Tractatus super psalmos

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.

Dehinc sequitur: et memoriale tuum in genera. Mone et generationem. non, sicut saepe, a saeculo in saeculum neque a generationibus in generationes, sed in generatione et generationem. et hoc non de nomine, sed de memoriali memoriale enim est memoria operum dei, quae libro legis continentur. et quia lex et memoriale dei in generatione prima, ludaeorum scilicet. usque in plenitudinem temporum mansit, sicuti plebi Sodomae et Gomorrae usque ad plenitudinem peccati poena dilata est, ita mensuram omnium impietatum cum prima generatio explesset, memoriale dei et omnium operum suorum memoria in generationem alteram transiit, in Christianos namque, cum quibus hodie legis ueneratio est et prophetiae et nomen domini.

Tenuit autem hunc eundem in consequentibus ordinem dicens: quia iudicabit dominus populum suum et in seruis suis consolabitur. differt iudicari et consolari et differt populus et seruus. in seruis autem consolatio, in populo uero indicium est. populum dei Israhel secundum carnem nuncupatum esse, quis nescit? dictum autem ab apostolo est: qui in lege peccauerunt, per legem iudicabuntur. iudicabit ergo deus populum suum; sed in seruis suis consolabitur, nempe illis. de quibus dominus ait: qui credit in me, non iudicabitur, sed transiet de morte in uitam: qui autem non credit, iam iudicatus est consolabitur autem dominus iudicato Israhel in seruis suis. in omnibus enim fidelibus terrae solatium habebit ex damno.

Voluisset enim populum suum, quem in patribus eorum Abraham et Isaac et Iacob elegerat, non iudicari: ob quem post diuersas plagas Aegyptum adflixerat, ob quem in columna ignis et nubis adstiterat, ob quem mare diuiserat, aquam e , [*](90 Rom. II, 13. 28 Ioh. V, 84; cf. III, 18. ) [*]( 1 in generatione et generationS Pb in generatione et generatione T in generationem et generationem e et ric infr., cf. explicationem Bened. 13 et profetie PT et prophetia E et nomen domini E nolb dnf P om. T 29 illi P 23 de P ex a corr. T 25 israhel supr. scr. P 96 terrae Tb terra Pe 81 adstiterit P. )

710

petra eiecerat, manna e caelo miserat, legem posuerat, ueniam tantis sacrilegiis indulserat, tot inreligiosorum regna deiecerat, prophetas miserat, unigenitum suum nasci hominem uoluerat; sed tot tantisque beneficiis populus ingratus et colonus uineae primus electus in ipsum dominum uineae parricidales manus intulit, deum, quantum in se est, crucifixum in homine mortificans. sed electi sunt serui, quibus uinea fructum eius reddentibus traderetur, in quibus dominus iudicato populo suo pietatis suae damnum consolaretur. itaque consolantur eum gentes in martyribus et confessoribus et fidelibus suis fructus ex se commissae sibi gratiae rependentes. non noua autem, nec huius tantum prophetae uox ista est. Moyses in praeclaro illo Deuteronomii cantico, cum peccata populi huius et impietates nouissimas et fidem generationis alterius praedicaret, ait: quoniam iudicabit dominus populum suum et in seruis suis consolabitur. sanctus etiam Eleazar, cum a principibus populi sui degustare ementitum sacrificatum cogeretur, gloriam martyrii sub hac eadem uoce consummat, sciens dominum in seruis suis uoluntatem eius operantibus iudicato populo consolandum.

Conuertitur deinde ad depellendum errorem gentilium prophetico sermone, ut stultas atque inreligiosas superstitiones ex ipsis superstitionum causis coarguat dicens: simulacra gentium argentum et aurum, opera manuum hominum. os habent et non loquentur; oculos habent et non uidebunt; aures habent et non audient: nares habent et non odorabunt; manus habent et non palpabunt; pedes habent et non ambulabunt; non clamabunt in gutture suo neque est spiritus in ore eorum. similes illis fiant, qui faciunt ea et [*]( 14 Deut. XXXII, 36. 17 of. Maoh. II, 6, 21. 18 Ibid. II, 7, 6. ) [*]( 3 homiminS T 18 exodi cantioo P 17 degustare (re in ras.) P ementito. saorificatQ PT emetiQ. sacrificattt «; e gentium sacrificatu < coniect. Erasm. ed. Basil. 1550, Par. 1572, sed cf. adn. Bened. 18 scriptura l. supr. c. septem fratres hac uoce tUJOB esse narrat. 22 prophetico sermone PE propheticns sermo T 95 couloa — uidebunt om. P 29 uoces non clamabunt in gutture suo in Pe infr. post in ore eorum legvntur. )

