Tractatus super psalmos

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.

Et quia superius duplex persona seruata est, cum ait: aduersus dominum et aduersus Christum eius gemina quoque nunc ridentis et subsannantis significatio [*]( 5 Prou. V, 22. 7 Act. ap. XV, 10. 20 Act. ap. IV, 29. ) [*]( 1 et homini J. ut ex et R 2 uincula quidem gentium t 3 colligantur E 4 absoJuere super infidelitate V o fasciis ex fasceis I' fasceis R constrinctus R 6 iudei r onerantur V E 10 a se sup. B lin. 0 m. 2 V 11 ei E 12 permouis V 13 & ubi R ubi b nnllam ex ullam m. 2 V 14 addant (v diuers. liq.) R 15 de ipsis R de semetipsis E intelliguntur ex intelligantur R 16 suaui illi et K rf. Biicheler lal. Decl. p. 114 22 hae (1 litf. eras.) R hoc I* 23 peccatorum e 24 seruata ex serua m- 2 V 26 ridentis ex ridentes m. 2 V subsannantis ex subsantis m. 2 V significatio er significationibus m. 2 r. )

consecuta est. non enim discernitur contumelia alterius ab altero. neque discretus est honor religionis ad utrumque. qui enim per genuinam patris et filii secundum se legitimamque naturam in gloria diuinitatis unum sunt, unum etiam sunt uel in eontemptus iniuria, uel in honore reuerentiae, et alter in altero ant honorificatur aut spernitur. atque id ipsum dominus testatus est dicens: sicut pater suscitat mortuos et uiuificat, sic et filius, quos uult, uiuificat. nec enim pater iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio, ut omnes honorificent filium, sicut honorificant patrem. qui non honorificat filium, non honorificat patrem, qui misit illum. non distinguitur honor. non discernitur contumelia: aequa in utrumque religio expectatur, et iniuria unius contemptus utriusque est. ita cum in uno uterque spernatur, qui unum sunt in diuinitate ambo per gloriam, unum quoque sunt in religione ambo per honorem. ut nunc' qui aduersum dominum conuenerunt, conuenerunt quoque aduersum Christum eius: et quos in caelo habitans inridet, hos et dominus subsannat.

Non quod non et dominus esset semper in caelo, quippe qui de se ipse testatus sit: nemo ascendit in cselum, nisi qui descendit de caelo, filius hominis. qui est in caelo. non abest ergo a caelo, quia, cum de caelo descenderit, filius hominis manens atque loquens, esset tamen, cum hsec loqueretur, in cselo. descenderat quidem filius hominis. sed per naturae uirtutem non aberat filius dei, unde descenderat, neque se ex eo, quod antea erat, tum. cum homo est natus. [*]( 7 Ioh. V, 21. 21 Ioh. 111, 13. ) [*]( 1 consecuta (con ex parte eltan. laexione pergam.) R subiecta V ab supr. add. R 2 honor est E 8 fili V 4 in contemptu iuiuriae R 5 in honoris reuerentia e 6 adque VR 12 distinguitur ex distingui m. 2 V 15 post spernatur -1 uel j litt. eras. R 16 et niic a et hinc t 17 quia aduersum V 18 aduersus Christum eius VE hibitana V inridit V 19 hoc et V subsannat — non et dominus om. V 20 quippe de se ex quippe cum de se m. 1 V 22 de caelo descendit R .-a 23descenderet V 24 adque loquens ea R adque loquen esset (corr. m 2) Jx t atque loquens est E 27 ante lne erat ex ereat m. 2 Y. um oum V. )

absumpserat; neque factus filius hominis, filius dei esse defecerat. sed adeo filius hominis filius dei est, ut descendens de cselo filius dei per uirtutis SOSB substantiam idem filius hominis esset in caelo.

