Tractatus super psalmos

Qui fecit mirabilia magna solus. in plurimis quidem humanorum operum gestis multa magna et mirabilia extiterunt, sed quidquid in his gestum est, ad eum refertur. cuius uirtus illa gessit. multa mirabilia Moyses in Aegypto egit; sed testimonium magi incantatoresque perhibent, quia in operibus illis digitus dei est, sicut scriptum est: dixerunt ergo incantatores Pharaoni: digitus dei est hoc. ex quo ostenditur uirtutem dei per Moysen operatam fuisse. cuius tum illa ministerio gerebantur. magni quoque miraculi illud fuit tum, cum dicente Iesu Naue sol stetit contra Gabaon. et luna contra uallem Elom. nescio, quid hoc mirabilius effici possit, cum in uerbo hominis sol et luna in diei unius moram ex cursus sui lege detenti sunt. sed uirtutis huius auctorem scriptura mox addidit dicens: non fuit dies talis neque prius neque postea, ut sic exaudir et deus hominem hominem: quia dominus expugnauit in Israhel. in eo enim. quod Iesus exauditus est et pugnabat deus in Israhel, uirtus eius in gestis, qui et pugnabat et exaudiuit, ostenditur.

Qui fecit caelos in intellectu: quoniam in 8 saecula misericordia eius. faciendorum caelorum sola misericordia suae causa est; neque enim eguit, ut fierent. sed qui bonus est, in id uniuersa fecit, ut plures bonitatis suae copiis uterentur. fecit autem caelos in intellectu, non inrationabiles, neque informes, neque confusos et inordinatos. sed cum [*](9 Exod. VIII, 19. 14 Ios. X, 12. 17 Ibid. 14. ) [*]( 1 donans PTE dominans R 8 per aeternae RE per aeternitatem PT nobis dominis RTE nobis dñi P 8 ipse RE spei PT 6 quicquit R 7 in egypto R 10 farahoni R farao (pharao T) PT 18 nanae R sta = = (it eras.) P 14 elom PT hellom R Haylon E cf. Sabatier /, 413 adn. 15 moram RTE mora P 17 addidit dioens RE addit & dioens T addens dicens (& supr. scr. m. 2) P 18 dS Re (fab* LXX) dominus PTb 19 expugnauit in hiarahel R cf. Sabatiar 1, 413 adn. pugnauit pro iarael PTE 90 exauditus RE auditus PT et pugnabst RTE et ezpognabat P 29 in saeeulum PTE 28 eaelorom R* om. PTb, )

Caelum uero inferius non uniforme, sed multiplex tetendit; quod totum firmamentum nuncupans ualida ad sustentationem aquarum superiorum temperationemque aeris nostri. firmitate solidauit. et idcirco plures caelos doctrina prophetica prodidit, quia necessarium naturae nostrae fuit, per momenta quaedam et profectus rationabilium moderationum regionem hanc indulti nobis ad praesens habitaculi temperari.

De numero uero caelorum nihil sibi humanae doctrinae temeritas prsesumat. apostolus usque ad tertium tantum caelum sese raptum intellegit. plures quidem thronos, dominatus, potestates, principatus connumerat, quibus necesse est proprias sedes habitationis congruae deputari. sed et alia, quorum cognitionem futuris temporibus promittit, esse significat, cum ait: et super omne nomen, quod nominatur, non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro. sed de numero apostolus nihil docuit; et nescio an tacuerit, an [*](23 Ephes. I, 21. ) [*]( 1 cognitionis suae RTe cognitioni suae bP 2 eadem cum ratione temptavi (if. p. 718, 26 et ibi adn. Bened. "ratione moderante ordinatol") eademque ratione R eodemque in orbem PTE collooato PTE collecta R 3 primae Rb primll PTe 7 ipsam illam RTE ipatl illS P 8 supni Re circumfnsi PTb ab inferioris P 10 uniformae R 13 solidauid R 21 sedes habitationis congruae deputari RTE aedea habitationes congrue 0 demntari P sic RPb; sed et aliqrfl cognitionem futuris temporibus •t promittit esse significat cum ait T sed et aliquorum cognitionem futuria temporibus ,.pmittit esse, qd signifioat, cum ait e 28 nomen RE om. PT 24 sed de RTE sed etiam de P. )

