utilitatis efficitur, non potest non aliquam interdum offensionem ex causis accedentibus excitare, cum quod alii utile est, alteri saepe fiat incommodum. at uero qui nihil sui causa uelit et omnia in profectum alienae utilitatis exerceat, necesse est ut causam sibi inoffensae placabilitatis adquirat; quia et ex alienis utilitatibus placeat nec offendat ex propriis. et hanc [*]( 2 Gal. I, 10. 9 I Cor. 10, 89 sq. ) [*]( 1 ille doctor gentium V 4 namque deo Tb 7 ab hominibus gratia V 8 mentis V 9 per paulum loquentem VPTE 10 iudaeis ac et graecis estote PT estote Iudaeis et Graecis E ecleBiae V 11 et ego per omnia Rare placet ln non ex nã m. 2 V 12 quod mihi utile est R quod mihi utile sit b meum utile PT 18 non hominibus placere sed d5 V 14 quod d5 placet - - P cendum — enim pla sup. lin. a m. 2 V 15 quoque om. E 20 uellit Viis E placeret V quibus pkceat rnp. lin. m. 2 V 21 potest ex est m. 1 V 22 accedentibus a accidentibus m. 1 R aocidentibus V1' 28 ad uero V 24 uellit V 25 inoffensam F1 26 et hanc sibi esse E. ) [*]( XXIL HQsr. Pict. pars J. ) [*]( 9 )
130
esse causam probabilem placendi sibi cunctis apostolus docuit; quia utilitatis suae neglegens utilitati se dedisset alienae.

Dissipauit ergo ossa deus hominibus placentium. et ossa non haec corporalia dissipari intellegenda sunt, sed quia spes aeternitatis in ossibus significari solet, ex quo dictum est: hoc nunc os de o-ssibus meis. quod beatus apostolus, quia magnum mysterium est, ad Christum et ad ecclesiam refert. quae ex Adae sui seternitate aeternitatis substantiam mutuatur. quod in domini uulnerato licet corpore confixoque non frangitur. os, inquit, eius non conteretur; quia cum fuerit iniquis ius passionis in carnem, in aeternam tamen diuinitatis et inpassibilem naturam nihil licuit passioni. integram autem et incorruptam spem aeternitatis significari in ossibus etiam illic meminimus, ubi dicitur: custodit deus omnia ossa iustorum, unum ex his non conteretur, quia secundum demonstratam Ezechieli resurrectionem sacramentum eius sub ossium significatione sit reuelatum. ergo ut custodit deus ossa iustorum, ita et hominibus placentium dissipauit, et dissipauit non ita, ut eo, quod essent, carerent, sed ut per contemptum dei tamquam deperdita et abiecta uilescerent.

Id enim sequitur: confusi sunt, quoniam deus spreuit illos. confunditur quisque et pudore dedecoris sui et conparatione honoris alieni. et hinc illud, quod apostolus significat dicens: omnes quidem resurgimus, sed non [*]( 5 Gen. II, 28. 10 Num. IX, 12. 14 Ps. XXXHI, 21. 94 I Cor. 15,51. ) [*]( 1 probilem V1 & placendi (di in ras.) sibi cunctis R placendi cunctis E 2 utilitatis se V dedisset ex disset m. 1 P 8 dissipabit P dã ossa V 5 et hoc R 6 ex ossibus R 7 ministerium r1 O 8 ex aeternitate adae suit V substantia RiP 9 quid V in dõn (o add. m. 2) V in dfio PT 10 hos V1 11 uis passionis V in carne internam tamen P diuinitatem R 14 ubi add. m. 2 V dš V doi minus RPTE 16 ezeceli r hiezechiheli T sub ossibus significatione V 17 releuatum V 18 et dissipauit supr. scr. R et dissipabit P* om. V 19 ut cu quod R 90 uiliscerent 1' 91 idem sequitur V quia deus RE 22 spraeuit eos R et pudore om. V 28 corporatione (xic) ex corparatione m. 2 V illud est quod PTE 24 resurgemus RPTE cf. Sabatier lII, 720. )