Sed uolens propheta sub persona? distinctione significare patrem, qui, filio suo etiam in filio hominis consistente in terris, in illa aeterna sua sede ac beata maneret et sine descensionis alicuius dispensatione requiesceret, ait: qui habitat in caelis, inridebit eos, et dominus subsannabit eos: ut per eum, qui inrideret habitans in caelo, intellegeretur et dominus. qui subsannaret e ea'lo. non differt autem subsannare et inridere; utrumque enim secundum uoluntat.is adfectum officio oris efficitur. namque secundum intellegentiam nostram per corporales species diuinarum rerum sensus exponitur, ut subsannatio et risus in eludendis his, qui aduersus dominum et aduersus Christum eius conuenerant, nominaretur, non quod in incorporalem deum aut resolutio aut obductio oris incideret, sed ut ex naturae nostrse consuetudine nosceremus, quali in impios esset iudicio diuinae uoluntatis inlusum. subsannati igitur et ■ inrisi sunt. nam qui testes falsos concinnauerant., qui proditionem mercati erant, qui super se ac filios suos sanguinem eius receperant, qui: crucifige clamauerant, qui: descende de cruce, si filius dei es dixerant, qui sepulchrum obsignauerant, qui resurrectionis silentium a militibus et famam furati corporis emerant, perdiderunt tantum impietatis suae laborem. deus est, quem cruci adfixerant: aeternus est, cuius [*]( 3 post dei / lilt. cum uirgula supr. scr. eras. R; E h. I. uoces essetet inter dei et per inser. per uirtutem suae suhetantiae E 6 conaistente ex consistentente m. 2 V 7 discessionis V 10 qui irridet ae 11 sub- Bannaret - (e ex corr., t in ras.) R differt ex defert m. 2 V -m t m __ 15in cludendis R d°m corr. m. 2 V 16 conuenerat V 17 don au relntio corr. m. 2 V incideret (t in ras.) R incederet V 18 in pios V 19 esse r iudioiQ V subsannati ergo E 20 naq. R namque qui Va: n a n falgos testatus V concinnauerat corr. m. 2 V 22 eis receperat corr. m. 2 V crucefige V clamauerant ex clamauerunt m. 2 V 23 es dei R h sepulcru m. 1 R 24 siletiom ex simletium m. 1 V 26 cruci (ci in rol.) m. 1 R fixerant Ve. )

sepulchrum obsignauerant. inridetur impietas, dum ad inlicita nititur. dum inconcessa expetit, dum quod obtinuisse se sperat amittit, dum deum esse, quem tamquam hominem condemnat, agnoscit.

Ob quod conpetenter hoc sequitur: tum loquetur ad eos in ira sua et in indignatione sua conturbabit eos. postea enim quam resurgente a mortuis deo, in quem mors per speciem corporis, quod adsumpsit, inciderat, temeritas infructuosse impietatis inrisa est, deus ad eos, quos subsannauerat, loquitur eosque in indignatione conturbat. ac priusquam, qui iste me sermo et quse haec indignationis perturbatio sit, ostendimus, admoneri legentes atque audientes oportet, ne aliquas demutationes passionum perturbationesque motuum cadere in deum credant. nihil enim in aeternam illam et perfectam naturam nouum incidit: neque qui ita est, ut qualis, est, talis et semper sit, ne aliquando non idem sit, potest effici aliquid aliud esse, quam semper est. terrenae istud imperfectaeque causse habent generis, ut demutabiles fiant conuersione naturae, cum laetitiam maeror, placabilitatem ira. beniuolentiam offensa, aequanimitatem inuidia, securitatem sollicitudo perturbat: sumusque per haec aliud aliquando, quam fuimus, cum eam, quae praesens sit, mentis adfectionem subrepens per inconstantiam infirmitatemque nostram motus adpetitionis alterius inquietet et ex eo, quod fuimus, in id, quod sumus, conuersio nos repentina demutet. deus autem beatus atque perfectus profectu non eget, cui nihil deest: demutatione non nouus est, qui origine caret. IPSE EST, qui, quod est, non aliunde est: in sese est, secum est, a se est, suus sibi est et [*]( 1 saepulchram r 2 se sup. lin. a m. 2 V 6 tunc E loqtur R 6 in sec. /. om. V conturbabit ex conturbauit rR 7 ex mortuis V dei filio E 8 adsumit V 10 in om. V 11 qui (sic) R quis e quae R 12 ostendamas E adque VR 14 in dum V enim om. R 16 alis corr. m. 1 V 20 beneuolentiam e aequanimitatem ex aequaminitatem m. 2 V et securitatem E 22 cum ea V 24 inquieta (eta in ras. m. 3) R 26 adque VR 27 carft (y diuers. liq.) R qui ex quid m. 2 V 28 in esse est V cum est Ra ase eat V nd se est Re. )

ipse sibi omnia est, carens omni demutatione nouitatis, qui nihil aliud, quod in se posset incidere, per id, quod ipse sibi totum totus est, reliquit.