Sub inferiore autem superioris circuli cselo, quod firmamentum nuncupauit, terram inferius collocauit; quam mediam suspendens et confirmans ita manendi sede moderatus est, at paribus undique mensuris ponderibusque librata et substrata consisteret, ut is, qui infinitus est deus, primo illi superioris caeli circulo supereminens aequalibus ex omni transfusione sua spatiis omnia, uirtutis suae spiritu in usum ac naturam animantium temperato ea, quae crearentur, attingeret. apostolus enim ait: quia in ipso enim uiuimus et mouemur et sumus; per quod ostenditur, terram in spiritu eius, tamquam in transfusi spiritus ambitu, constitisse, cum in deo omnes et uiuamus et moueamur et simus. quod autem in omnia temperationis spiritu transfusus et penetrans sit, docet propheta dicens: spiritus dei repleuit orbem terrarum; itaque intus atque extra, ambitu atque aditu et circumfusus et transfusus ostenditur.

Quod autem terra non sit in unam demersa regionem, consequenter spiritus sanctus ostendit dicens: qui firmauit t [*](4 PB. CXLVffi, 4. 14 Aot. ap. XVII, 28. 19 Sap. I, 7. ) [*]( 1 cognoscere Rb cognosse T cognouis (uis in ras., ae supr. tcr.) P cognouisse e 6 firmamento P 7 mediam RT media P 8 sede Re sedem PTb sic Re (nisi quod in R ut paribus [i in Tal.] — lib = rata — ut is ez ut his —; in e oirculo circumfuse supereminens), tn PTb iatc ita leguntur: ut paribus undique mensuris medietatem circuli, quo CODolusa est, obtineret, ut is, qui infinitus est, primo illi superioris CltJi circulo circumfusus (circumfusos P) aequalibus ex omni circumfoBioDe sua lineis omnia cet. 14 quia in ipso enim R quia in ipso FTE 15 in spu eius Re in medio eius PTb tamquam in transfusi RE tS in circQfuso P tamen circumfuso T 17 in omnia RE omnia FT temperationis Re temperationis suae PTb 18 spiritu RTE gpi P penitrans T 19 spiritus di RTE sps autem di P reple = at P itaque Re per quod PTb 22 demersa ex demersam R. )

In eo autem, quod sequitur: qui fecit luminaria magna solus: quoniam in saecula misericordia eius, non id intellegendum est, ut extra sapientiam et uerbum et uirtutem, id est unigenitum deum dominum nostrum Iesum Christum ea fecisse credatur, quippe qui ex persona sapientiae dixerit: ego eram apud eum disponens. sed qui disponebat, ab eo, cum quo disponebat, et genitus et natus est. cum autem opera filii opera patris sint, et pater operetur in filio et per id enim, quod ait: pater, qui in me est, ipse opera sua facit et rursum: ego opera patris facio, solus operatur in eo et per eum operando, quem genuit.

In ceteris uero absoluta ostendendae misericordiae dei doctrina est, ut sciamus omnia non ob aliam causam, nisi quia semper deus misericors sit, esse perfecta. de his autem, quae de Aegypti negotiis intellegi spiritaliter oportent, tractatus psalmi anterioris, in quantum exsequi ualuimus, conplexus est; ad quorum confirmationem etiam hoc, quod in psalmo hoc dictum est, accedit: qui diuisit mare rubrum in diuisiones: quoniam in saecula misericordia eius. unam diuisionem rubri maris liber Exodi docet dicens: et fecit mare [*](14 Prov. VIII, 80. 17 Ioh. XIV, 10. 18 Ioh. X, 87. 28 Exod. XIV, 21 ) [*]( 1 aquam RP aquas TE 4 innmbratam RPTab inumbratum Lips. 5 tSpationis a firmarrfento PlTb firmamentQ pi Re 7 sicut R sicuti PTE 8 saecula Re saecnlum PTb 10 qm in R saecula R saeculum PTE 11 non ad id R 16 operetur RTE operatur P 17 & per id enim quod R (de enim = scilicet cf. Hartel Lucxf. p. 361 et infr. Ps. XXXIX cap. 11) per id enim quod e per id quod PTb 22 semper deus Re deus aemper PTb esse Re fuisse PTb 23 oportent R cf. Georg, Lex. II, 1214 oportet PTE 26 accidit P 27 in saecula R in saeculum PTE 28 docet docens R. ) [*]( XXII. Hllar. Piet. pan I. ) [*]( 46 )