711

omnes, qui sperant in his. frequenter et in aliis psalmis id ipsum de simulacris gentium dictum est; et prophetia omnis hoc laborat, ut humanum errorem a stultissimis his inreligiositatum studiis auertat. addunt enim plerique his impietatibus suis auctoritatem, ut pretiis metallorum honorem diis, quos sibi fecerint, quaerant, auro eos argentoque formando; sed hoc tantum, quod possunt, largiuntur, imaginem scilicet oris, oculorum, aurium, narium, manuum et pedum, deos suos in forma mortui corporis adorantes, cui spiritu auolante os mutum est, oculi hebetes, aures surdae, nares inanimse sunt, manus dissolutae, pedes rigentes, omne corpus immobile est. sed errori eorum id, quod nec sperare audent, deputatur: ut eorum sint similes, quos adorant, uenerantes sint in consortio ueneratorum, ipsi simulacrorum modo emortua corpora sine uitae spiritu relinquendi.

Demonstrato autem errore gentili ad doctrinae ordinem propheticus sermo se rettulit dicens: domus Israhel benedicite dominum; domus Aaron, benedicite dominum; domus Leui, benedicite dominum; qui timetis dominum, benedicite eum. in his nominum atque officiorum distinctionibus omnem ecclesiae populum conplexus est, sed per nuncupationum et proprietatum significationem ipsa illa officiorum merita diuisit. in eo enim, quod dicitur domus Israhel et domus Aaron et domus Leui et qui timetis dominum, aliud ab alio esse discernitur, ut secundum apostolum ad Corinthios scribentem quaedam fit in nominibus distinctio, cum ait: uocatis, sanctis cum [*]( .27 I Cor. 1, 2. ) [*]( 1 sperant in his PT cf. Sabatier II, 263 coofidant in eia E 2 simalachru Pa 8 labor et P 6 formandos P 8 aurium om. P in formam P - 9 cui apiritn aaolante«7 (anolare =,,ausgeben'' 1) e n", "f elllen') . cui spirita enolante b cui. spfis (a a a m. 2) a uoluntate P cui spQs 5 sine aolantate « cui species est sine uoluntate ed. Basil. 1550, Par. 1572 10 inanimae PTb inanes e 11 rigentes ex regentes P 14 emortna Tb et mortua P I emortuo e corpora PTb corpore e 21 diatinctionib: ex distionib; P 24 et ante domus Aaron om. T 25 esse om. T 26 chorinthioa P fit in nominibus Tb fit in omnibus P ait in hominibus e. )

712

omnibus, qui inuocant nomen domini nostri Iesu Christi, ut aliud uocatos, aliud sanctos, aliud inuocantes nomen domini esse significet. nunc autem primum Israhel nuncupari uidemus, secundo Aaron, tertio Leui. quarto timentes dominum. et in Aaron sacerdotes significari non ambiguum est: sacerdos enim in lege Aaron primus fuit et exinde in successione eius sacerdotum honor mansit. in Leui autem ministros ostendi absolutum est: hsec enim tribus in ministerium electa est. reliquus autem populus, cui non sacerdotii neque ministerii, sed timoris officium est, in his, qui timent dominum. nuncupatur. docet autem nos apostolus, prae omnes hos esse Israhel, cum ait: et quotquot regulae huic obsecundabunt, pax super eos et misericordia, et super Israhel. sacerdotes et ministros officii sui regula in eo, quod agunt, continet; sed praestat longe uoluntate magis aliquid agere quam lege. et optimum est per ministerii ordinem non solum satisfacere ministerio, sed per doctrinae scientiam et fidei calorem ad cognitionem dei contemplationemque. contendere. eum ergo, qui deum intellegens et uidens esset, quod est proprium Israhel, in primo benedicentium ordine conlocauit, qui officium. in quo esset, atque honorem sacerdotis hac ipsa cogniti per fidem et contemplati dei uirtute praecelleret: quia, cum plures sint Aaron, id est sacerdotes, pauci tamen Israhel, id est qui cognitione mentis deum contemplaturi sint, reperientur. hi ergo primum ad benedicendum aduocantur, ceteris aliis post eos in eo, quo et ipsi essent, officio benedicturis. sed benedicunt deum et domus Israhel et domus Aaron et domus Leui et omnes, qui timent dominum, eum scilicet, qui est benedictus deus ex Sion, qui habitat Hierusalem, sanctum montem Sion et ciuitatem caelestem. ecclesiam primitiuorum, manentium et scriptorum in caelis, in [*]( 12 Gal. VI, 16 ) [*]( 4 secundo (scSo T) TE BcSm P 9 sacerdoti P 11 prae T$P i auper. (sup a) E omnes hos TE oAib (ib m. 2 in nu.) hos P 12 quodquod Pl 14 mmistros PTe miuietri b 21 hac T* ac P* 22 cogniti PE, om, (sed in marg. addidisse uidetur) T.)