Ex huius igitur optima ac beniuola beatitudine per dominum nostrum Iesum Christum profectse omnes sunt caelestium et inuisibilium creationes. spiritalium et corporalium constitutiones, non ut profectum sibi aliquem ex his, quibus originem inpertiebat, adquireret. neque enim quisquam eo indiget, quod ex se tribuit, aut per id proficit, cui ad id, quod est, auctor est. exteriora autem sunt, quae adferunt profectum; quia ea, quae inopise ? medentur, aliena sunt. deus igitur, ex quo omnia sunt, nullo eorum indiget, quibus id quod sunt esse largitus est: omnia uero ad profectum eorum, quae gignerentur, creauit. et quia longus erit sermo, si etiam de caelestibus et inuisibilibus inchoetur, ex nobis ipsis, ad quos prophetiae psalmus est, tractemus.

Hominem, non quod officio eius in aliquo eguerit, instituit, sed, quia bonus est, participem beatitudinis suse condidit et rationale animal in usum largiendae seternitatis suae uita sensuque perfecit; et hoc ex ipsius dictis absolute intellegitur ait enim: sed nunc Israhel, quid dominus deus tuus poscit a te, nisi ut timeas dominum deum tuum et ambules in omnibus uiis eius et diligas eum et seruias domino deo tuo ex toto corde tuo et ex tota anima tua et custodias praecepta domini dei tui et iustificationes eius, quae ego praecipio tibi, ut bene sit tibi? nullum a nobis, nisi innocentiae et [*](21 Deut. X, 12 sq. ) [*]( 1 caret ex carunt m. 2 V 8 totum om. R reliquid R 4 beneuola c i ut om. R 8 indiget ex indicet m. 3 R 10 profectum ex profectam m. 2 V quia ea — profectum om. V 11 nulla ex nullu R 13 gignentur ex tignentur m. 2 V 14 inco hetur corr. m. 2 r 15 prophetia (profetia V) psalmi Vx 17 sed quia corr. m. 2 V sed qui Re condidit ex condit m. 2 V 18 suae aeternitatia. uita sensutque VR uitae. senausque a 19 absolute ex absolutae R intellegetur ex intellegatur m. 2 V 20 et nuno e iBtrael V 24 inter anima tua et et custodias add. «: et ex tota uirtute tua 25 tui om. RE. )

religionis et fidei obsequium deus postulat. amari se a nobis exigit, non utique amoris in se nostri fructum aliquem sui causa ipse percipiens, sed amore ipso nobis potius, qui eum amabimus, profuturo. nam amari se, sibique nos obsequi idcirco ut nobis bene sit, expectat, ut digni beatitudinis ac bonitatis suse munere per meritum amoris sui et obsequii iudicemur. bonitatis autem usus, ut splendor solis, ut lumen ignis, ut odor suci, non praebenti proficit, sed utenti. quod ergo sumus, profectus noster est potius, quam eius, qui nos in id, quod sumus, instituit; quia deus bonorum eorum, quse in se sunt seterna, non inuidens in sensum nos atque usum beatae suae bonitatis adsumit.

Sed qui perfectus ac bonus, et bonitate in nos ac beatitudine sua non sine ratione ac modo usus est. nam unicuique nostrum libertatem uitae sensusque permisit, non necessitatem in alterutrum adfigens, ut unumquemque ex natura bonum malumue esse lex cogeret: sed qui nos per beniuolentiam utenda; beatitudinis suse creasset, profectum nobis ad id per meritum uitae innocentis honestaeque constituit. quid autem honoris ac prsemii bonitatis necessitas mereretur, cum malos non esse uis quaedam nobis conserta non sineret? uoluntati ergo permissa bonitas est, ut praemium sibi uoluntas bonitatis adquireret, et esset nobis aeternae huius beatitudinis profectus atque usus ex merito, non necessitas indiscreta per legem. et quamquam nos ad uoluntatem bonitatis, id est ad bene honesteque uiuendum per spem promerendae et utendse suae bonitatis inliceret, poenam tamen deuitatae et contemptae bonitatis adiecit: ut. cum libertatem nobis uoluntatis ad bonitatem promerendam reliquisset, quia meritum naturse necessitas non haberet, libertatem ipsam cotidie propositus e contrario poenae terror argueret. [*]( i 4 nos ex nobis fir. 2 V obeequi ex absequi m. 2 V 5 expectat R expetit e beatitudinis suae ac bonitatis e beatitudinis suae ac bonitatis suae b 8 succi E praebenti ex probanti m. 2 V 12 ac bonus est, bonitate e in om. Ra 13 unicuique (que sup. lin. a m. 2) V 15 ea natura R 16 malumq. r per beneuolentiam, 19 ac ex hac R 20 conserta e.r conseria corr. m.3 R uoluntati — praemium sibi om. V (sed linea dimidia uacua relicln) 22 aeternae ex aeterna nI. 2 V lilt. aeternae hu in ras. R 28 adque VR 24 quamquam ex quam m. 2 T honestaeque R 26 deuitatae ex deuitati m. 2 r. )