Conclusio autem psalmi, ut haec omnia de futuris intellegantur, maiore fide firmat, cum ait: in humilitate nostra memor fuit nostri dominus: quoniam in saecula misericordia eius. et redemitnosde manu inimicorum nostrorum: quoniam in saecula misericordia eius. qui dat escam omni carni: quoniam in saecula misericordia eius. confitemini deo caeli: quoniam in saecula misericordia eius. non enim tantum memor fuit humilitatis humanae deus, cum ad liberandum populum ex Aegypto Moysen ducem legit, sed perfectius memor fuit humilitatis nostrae, cum ipsam humilitatem nostram corporeus natus adsumpsit, cum hoc humile terrenumque corpus gloria in se naturae caelestis absorpsit. neque tunc redemit de manu inimicorum, cum eos a dominatu Aegyptiorum exemit- - nam postea inimicis subditi sunt et hodie iure alieni imperii cohercentur — sed redemit nos, cum se pro peccatis nostris [*](2 relatione ex reuelatione T 3 geBtorum ex gistoram R 4 q neculi T 6 per rubrum mare RPT per mare rubrum E 7 tranaibimus Rb tranaiuimna P transimus Te 9 elemoBjaam Ra elemosinam T aelemosinS P 14 maiore fide firmat RE maiorg firmat fidS PT humilitate ex umilitate m. 1 R 15 in saecula R in saeculam PTE 16 et redemit — omni carni, quoniam in saecula miserioordia eius on. R an de ma P 19 confitemini — misericordia eiuB om. PT (hic uersicuh* extat in R) 21 tantum RPe tupo tantum Tb 22 legit RPT elegit E 26 abeorpait RE absorbsit T in marg. absorbuit P assfipsit T m text. 88 cohercentur RPT nos RTE om. P. )

Captos secundum Hieremiae prophetiam Iudaeos in Babyloniam deductos fuisse, non obscura cognitio est. neque dubium [*]( 8 I Cor. 6, 510. 17 Matth. XIX, 17. ) [*]( 2 per mortem suam Rb per mortem e, om. PT 3 redempti estis RP cf. Sabatier 111, 676 adn. pretio redempti estis TE 4 diabulo P 6 dando esoam RPT escam dando E 7 inter omni carni et omni carni supr. scr. R qm et cr: 9 quod humilitatis nostrae memor est RE om. PT .11 in saeoulam est G in saeculum PT in aaecula R 12 uerba ob quod ei — misericordia eius, quae sic leguntur in GR, om. PT 13 quod oaelum GtRTE et quod caelum P 16 causam aliam RPTE cuius familism (1) G 16 ♦♦♦ericordia G quia RPlTab qui G, pt. 17 unus enim bonus est ait G R unus enim bonus est e, om. PT 19 in saeoula saeculorum amen GPTE in saeoula amen R Explicit psalmus CXXXV incipit psalmas CXXXVI G Finit psSl CXXXV inoipit CXXXVI R • Eip trSct psalmi CXXXV ific trSct psalmi CXXXVI P Expl. de CXXXV inc. de CXXXVI T 29 sion R cf. p. 726, 2 tui Sion E 98 ieremiae Rb ludaeoa in GRP1 Iudaeos et in paTE 84 cognitio est GRE cognitio PT. ) [*]( 46* )

Non dubium autem est omnia, quae in patres aut per patres nostros gesta sunt, formam futuri in his, quae gesta sunt, prsetulisse. et idipsum ita esse, hic quoque psalmorum * liber testis est. namque cum in septuagesimo et septimo psalmo omnia, quae in Aegypto atque in deserto et in ceteris deinceps locis gesta essent, recenserentur, ea ipsa parabolica esse ita demonstrata sunt: adtende, populus meus, in legem meam; inclinate aurem uestram in uerba oris mei. aperiam in parabolam os meum, loquar propositiones ab initio. per id enim, quod et parabolae et propositiones sunt, rerum futurarum effectibus conparantur. apostolus quoque docet ea ipsa, quae gesta sunt, in prsefigurationem gesta esse, dicens: quia lex umbram habet futurorum bonorum et: omnia in prseformationem acciderunt his: scripta sunt autem propter nos, in quos fines [*]( 4 Pe. LXXVIU, 1. 19 Ps. LXXVII, 1 sq. 95 Hebr. X, 1. 261 Cor. 10,11. ) [*]( 2 populi GRT populo P 3 abaolutae R gentia hoins G gentii istius RPTE adque GR orbiB G 6 uelud R oustodiarium GRT custodiarum P custodiam E cf. Abh. IV, 78 7 et GR om. PT 10 hebreis ba G haebraeis R senioribus om. PT 11 inscribtio*## G 18 in patris T 14 formam — gesta eunt um. GtPT (in T lacuna relicta est) formam futuri R futuri formam E 17 omnia G omnia ea RPT egypto G 18 esse GRT esset P 19 adtende GRPe attendite Tb 90 inclinatae R 21 in parabolam G in parabola R in parabolis PTE propositione G 22 quod GRT om. P 24 in praefigurationem GRP in praefiguratione T. )