713

domino nostro Iesu Christo, qui est benedictus in saecula saeculorum. amen.

PSALMUS CXXXV. Alleluia.

Confitemini domino: quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius et reliqua.

Non est otiosus propheticus sermo neque ex inanibus ac superfluis causis spiritalis loquela est. si enim in uiris prudentibus expectari id maxime solet, ut ea, quae loquuntur, grauitate eorum doctrinaque digna sint omnisque sermo non sit fortuitus et uagus, sed ex rationabilibus causis profectus et expectationi audientium utilis et auctoritati congruus disserentium, quanto magis id in caelestibus eloquiis opinandum est, ut. quidquid in his est, excelsum, diuinum, rationabile et perfectum esse existimetur. sed plerumque, immo semper, uitio nostro accidit, ut, quae legi in ecclesia audiamus, auribus atque animis nostris longe ab his peregrinantibus neglegamus, ut per audiendi incuriam uilescat apud nos dictorum caelestium dignitas. cum in lectionis tempore rationes supputamus, iras concipimus, iniurias cogitamus, luxus recolimus, stupra meditamur, tunc ad haec occupatis nobis surdae aures sunt et hebes mens est; et si quid forte in aures nostras eorum, quae leguntur, inciderit, uirtutem tamen dictorum obrutus saeculi curis animus non sentit; et quorum intellegentiam non consequitur. leuem existimabit auctoritatem.

Omnia autem, quae in libris propheticis sunt, maximum humanitati et salutis et doctrinae profectum in se habent, [*](2 FinitpsaBS (sic) CXXXnn incpt lt psal. CXXXV P Expl. CXXXIHI inc. CXXXV T 5 in saeculum R in sacoula E cf. Sabatier II, 263 7 profetioua G 10 dootrinaquae P 12 expetitioni PT 13 id in P'Тe id b 16 eoleria G audiamus G audimua PTE adque G 19 rationes GPT ratione e iras concipimuB GT in marg. inf. add. P 20 etupra meditamur G om. PTEcf. Acad.p..'16 29 ai om. P leguntur • ex legentur P 24 lenem GRT ex legem corr. P 27 humanitati et G humanae et RTE humane = ^ (et eras.) P. )

714

nostrique causa uniuersa scripta sunt, ut nunc nobis institu. tionem uitae innocentis adferrent, nunc scientiam dei intimarent, nunc originis naturaeque nostrae cognitionem tribuerent, nunc futurorum intellegentiam non spe tantum, sed ratione praestarent, nunc causae uniuersitatis huius ortusque proferrent et humanum sensum tantarum rerum intellegentise incapacem ad capiendam horum cognitionem uariis doctrinae generibus distenderent. partibus enim quibusdam et diuisionibus opus fuit, per quas sensim sub usu exercitationis adsiduo opinio saltem inconprehensibilis nobis huius intellegetise posset inrepere. plures prophetae sunt, et ingentia eorum copiosaque dicta sunt plures etiam psalmi sunt, et singulis multa et uaria congesta sunt. et quamquam omnes unam atque eandem in se doctrinae formam conplectantur, diuersis tamen institutis in eandem nos scientiae uiam dirigunt, non omnia in unum congerentes — incapaces enim omnium sumus —, sed partes partibus explicantes, ut per id, quod singula cognoscuntur, proficiatur ad multa. in hoc autem psalmo, quia singulis eiusdem rei argumenta diuersa sunt, id continetur, ut causam uniuersitatis huius, id est, cur caelum, cur terra, cur homines, cur cetera sint, ex bonitate ac misericordia dei profectam intellegamus per id, quod dicitur: confitemini domino: quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius.