atque ita et per rationem sequi atque iusti ad meritum praemii permissa libertas est et per bonitatem dei ius libertatis metu constitutionis artatum est, ut bene uelle meriti spes moneret, malum nolle propositae ultionis poena suaderet.

Itaque his, quibus ex uoluntatis libertate malitia magis placuit, ultio constituta ira esse dei creditur, non quia indemutabilis illa dei et quieta natura motu impetus turbidi incalescat, sed quod ille, qui per constitutionem p“nse maneat in p“na, sentiat sibi auctorem huius constitutionis iratum. p“na enim patientis ira esse creditur decernentis. atque ita irascitur deus, cum per p“nse dolorem iram decreti in se sentiant esse puniti, quae non per demutationem naturae in iram ex placabilitate commotae, sed ex constitutione p“nse ira sit puniendis. hanc autem p“nse constitutionem iram nuncupari atque esse, Iohannes in euangelio ostendit, dicens: natio uiperarum, quis monstrauit uobis fugere a futura ira? cum enim debitum illis esset ob impietatem suam p“nse constitutione puniri, iram tamen hanc futuram psenitentise confessione fugiebant apostolus quoque irse huius ita meminit, dicens: quia si. cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est, multo magis iustificati nunc per sanguinem eius liberabimur per illum ab ira, iram uidelicet p“nam manentis constitutionis ostendens.

Non itaque ad demutationem deus mobilis est neque ad aliud ex alio transferendus: cum certae ipse constantisque naturae est, manet ut est, quippe qui dixerit: ego sum qui 15 Matth. m, 7; Luc. IJI; 7. 19 Rom. V, 10. 26 Exod. III, 14. [*]( 1 atque ex adque R adque V 2 ina V uis R (?) E libertis V1 3 ar = tatfi (ercu. c. ?) R artata E meriti = (eras. B ?) R merenti V 4 praepositae F1 poenae V 9 sentiat ex sedtiat V cf. praef. et Aood. p. 22 10 decernentis ex decernitur V atq. V adque R 12 que M. 2 V per denotationem V 13 commota est, sed E 14 adque VR 15 in euuangelio R 16 monstrabit ex monstrauit R 17 guam corr. m. 2 V 18 poenitaentiae ex poenaentiae m. 1 R 19 huius ex eius m. 1 R 22 liberabimur ex liberamur m. 2 V ab ira per illum Rt 23 iram uidelicet poenam V constitutionis est V 24 non itaque — mobilis est om. V 25 et ex alio VR incertae ipse (ipsae V ) inconstantisque naturae est manet VR oerte ipse cSstantisq; naturae est manet a cum certae ipse constantisque naturae sit maneatque e ) [*]( XXII. Eilar. Piet. pars I. ) [*]( 4 )