Itaque et hanc corporalem populi captiuitatem referri in exemplum spiritalis captiuitatis oportet. captae enim mentes nostrae sunt corporum saeculique dominatu, captae a daemonibus sunt iure uitiorum, quae imperium in nos suum per diuersa ministeriorum genera exercent, dum nos ebrietas possidet, dum luxus subigit, dum auaritia deuincit, dum ambitio occupat, dum maliuolentia obtinet, dum ira usurpat, dum omnia in nobis regnant haec incentiua uitiorum. uenit enim dominus secundum prophetam captiuitatem auertere, cum dicitur: praedicare captiuis remissiones. uenit ligatos soluere, cum ait: hanc filiam Abrahae, quam ligauerat satanas decem et octo annis, nonne oportuit solui in die sabbati? uenit seruientes in libertatem reducere dicens: amen dico uobis, quoniam omnis, qui facit peccatum, seruus est peccati. seruus autem non manet in domo in aeternum, filius autem manet in aeternum. si ergo uos filius liberauerit, uere liberi eritis. capimur ergo et ligamur et seruimus, non tam corpore, quam et mente. et mihi in praesenti psalmo omnis uirtus et ratio uerborum non tam corporalem captiuitatem tractare, quam spiritalem uidetur. ea enim et in querellis et in locis et in rebus et in nominibus momenta sunt, ut spiritalem potius captiuitatem haec lamentabilis prophetae querella significet [*]( 11 Esai. LXI, 1. 18 Luc. XIII, 16. 15 Ioh. VIII, 84 sq. ) [*]( 1 ipsa illa Re ipsa PTb 2 in doctrina P 6 uitiorom quae Tb potiorum quae Re potiorilque P 7 ministeriorum ex misteriorum P 9 maliuolentia RITa maleuolentia. ira ex ara m. 1 R 11 auertere (JPT euertere R 12 remissionis G remissionem RPT legatta G 13 hanc if**** G hanc enim filiam RPT ligauerat C: Rl"T legauerat Pl 15 reduoere Re deducere PTb 17 in domo GPTE om. R 18 filiua autem ***** G filius manet PTE filius - in aeternum om. R ai ergo uoa filius R ai ergo filius uos PT si uero filius uos E 28 quaerellie R in loci. Re in inoolis PTb et in nominibus TE et in omnibus R = = ~ — omnibus P 24 lamentabilis RE om. P7' 25 quael = ella R (lie).. )

Super flumina Babylonis illic sedimus et fleuimus, dum recordaremur Sion. in salicibus in medio eius suspendimus organa nostra. affectus humani sensus iste est, ut inter iniurias praesentium calamitatum ad praeteritorum bonorum recordationem ingemescat. contemplemur enim animo captam Hierusalem, seruientes dominis uictoribus reges, subditos antistitibus gentilium impietatum sacerdotes, ereptum omnibus ius matrimonii, substratum libidini Babyloniorum captae uirginitatis pudorem, et ex gemitu eorum, qui perpessuri ista erant, proclamasse digne prophetam existimabimus: super flumina Babylonis illic sedimus et fleuimus, dum recordaremur Sion.