Ac primum in eo, quod ita' coeptum est: confitemini domino, duplicis intellegentise significatio adfertur: ut aut deum in confessione laudemus, quia bonus, quia misericordia [*]( 1 nniaersa ea R scribta G 2 in P quae posl adferrent teamtwr, ila leguntur: nunc scientiam di intimarent nunc futurorum intellegentiam dl intimarent nunc originis naturaeque n?ae cognitionem tribaerent nunc futurorum intellegentiS non spe cet. 5 hortusque R rpferreot ex rpferent P 6 tantfL P intellegentia P 8 per quas GR in quas PT 9 saltem (JPT saltim R inconpraehenBibilis GR 10 posait G inripere P 11 ingentia GRE intellegentia PT copiosaque dicta sunt M GR copioBaquae dicta sunt P copiosa q dicta g T copiosaque dicta (om. sunt) E 12 et singnlis GT et singulis ex et singulas P et in singulis Re 18 adque G 19 qur R 20 ac ex hac R 91 profecta R 22 in saeculum Ge in saecula RPT 24 ac ex hac R confitemur <> 25 dupliois GPT ex duplices corr. m. 3 R. )

715

eius in saecula sit, aut peccata nostra confiteamur ei ab eo indulgenda, quia bonus et cuius indeficiens misericordia sit. utrumque naturae nostrae conueniens, ut et eum, ad cuius cognitionem nascimur, laudemus, et ei, qui bonus et misericors in saecula ait, confiteamur peccata sub agnitione peccati. non enim confessio eat, deo, qui nihil ignoret, ea, quae gesseris, confiteri, quia professione ista deus non eget, cuius cognitioni nihil occultum est, cuius aditui nihil inuium est, cuius uirtuti nihil relicum est, extra quem locus nullus est; sed confessio est rei scilicet eius, quae ignorabatur, professa cognitio, ex alterius iudicii opinione in alterius intellegentiae proficiens sententiam. utile enim sibi ac iucundum quisquam esse antea existimauerat rapere, caedere, furari, superbire, potare, scortari; sed ubi haec omnia aeternae damnationi obnoxia esse cognouit, cognitis his confitetur errorem. confessio autem erroris professio est desinendi. desinendum ergo a peccato est, ob quod peccati coepta confessio est. ceterum extra ueniam est, qui peccatum cognouit nec cognitum confitetur.

Confitendum autem semper est, non quod peccandum semper sit, ut semper sit confitendum, sed quia peccati ueteris et antiqui utilis sit indefessa confessio. docet autem spiritus sanctus semper confitendum, cum ait per prophetam: iustus ipse sibi accusator est in primo sermone suo. iustus non se ex praesentibus, sed ex praeteritis accusat; cui enim adest praesentium accusatio, iusti nomen aufertur. et audiamus se apostolum Paulum ex praeteritis arguentem, cum [*]( 22 Prov. XVIII, 17. ) [*]( 1 ab eo indulgenda GRE om. PT 2 quia bonus G quia bonus est RPTE et in cuius G 8 utrumque GR utrumque enim PTe conueniens GR conueniens est PT eum om. G 4 cognitione G et si qui G 5 peccata confiteamur R 6 a deo P ignoret RP ignorat T inter ignoret et ea PT add.: sed proprie hominis est gesseris ex gesseri(T I 7 prof**** G rPfessioDe R confessione PTE 8 aditu P aditu R 9 relioum G reliqum R inreliqutl P locum R 10 ei scilioet P ignoratur RPT 11 iudicio P 19 sententia G iocundum R quiaquam GR quisque PTE 18 potare ex putare m.1 R soortari ex sortari R 16 confitetur GPT confeseione confitetur R 21 utilis sit R utilis sit et G tuta sibi sit P tuta tibi sit T 22 confitendum GRT confitendo P. )

716

ait: quia non sum dignus uocari apostolus, propter quod persecutus sum ecclesiam dei. gratia autem dei sum, quod sum. haec est illa iusti uiri uera confessio, quae iustitiam praesentem ex praeteritorum conscientia et confessione commendat. ad quam et alibi per prophetam monemur: confitere, inquit, peccata prior, ut iustificeris. ad hanc ergo confessionem in psalmo uocamur: quoniam deus bonus est, quoniam in saecula misericordia eius, confessionis nostrae hinc inpensiore maxime fide, quia, cui confitemur, et bonus est et nescit misericors esse desinere.