sum et non demutor. beata illa et perfecta aeternaeque uirtutis bonitas non patitur conuersionem nec demutatur ei alio in aliud motu accidentis instinctus. et hoc hic idem sic sancto spiritu loquens propheta testatur, dicens: deus iustus iudex, fortis et magnanimus, numquid irascetur per singulos dies? nisi conuertimini, gladium . suum uibrauit, arcum suum tetendit et parauit illum; et in ipso parauit uasa mortis, sagittas suas arsuris operatus est. non ergo ad iram magnanimus demutatur, sed potens iudex poenam decreuit ad culpam. nam non conuertentibus gladium uibrauit et arcum tetendit et in eo parauit uasa mortis, sagittas suas arsuris operatus est. operatus autem est non ad motum irae repentinae, quse per cupiditatem ulciscendi subito accensa sit, sed operatus arsuris est, qui per inpaenitentem uoluntatem ipsi se constituent urendos. et his, qui non conuerterentur, gladius uibratus est, non ex demutatione irae promendus ad singulos — neque enim, qui magnanimus est, per dies singulos irascitur — sed quia iudicium decreuit, gladius eius ex p“nse constitutione iam promptus est. psa autem p“nalis iudicii spiritalia ministeria in gladio, arcu, sagittisque memorantur; quae quia praeparata. habentur arsuris, non ex motu irse temporariae praeparantur, sed ea ex decreti constitutione temperatissima deus bonitatis suae aequabilitate moderatus est: non occultam scilicet constitutionis ipsius huius seueritatem et incognitam relinquendo, terroremque eius denuntiationibus praemonendo, et ipsam illam, constitutam licet, longa tamen ad peccati psenitentiam dilatione remorando. [*]( 4 Ps. vn, 12. ) [*]( 1 et perfectae aeternaeque V et perfecta aeternaque E 8 accedentia V et hoc hio idem sancto V et hoc idem hic sanoto E cf. P3. CXX cap. 11 4 profeta V prophaeta R 5 iudex iustus RE magnanimis R irascitur R 6 conuerai fueritis RE 7 et arcum Buum RE 8 et in eo RE 9 magnianimus V 10 deputatur R 11 uibrabit R 12 et sagittas suas VE 18 repentinae irae E quae per ex quer corr. m. 2 r 15 constituentarsuroset hia corr. m. 2 V 16 conuertuntur ex conuerterentur m. 2 V (e) 17 magnianimus V 20 arcus V 21 quae quia praeparatua V q; q* praeparata R quia praeparata E 23 aequalitate R 24 huius om. V 25 et incognita R 26 longanimitatem ad R 27 dilatione ex dilatatione R. )

Atque ideo, posteaquam fremuerunt gentes et adstiterunt reges, posteaquam inania meditantes populi in unum conuenerunt aduersus dominum Christumque eius et posteaquam inrisi subsannatique sunt, subiectum est: tunc loquetur ad eos in ira sua et in indignatione sua conturbabit eos. q qualiter autem loqui semper in ira sua dominus solitus sit, coam propheticae doctrinae grauissimum et maximum adferemus . exemplum, Esaia dicente : audite uerbum domini, principes Sodomum; adtendite uerbum dei, populus Gomorrhse. quo mihi multitudinem hostiarum uestrarum? dicit dominus; plenus sum. holocausta arietum et adipem agnorum et sanguinem taurorum et hircorum nolo; nec si ueniatis apparere in conspectu meo- quis enim exquisiuit hsec de manibusuestris? — calcare aulam meam non adponetis. si adferatis similaginem, uanum est; thymiama abominatio mihi est. neomenias et sabbata et diem magnum non sustineo, ieiunium et ferias et neomenias uestras et festiuitates odit anima mea. facti estis mihi in abundantiam, iam non sustineo peccata uestra. cum extendatis manus uestras, auertam oculos meos a uobis; et si multiplicetis precem, non exaudiam uos: manus enim uestrse sanguine plenae sunt. et haec quidem atrocia et plena irse, principes Sodomum generosam Abrahae familiam nuncupari, populum Gomorrhse electum in hereditatem Israhel dici, inprobabiles esse hostias, abominabiles [*]( 8 Eeai. I, 10 sqq. ) [*]( 1 adque VR 2 conuenerant VR 3 aduersum V 4 loqtur R 5 et indignatione (ne sup. lin. a m. 2) V conturbabit ex conturbauit m. 2 V 6 d5 V 7 profeticae VR et ex est m. 2 V maximum ex maximus m. 2 V 8 Eseia V 9 Sodomorum RE cf. Stud. 1886 p- 341 domini E 10 gomorrae VR mihi om. R 16 apponitia R 16 thimiama ex thimiamna m. 2 V 17 est mihi E numenias V et sabbata uestra Ra 18 ieiunia RE 19 et neomenias om. V 20 facti enim mihi eatia E in abundantia VR 21 extenditis R 22 uestras om. RE 23 praecem VR 24 sanguinae V 25 Sodomorum RE generosa V generotum R 26 Abraham R familia VR Gomorrae VR 27 Istrael V. ) [*]( 4* )

sollemnitates, pertsesa ieiunia. auertendi ab aspectu adeuntium oculi, obstruendae ab auditu precantium aures, quia manus sanguine plense sint: quid hac comminatione grauius est? quid his minis seuerius? sed uideamus, qualiter in ira sua deus loquatur.