Sed quia Sion illa aeternae beatitudinis sedis est, et mater caelestis nobis Hierusalem est, frequentium angelorum et primitiuorum in caelis conscriptorum ciuitas sancta, et illa Babylon ciuitas confusionis et inrationabili motu turbulenta, quae, at Genesis docet, a confusarum linguarum hominibus nuncupata Babylon est — illic enim loqui uniuersarum gentium linguis. cum unus omnium esset sermo, coeperunt, et ipsum illud Babylonis uocabulum interpretationem habet confusionis — quisquis ergo in crimine primi parentis Adae exulem se factum illius Sion recordabitur, in qua sine cupiditate, sine dolore, sine metu, sine crimine uita est, et traditum se saeculo confusionis huius tamquam Babyloni, traditum corpori, quod uitiorum et adpetitionum et cupiditatum perturbatione confusum est, recte et ipse spiritaliter captiuus proclamabit: super flumina [*](1 fleuimue ex flebimus P 2 dum Re cf. Sabatier 11, 263 adn. et Ziti. 1Q cum PTb 5 recordatione G ingemescat GRP* ingemiscat PrTE 6 captam GPe capta RTb seruientiB (?) G 7 antistitibus GPT antistihus R 8 sacerdotes, ereptum GRTE om. P substratum RPlTE subetratae (?) P* 9 babylloniortl P 10 dignae R 11 babyllonis G a babilonis T sedims G 12 dum G cum RTPE 18 sedis Rl aedes R" PТ 14 hierusalem (ierusalem R) est (5 P) RP hieruulein et e ierusalem Tb 15 ciuitaa sancta et illa R ciuitas sancta est et illa PTE 16 ciuitas confusionis et e ciuitas ciuitas confusionis et R ciuitaa est PTb 19 esset sermo RE sermo esset PT ipsum = (eras. d ?) R 81 fa ^ tam (eras. c) R 24 babyloni Rb babylon PT babylonico e. )

Eos, qui secundum litteram intellegenda omnia existimant, interrogare uellem, quae flumina Babyloniam prsetermeant, ut illic captus populus consederit et non potius aut in plateis aut in portis aut in turribus aut in domibus captiuitatem suam fleuerit? deinde cum quibus tympanis aut citharis aut organis captus sit, quae historia istud locuta sit, cum omni musico apparatu Israhelem uictoribus seruisse? postremo quae umquam salices in media urbe fronduerint, ut illic tamquam in publica musicorum apotheca organa suspensa penderent ? quae si omnia gestis negotiorum corporalium inania sunt, sequenda ea ratio est, quae ex propheticis auctoritatibus ad spiritalem nos scientiam cohortatur. flent omnes, qui se captos in Babylonia sentiunt. et sedent super flumina. omnia enim saeculi et corporum opera modo fluminum sine aliqua cursus sui statione praeterfluunt; currunt namque et elabuntur et transeunt. quae enim corporalis uoluptas non praesentis iam nulla est? quod terrenum gaudium non cum ipso fugitiuo sensu praesentis fructus sui transit? super haec igitur saecularium captiuitatum flumina sedentes et flentes ad recordationem Sion amissorum desiderio et praesentium calamitate ingemescunt.

Neque solum sedent atque flent, sed etiam in medio eius organa sua in salicibus susp.endunt. lignorum salicum natura ea est, ut arefacta licet, si modo aquis adluantur, uirescant, deinde excisa atque in humido fixa radicibus sese ipsa demergant. et sub huius arboris natura sanctos et fideles significari prophetica auctoritas est Esaia dicente: exorientur, inquit, [*](29 Esai. XLIV, 4. ) [*]( 1 illic RE ibi PT fleuimua ex flebimus P 6 consederit RE Sstiterit PT 8 fleuerint P cytharis R 9 ietud R ista PTb ista illud e 10 apparatus P 12 penderent RТP'E penderint P1 15 cobortant' P in babyloniam T 19 uoluptas RTE uoluntas P praeterit aut iam coni. Bened. 20 fugitiuo PTE furtiuo R 21 igitur om. R 23 ingemeecunt R ingemiscunt PTE 26 ea om. R adluantur Rb ablnantur PT (cf. DraJcenborch ad LiuJCXVI, 44,11) alluSdo alantur e 27 umido R 29 eseia G igaia T exorient R. )