131
omnes demutabimur. sed et propheta et confusionem resurrectionis et honorem discernit, itadicens: et resurgent alii quidem in uitam, alii in confusionem aeternam. confundentur ergo, quorum ossa dispersa sunt, quos spreuit deus, quos tamquam indignos, ne conformes essent gloriae suae et resurrectionis, abiecit: resurrecturi adeo, ut confundantur, non demutabuntur uero et ex eo confundentur. haec enim resurrectionis statuta condicio est, et idcirco tamquam ex prarterito pro decreti definitione fit sermo, quia id, ut ita maneat, sit statutum.

Commemoratis uero humanis et insolentiae et iniquitatis impietatibus, ut is, qui titulo praefertur, intellectus in finem possit intellegi. tali propheta spem beatorum finis ipsius adhortatione confirmat dicens: quis dabit ex Sion salutare Israhel? dum auertit dominus captiuitatem plebis suae, exultabit Iacob et laetabitur Israhel. una enim haec spes reliqua fuit humanae infirmitati et fidei, per quam inter tantas praesentis uitae calamitates aeternorum bonorum exspectatione requiesceret. et idcirco certus huius beatitudinis propheta, tamquam ex uasto humanarum miseriarum proclamat profundo, dicens: quis dabit exSion salutare Israhel? namque secundum alium prophetam: ex Sion exiet lex, et uerbum domini ex Hierusalem. hoc uerbum domini caro factum est. haec caro et Sion et Hierusalem est, ciuitas nobis pacis et speculatorium nostrum. hinc salutaris, hinc Iesus. Iesus enim, ut saepe diximus, ipso nomine salutaris est. lex [*]( 2 Dan. XII, 2. 92 Esai. II, 3. ) [*]( 1 inmutabimur Rb confessionem V 3 uitam alii in om. R alii quidem in e alii autem in b 6 deus om. V continues. 7'1 6 et om. r 7 immutabuntur b 8 surrectionis V 9 pro om. R 12 impietatis F1 nt his R in fine RFT 18 spe R 16 istrahel V aduertit R pleuis P1 18 calamitates rx calamitatis m. 1 V exspectatione rerum requieaceret V 19 beatitudins V 20 proclamat de profundo r «. 92 cundil corr. m. 2 V 23 de ierusalem R 24 caro sup. lin. add. . a. 2 V hec uerbum oaro corr. m. 2 V 25 nobis add. m. 2 V nonae PTE nostrum om. V hinc ias enim ut V 26 eat lex — salutaris om. V. ) [*]( y* )

132
autem ex Sion non fuit salutaris, opere quidem uiuificans, sed non iustificans ex fide.

Hic uero exspectatus salutaris et datus est Israhel, sed non carnali illi Israhel. non enim, qui filii carnis, filii deisunt, sed filii promissionis deputantur in semen. testatur et Iohannes, non esse secundum carnem Abrahae filios. cum et filii uiperarum sunt, et potens est deus Abrahae filios de lapidibus excitare. dominus autem ipse docuit, ex fidei operibus proprietatem successionis existere, nec secundum carnis generationem filiorum originem deputari, cum ait: si filii Abraham essetis, opera Abraham faceretis. sed et Daniel presbyteros condemnans ita dicit: non semen Abraham, sed semen Chanaan et non Iuda. Ezechiel quoque increpitis populi iniquitatibus ait: pater tuus C h ananaeus, mater tua Chettaea, radix tua et generatio tua de terra Chanaan. non est ergo Israhel iste ex successione corporea, cui ob infidelitatem origo profanissimi generis deputatur. neque huic data salus est, qui non suscepit oblatam. sed ei, qui auersa captiuitate populus dei factus est.