Sequitur enim, posteaquam dictum est: manus uestrse sanguine plenae sunt, lauamini, mundi estote, auferte nequitias ab animis uestris, a conspectu oculorum meorum. discite bonum facere, exquirite iudicium, liberate iniuriam accipientem, iudicate pupillo et iustificate uiduam: et uenite, disputemus, dicit dominus. et si fuerint delicta uestra sicut ph“nicium, ut niuem dealbabo: si autem fuerint ut coccum, ut lanam candidam efficiam. et Hi uolueritis et exaudieritis me, quae bona sunt terrse manducabitis: quod si nolueritis neque audiueritis me, gladius uos comedet. os enim domini locutum est haec. sequitur terrorem benignitas. et quibus iam ultio criminis debita est, his adhuc superest psenitentis conscientiae beata confessio. non enim statim deus in ira sua perimit, sed loquitur et dissimulata adhuc poena tantum in indignatione perturbat. qui enim ut coccum et phoenicium erant. redundanti in manus sanguine decolores, hi in niuem albescent eruntque ueste beati uelleris candidati. et haec quidem ex auctoritate Testamenti ueteris praesumpta sint: uideamus. an etiam in nouo dei ira talis esse intellegatur, ut saluet.

Namque lohannis eos. quos esse nationem uiperarum ob malit-iam paternse se impietatis exprobrat ita ad salutem [*](1 pertesa li epreta lP ab conspectu E euntium (aduidendũ supr. ser. nt, I) li '2 oculi tx coulis R ab sup. lin. a m. 2 V pcantium R praeeantium I' sangainae Tn/i 3 plaenae V sunt VE hac ex haec l\ 4 loquitur Ra 9 indicate orfano R E 10 et uenitP arguamur RE 12 sicut fbenicium T (el ut fenicium R 14 et audieritis R Ed. Par. 1572b 15 neque obaudieritia mihi (ihi in ras.) R 16 comedet rj- eomedit R 17 haec om. E et quibus - adhuc om. V 18 paenitentis R paenitentis ts paenitentes r 21 foeniciam r fenioium R 22 hi om. Rt S3 erunt:: qae r aestae R uelleris ej• uelleres t. 2 V 25 esse sup- lin. o m. j* r 26 namque ex nam m. 2 r lohannis Vloannes r.r loannis R quos esse froctum niperarum 1 : )

monet: facite dignum fructum psenitentise. et rursum dominus ipse: uenite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. frementibus autem aduersus se et non tantum in passione, sed etiam post passionem, non dico in unum conuenientibus, sed persecutionem ecclesiae, apostolorum fugam, caedem martyrum spirantibus deus sic loquitur iratus: Saule, Saule, quid me persequeris? ait autem: quis es, domine? dominus uero: ego sum Iesus Nazareus, quem tu persequeris. at ille tremesetpauens in eo, quod sibi acciderat, dixit: domine, quid me uis facere? sic loquitur iratus. sic in indignatione conturbat, cum, quibus ob meritum impietatis poena decreta est, ipsis per admonitionem desinendi metus et terror adfertur.

Sed ne ipsam quidem principalem et maximam loquendi in ira et in indignatione conturbandi praedicationem praetermisit propheta. namque post idquodait: tunc loquetur ad eos in ira sua et in furore suo conturbabiteos, ut ostenderet, qui ille irae sermo esset et quae ex eo conturbatio gigneretur, adiecit: ego autem constitutus sum rex ab eo superSion montem sanctum eius, adnuntians praeceptumeius eius. dominus dixit ad me: filius meus es tu, ego hodie genui te. posce a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. reges eos in uirga ferrea, tamquam uas figuli confringes eos. iratus loquens atque in indignatione perturbans et irascendi modum temperat et loquendi. nam neque iram dissimulat potestate praelata, neque [*]( 1 Matth. III, 8. 2 Matth. XI, 28. 7 Act. ap. IX, 4. ) [*]( 2 ipse dfis (dñs add. m. 2 f) V (e) omnes om. V 3 honerati R 4 aduersum V 5 conuenientibis R 6 eclesiae V ecclaesiae R 9 Nazarenus RE ad ille V 13 paena R 15 et maxime R 16 in iram R et in indignatione ex et indignationem m. 2 V et indignatione R praedicatioie (tio in ras.) R 17 profeta VR loqtur R 18 conturbabit eos ex conturbauit corr. m. 2 V 19 illae V irae sup. lin. m. 1 R 21 praedicans praeceptum eius R 22 mens om. V 23 odie R 24 tuam post poMessionem om. V 25 et taquam R (b) 27 pturbat (t in m. 2 litt.) R conturbans V 28 namque ira V. )