Confitemini deo deorum; quoniam in saecula misericordia eius. utin euangeliis responsione domini ad Sadducseos docemur, non est deus mortuorum, sed uiuorum, per quem et dictum est: ego dixi. dii estis et filii excelsi omnes. non dignatur deus corruptibilium et mortuorum deus esse, sed eorum, qui in caelestem gloriam transformandi, exuti uetere homine terreno nouum eum, qui in caelis est, induerunt, qui conformes erunt corpori gloriae dei. et deos hos effici, licet et fidei eorum meritum exigat. tamen ea maxima causa est, quoniam in saecula misericordia eius. non ille eguit deorum deus nuncupari, sed bonitatis et misericordiae suse est, ut deos faciat honorem nominis sui ex adfectu misericordiae et bonitatis inpertiens.

Confitemini domino dominorum: quoniam in saecula misericordia eius. deos plures nuncupari siue in caelo, siue in terra apostolus docuit. ut non solum humanae [*]( 1 I Cor. 15,9. 6 Eaai. XLIII, 26. 13 Matth. XXU, 82. 14PsLXXXI,6. ) [*]( 1 qui ex quia R 2 dei post eoclesiam om. PT 3 quod GPTe id quod Rb ueri uera PT 6 inquid G peccata G peccata tua RPTE 7 quoniam dš bonus est GRe quoniam bonus est P quoniam bonus Tb 8 saecula Ge saeculum RPT 9 sic R, hinc inpensiorem maxime fidem quia cui G hunc inpensiore maxime fide inuocantes quia cui P, T inter eius — conStemur habet lacunam, sed in tnarg. add.: confessionis nostrae buno impensiore maxime fide inuocantes cf. Acad. p. 43 18 sadaceos P sed uiuorum in marg. habuisse uidetur T 17 nouum qui PTb 18 est om. Rb erunt om. R 19 et deos hos effici RPE et ut deos hoe efficiat T lioet et scripsi licet et ut Ph lioet RTe 20 maxima RPb maxime Te in eaeoulum PTE 24 quoniam — eius om. PT. )

717

naturae istud, sed spiritali conpetere uideretur, cum ait: sed etsi sunt dii, qui nominantur, in caelo et in terra, per caeli et terrae significationem utrique naturae nomen hoc conpetens esse demonstrans. idem quoque apostolus deum dominum dominorum significat, cum ait: rex regum et dominus dominantium; dominatus in uiles et in degeneres indignus deo est. rex ille regum est et dominus dominorum, ut est deus deorum. et deos quidem quos significet, non ambiguum est; de quibus dixit: deus stetit in synagoga deorum. reges autem idem apostolus absolute ostendit dicens: iam sine nobis regnatis, et utinam regnaretis. reges sunt, in quos non regnat peccatum, qui dominantur corporis sui, quibus est iam huius subditae et subiectae sibi carnis imperium. hi ergo reges sunt, et horum deus rex est. hi etiam domini sunt, qui non erunt serui peccati: quia qui facit peccatum, seruus est peccati. dominandum ergo peccato est, non seruiendum. domini autem sunt, qui haec peccati corpora dominationi suae per subiectionem uitiorum suorum peccatorumque subdunt. nouit se esse apostolus corporis sui dominum, cum ait: subicio enim mihi corpus meum et in seruitutem redigo. qui in seruitutem redigit, domini necesse est iure in seruitutem eum, qui seruiturus est, redigit. horum ergo talium dominorum deus dominus est, uocans eos per spem aeternitatis, ut domini sint, ut his dominis deus dominus sit: et hoc non ob aliam causam nisi [*]( 1 I Cor. 8, 5. 5 1 Tim. 6, 16. 9 Pe. LXXXI, 1. 11 I Cor. 4, 8. 15 Ioh. VIII, 84. 20 I Cor. 9, 27. ) [*]( 4 diJi dominum dominorum significat cum R deum dominum dominorum esBe significat cum e dominum dominorum esse significat oum Tb dfio dfiorum esse significatum P 6 dominantium PTE dominorum R cf. Sabatier lII, 879 in niles et in degeneres Rb in uiles et degeneres e in illis et indegeneris P in uilib: et in degenerib: T 8 et — deos = qui- dem R 10 absolutae R 12 in quos RPE in 1qb: T 18 corporis sui. R corporibus Buis PTE cf. p. 258, 2 et Draeger Synt. 7, 494 iam huius scripsi in huius Ra huius Eraam., ed. Basil. 1560, in 1 ns P in ias Tb 19 nouit RE nouit autem PT 20 dommfl ex dum P 28 redigit R cf. Arch. 1885 p. 318 et Stud. 1889 p. 322 redigat PTE 94 ut his R ut i his PTE. )