Sed licet per continentiae studium in salices illas suspensa nostra sint corpora, tamen ea, quae captiuos nos efficiunt, non quiescunt. sequitur enim: quia illic interrogauerunt nos, qui captiuos duxerunt nos, uerba cantionum: et qui abduxerunt nos: hymnum cantate nobis de canticis Sion. si quis humanae naturae consuetudinem recolit, sensum omnem absolutum habebit, namque qui laborant a uitiis desinere et eorum, quae impie gesserint, obliuisci uolunt. [*]( 1 aquae om. R 2 quisquis GR quisque PT E 4 nunc aeloquio R «oncelo quia G reuiuescit RPl reuiuiscit JdT E (cf. Neue Formenl. II, 505, Orelli ad Cic. Fam. VI, 10,5) 5 scaenophegiorum RP scenophegiorum T iudeis G 6 frondium ex frondeum P frondium T 10 scribtora G om. T 11 concinentibus R continentibus G foentientibua PT 12 peaImus PTe 13 captiuitatem R (e in ras.) 14 caelestis — captos se 8118 otn. R 15 hierusales G hierusalem PT qf. Acad. p. 28 babyllonia G 16 et flentes orn. R 17 ab scripsi ut (?) G a RPTE 19 in salioes illaa GR in salioes T in salicibus PE 28 ymnum GT 94 cantiau sion GPT cantioision R 515 recolit G reoolat R (at i. ras. 3f) PT 26 impiae R gesserunt ex gesserint m. 3 R. )

Quae autem sint, quse captiuos ducant, nos apostolus docet dicens: uideo aliam legem in membris meis militantem aduersus legem mentis mese et captiuum me ducentem in lege peccati, quae est in membris meis. cum igitur inter concupiscentiam carnis et spiritus pugna est, tum ea, quse captiuos nos conantur sibi subdere, pertemptant occupare corpus eiusque dominari seseque doctrinis spiritalibus, ut per consuetudinem his auctoritatem adimant, inserere. sed resistendum est et prophetae uoce respondendum: quomodo cantabimus canticum domini in terra aliena? terra nostra retinenda est et in libertatem tuenda. polluta enim terrae corpora audire de Sion canticis nihil possunt, et aliena a deo, licet nostra sint, erunt, si a lege peccati coeperint esse captiua.

Sed memoria semper caelestis illius Hierusalem et sanctae [*](18 Rom. VII, 28. ) [*]( 1 tamen eras. R aegrae R **gre G om. PT desinentes G 5 subrepat R subripat P *obrepat (?) G surrepat T inplnrimoa P 6 enim quos R enim qn** G enim iniquos PTE hos RPTb (G euan.) et hos e 7 accidit Ge audiri R om. PTb deuersatos GPT diuersatos RE et in impietatibus GPTb et impietatibua Re 8 depraehendi G quisque est GP quisquis eat R quisque et Tb quisque e qui organum ex quo organum m. 1 R in salice RTe in salioibus Pb 9 oaptiuos GRPE i captiaos T dixerant (?) G 15 in lege Rb cf. Sabatier Ill, 612 in legS PTe 16 spiritus RTE spm P 18 seseque R seque PTb et sese e 28 pulluta P . aion oanticis RP cantiois sion T E 84 veef ai P. _. )

Addit et aliam poenam obliuionis dicens: adhaereat lingua mea gutturi meo, si non meminero tui. scit infelix os dei laudibus mutum. scit beatas illas aeternasque uirtutes throno dei adsistentes continuata uoce in dei laudibus permanere dicentes: sanctus, sanctus, sanctus dominus deus Sabaoth, pleni sunt caeli et terrae gloriae tuae. [*]( 22 Esai. VI, 3. ) [*]( 1 rediberi P 8 me RE om. PT 6 praeposuero RPTb propoauero e 7 dextera R me dextera PT 9 ET TIAHCOEIN H ACSIA MOY R ei T-AHCOEIH HAEZIA MOY P, in T h. I. pleraque euan. sed legi poiest STTIAHC0EIH epiliathii 10 fiat ante oetenditnr ØfJI. P 18 col- 0 ligandis R 14 expectatine P praesamit R psnmit (?) T psumi P fl 16 hierusalem ipsae P aposuit R .-ppos**» T proposuit e pposuit P praeposuit b a RTE om. P 16 qua E quia RP q{T locaretur Re 1 collocaretur Pb hierusalS P 17 retinuisset ex retenuisset P 18 addit R addidit PE et aliam Rb aliam e AiS P 20 infelix os (ex hoe) dei R infelix esse fieri di P infelix os suum esse a dei E (T hic ubique ob/ilteratus) mutum RE motus P 23 pleni sunt caeli et terrae gloriae tuae R om. Pe.. )