a bonitate sua excedit terrore praemisso, ut ad pietatem nos metus eius, cuius potestas esset demonstrata, reuocaret. conturbantur ergo frementes et uana meditantes, cum regem sciunt, cum filium dei audiunt, cum possessorem eum finium terrae et heredem esse gentium discunt, cum regendi ius in uirga ferrea eius esse cognoscunt, cum modo ac facilitate uasis figuli comminuendos populos intellegunt. sic loquitur iratus, sic conturbat indignans, non puniens admissam impietatem, sed impsenitentem ad paenitentiae confessionem commemorato potestatis terrore perturbans.

Quamquam uero per spiritum prophetise, pro gerendis gesta memorantis, quia solitus sit per non ambiguam prouidentiam gerendorum deus futura pro praeteritis significare, absolute intellegi possit, omnia hsec ex persona unigeniti filii dei domini nostri Iesu Christi dicta esse, et infidelitas maxima sit trepidum ad haec sensum ambiguae opinionis adferre, tamen etiam euangelicis atque apostolicis doctrinis ostendendum est. nihil eorum prophetam, quse gerenda praedicandaque essent, non antea prophetasse, maxime cum non exiguus ignorantibus atque simplicibus error oriatur in eo, quod dictum est: ego hodie genui te. cum enim ante tempora unigenitus dei filius maneat, non conueniens et consonans esse intellegitur, ut in die genitus sit, cum dies omnes in tempore sint. tempora enim secundum praescriptam nobis a Moyse cognitionem, in hunc suum motum atque cursum ab origine saeculi et constitutione dimensa sunt, cum per momenta et horas et menses et annum [*]( 1 ad pietate R ad pietatem ex ad inpietatem m. 2 V 2 potestatem (tem in ras. m. 3) demonstrat (t in ras. m..1) R uocaret R reuocare V conturbabantur V 4 poesessorem eum ex possessorem cum R possesaorem eum corr. m. 2 V 5 discunt ex dicunt R 6 ac supr. scr. R uaai cnrr. m-2 V 9 lmpaenitentS V in - p emtente R penitentiae ex paenitaentiae R penitentiae ex penitentiam m. 2 V comemorato (o in ras.) R commemoratae ex commemorantur m. 2 V 11 profetiae V prophetiae ex prophetae R 12 memorantis ex memorantur m. 1 V 15 eas e V 16 ambigue (ue in raa.) R 17 euuangelicis VR adque VR 18 profetam VR gerenda ex generanda R 22 nec conueniena nec consonans e 23 omnis ex omnes m. 2 V omnis RE sit VE 24 praeacribtam VR a nobis a Moyse V in hac suum R 25 et om. R 26 oras R. )

reuolubili in se successione discreta sunt; institutumque est tempus ex tempore, quia tempora omnia mutua temporum substitutio et gignit et terminat. atque ob id dies in tempore est, per quam tempus uniuersum et inchoatum desinit et desinens inchoatur. unigenitus uero filius dei, ut dei uerbum, ita est deus uerbum; non cum temporibus est, sed ante tempora; non in aliquo. sed ante omnia est. erat enim, cum tempora facta sunt, quippe qui ea fecerit. erat ergo semper. non enim est definitus in tempore, non subiectus in numerum; sed per quem est eorum omnium, quae et sunt et esse dici possunt, origo, ipse ille infinitse aeternitatis suae ortu, ut ab aeterno genitus, esse persistit. ut igitur dicti prophetici, quo ait: ego hodie genui te, ratio possit intellegi, adhibenda nobis est euangelica atque apostolica auctoritas, ut uel prophetam de apostolo uel apostolum de propheta intellegamus. tenendus autem idem euangelicorum dictorum ordo, qui psalmi est.