718

ob id, quia in saecula misericordia eius: donans nobis per aeternae misericordiae suae benignitatem, ut, effectis nobis dominis, digni simus, quorum ipse sit dominus.

Qui fecit mirabilia magna solus. in plurimis quidem humanorum operum gestis multa magna et mirabilia extiterunt, sed quidquid in his gestum est, ad eum refertur. cuius uirtus illa gessit. multa mirabilia Moyses in Aegypto egit; sed testimonium magi incantatoresque perhibent, quia in operibus illis digitus dei est, sicut scriptum est: dixerunt ergo incantatores Pharaoni: digitus dei est hoc. ex quo ostenditur uirtutem dei per Moysen operatam fuisse. cuius tum illa ministerio gerebantur. magni quoque miraculi illud fuit tum, cum dicente Iesu Naue sol stetit contra Gabaon. et luna contra uallem Elom. nescio, quid hoc mirabilius effici possit, cum in uerbo hominis sol et luna in diei unius moram ex cursus sui lege detenti sunt. sed uirtutis huius auctorem scriptura mox addidit dicens: non fuit dies talis neque prius neque postea, ut sic exaudir et deus hominem hominem: quia dominus expugnauit in Israhel. in eo enim. quod Iesus exauditus est et pugnabat deus in Israhel, uirtus eius in gestis, qui et pugnabat et exaudiuit, ostenditur.

Qui fecit caelos in intellectu: quoniam in 8 saecula misericordia eius. faciendorum caelorum sola misericordia suae causa est; neque enim eguit, ut fierent. sed qui bonus est, in id uniuersa fecit, ut plures bonitatis suae copiis uterentur. fecit autem caelos in intellectu, non inrationabiles, neque informes, neque confusos et inordinatos. sed cum [*](9 Exod. VIII, 19. 14 Ios. X, 12. 17 Ibid. 14. ) [*]( 1 donans PTE dominans R 8 per aeternae RE per aeternitatem PT nobis dominis RTE nobis dñi P 8 ipse RE spei PT 6 quicquit R 7 in egypto R 10 farahoni R farao (pharao T) PT 18 nanae R sta = = (it eras.) P 14 elom PT hellom R Haylon E cf. Sabatier /, 413 adn. 15 moram RTE mora P 17 addidit dioens RE addit & dioens T addens dicens (& supr. scr. m. 2) P 18 dS Re (fab* LXX) dominus PTb 19 expugnauit in hiarahel R cf. Sabatiar 1, 413 adn. pugnauit pro iarael PTE 90 exauditus RE auditus PT et pugnabst RTE et ezpognabat P 29 in saeeulum PTE 28 eaelorom R* om. PTb, )

719

regionem cognitionis suae qui infinitus est collocaret, caelo superiore atque primo eadem cum ratione collocato terminum quendam uirtutibus, quae primae ad cognoscendum se gignerentur, inclusit. neque enim gignendae creationes uirtutem inconspicabilis dei ferre potuissent, nisi naturae temperatioris obiectu sedem hanc moderatae ad infirmitatem habitationis incolerent. aquis etenim eleuatis ipsam illam primi caeli naturam temperauit, quae superni dei accensa uirtute nequaquam ab inferioribus esset patienda naturis.

Caelum uero inferius non uniforme, sed multiplex tetendit; quod totum firmamentum nuncupans ualida ad sustentationem aquarum superiorum temperationemque aeris nostri. firmitate solidauit. et idcirco plures caelos doctrina prophetica prodidit, quia necessarium naturae nostrae fuit, per momenta quaedam et profectus rationabilium moderationum regionem hanc indulti nobis ad praesens habitaculi temperari.