Nam id primum est: ego autem constitutus sum rex ab eo super Sion montem sanctum eius. et nescio, cui Christum regem esse ambigere sit tutum, latrone hoc ipso in crucis passione confitente: memento mei, domine, cum ueneris in regnum tuum. sed non sufficit confessio latronis, regem esse profitentis. testantur etiam adoraturi magi, cum interrogant: ubi est, qui natus est rex Iudseorum? testatur et Pilatus interrogans: tu es rex Iudaeorum? profitetur et dominus respondens: tu dixisti. non negat interrogatus, nec gloriatur humiliandus ad mortem. [*]( 20 Luc. XXIII, 42. 23 Matth. II, 2. 24 Matth. XXVII, 11. ) [*]( 2 omnia sup. lin. a m. 2 V (E hoc uerbum ante tempora ponunt) 3 germinat V R 4 per quam = ^ R per quem e inooatum V (sed mox inchoatur) 6 dei filius t ut di uerbum ita et dš uerbum V ut dei uerbum ita est: deus erat uerbum a ut dei uerbum est ita et deus erat uerbum e 6 sed ante — ante omnia est om. V 8 fecerit ex fecereit m. 2 V 9 diffinitus Rb 11 illae infinitae V ille et infinitae a ille ex infinitae e 13 euuangelica adq. apostolica auctoritaa VR euangelica et apostolica atque prophetica auctoritas E 15 idem (em in ras.) R 16 euuangelicorum R euageliorum V 20 profitente Ve 21 subficit V 22 profitentis ex profitentes m. 2 V 24 testatur = = = - etPilatue — rex Iudaeorum in marg. scr. m. 1 R 26 ne° corr. m. 2 V. )

cum non sit nisi ex responsione confessio, ita neque se protulit professionis auctorem, neque interroganti cognitionis ueritatem inuidit.

Sed non sufficit respondisse, quod rex sit; audiamus etiam illud, et qui sit iste, qui rex est. princeps namque sacerdotum etiam cum sacramento interrogat, dicens: adiuro te per deum uiuum, ut dicas nobis si tu es Christus filius dei. et dicit illi Iesus: tu dixisti. interrogatio nunc quoque non inprobatur, sed et iactantia et gloriatio spontanese professionis effugitur; quaesita tamen ueritas non negatur. ac sic uerecundia humilitatis et ueritatis confessio temperantur, ut sit et in responsione officium et in interrogatione cognitio. sed expectandum est, qui tandem sit responsionis huius profectus, quod Christus filius dei est; nempe quid sequitur ad id, quod dictum est: tu dixisti? uerum dico uobis, a modo uidebitis filium hominis sedentem a dextris uirtutis et uenientem cum nubibus cseli. qui filius hominis est. idem et filius dei est: natura generositatis in filii hominis adsumptione non deperit. nam non idcirco non dei filius, quia et hominis filius est. non enim cum diuinitatis decessione fit humilitatis accessio; nec per consortium infirmitatis contumeliam uirtus excepit, quippe cum infirmitas honore sit donata uirtutis. nam hominis filius a dextris dei adsidet, ueniens cum nubibus caeli contuendus. quo dicto prophetia consummatur illa, quse dixit: dicit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scamillum pedum tuorum.

Hic ergo rex super Sion montem sanctum dei constitutus est, praeceptum domini adnuntians: non super illum utique [*](6 Matth. XXVI, 63. 15 Matth. 1. c. 64. 25 PB. CIX, 1. ) [*]( 1 cum non sit ex cum sit non sit m. 2 V ita om. V praetulit V 2 interroganti (og sup. lin.) V cognitionem ueritatis V 5 qui rex sit V 6 interrogat (t in ras 2 litt.) R 7 per dfim V 10 quaesita (a supr. scr.) R 11 ac si V 12 temperatur V 14 nempe quid ex nempes quid m. 1 V nempe quod e 17 ad dextri V uirtutis dei E in nubibus E 19 in fili V 20 et sup. lin. a m. 2 V est filiue VE 24 cum caeli nubibus VE 25 profetia VR dixit RE 27 scabellum RE 28 Siox corr. m. 2 V. )

deperditse ciuitatis montem, conploratse scilicet et homicidae et parricidae Hierusalem; sed Hierusalem eius, quae in caelis est, quae mater est nostra, quae ciuitas regis magni est, cuius, ut existimo, hodie incolse sunt in passione domini resurgentes. dei itaque prseceptum hic rex constitutus adnuntiat, ut uenturum eum cum nubibus caeli meminissent, aduersus quem fremerent et conuenirent, ut per cognitionem diuini aduentus conturbati super contumelia inlusae humilitatis corporeae pseniterent.