De numero uero caelorum nihil sibi humanae doctrinae temeritas prsesumat. apostolus usque ad tertium tantum caelum sese raptum intellegit. plures quidem thronos, dominatus, potestates, principatus connumerat, quibus necesse est proprias sedes habitationis congruae deputari. sed et alia, quorum cognitionem futuris temporibus promittit, esse significat, cum ait: et super omne nomen, quod nominatur, non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro. sed de numero apostolus nihil docuit; et nescio an tacuerit, an [*](23 Ephes. I, 21. ) [*]( 1 cognitionis suae RTe cognitioni suae bP 2 eadem cum ratione temptavi (if. p. 718, 26 et ibi adn. Bened. "ratione moderante ordinatol") eademque ratione R eodemque in orbem PTE collooato PTE collecta R 3 primae Rb primll PTe 7 ipsam illam RTE ipatl illS P 8 supni Re circumfnsi PTb ab inferioris P 10 uniformae R 13 solidauid R 21 sedes habitationis congruae deputari RTE aedea habitationes congrue 0 demntari P sic RPb; sed et aliqrfl cognitionem futuris temporibus •t promittit esse significat cum ait T sed et aliquorum cognitionem futuria temporibus ,.pmittit esse, qd signifioat, cum ait e 28 nomen RE om. PT 24 sed de RTE sed etiam de P. )

720

ignorauerit. nunc enim et professus est se ex parte cognoscere, et tamen, cum raptus ad cselos est, audisse se, quae non sint loquenda, testatur. nobis sufficit plures caelos scire esse, quippe cum et caeli caelorum et aquae, quae super caelos sunt, laudent dominum.

Sub inferiore autem superioris circuli cselo, quod firmamentum nuncupauit, terram inferius collocauit; quam mediam suspendens et confirmans ita manendi sede moderatus est, at paribus undique mensuris ponderibusque librata et substrata consisteret, ut is, qui infinitus est deus, primo illi superioris caeli circulo supereminens aequalibus ex omni transfusione sua spatiis omnia, uirtutis suae spiritu in usum ac naturam animantium temperato ea, quae crearentur, attingeret. apostolus enim ait: quia in ipso enim uiuimus et mouemur et sumus; per quod ostenditur, terram in spiritu eius, tamquam in transfusi spiritus ambitu, constitisse, cum in deo omnes et uiuamus et moueamur et simus. quod autem in omnia temperationis spiritu transfusus et penetrans sit, docet propheta dicens: spiritus dei repleuit orbem terrarum; itaque intus atque extra, ambitu atque aditu et circumfusus et transfusus ostenditur.

Quod autem terra non sit in unam demersa regionem, consequenter spiritus sanctus ostendit dicens: qui firmauit t [*](4 PB. CXLVffi, 4. 14 Aot. ap. XVII, 28. 19 Sap. I, 7. ) [*]( 1 cognoscere Rb cognosse T cognouis (uis in ras., ae supr. tcr.) P cognouisse e 6 firmamento P 7 mediam RT media P 8 sede Re sedem PTb sic Re (nisi quod in R ut paribus [i in Tal.] — lib = rata — ut is ez ut his —; in e oirculo circumfuse supereminens), tn PTb iatc ita leguntur: ut paribus undique mensuris medietatem circuli, quo CODolusa est, obtineret, ut is, qui infinitus est, primo illi superioris CltJi circulo circumfusus (circumfusos P) aequalibus ex omni circumfoBioDe sua lineis omnia cet. 14 quia in ipso enim R quia in ipso FTE 15 in spu eius Re in medio eius PTb tamquam in transfusi RE tS in circQfuso P tamen circumfuso T 17 in omnia RE omnia FT temperationis Re temperationis suae PTb 18 spiritu RTE gpi P penitrans T 19 spiritus di RTE sps autem di P reple = at P itaque Re per quod PTb 22 demersa ex demersam R. )

721

terram super aquam: quoniam in saeculum misericordia eius. altius nos quaerere ratio tractatus praesentis et loci non sinit. satis sit terram super aquas pendula firmitate consistere, ex prophetica auctoritate didicisse, inumbratam caeli temperatioris obtentu, hoc firmamento, quod extensum tamquam pellis et solidatum tamquam fumus aquas supernas infernasque discernat. certe aquis pendulam contineri et in hoc, sicut in omnibus, ea. causa est, quoniam in saecula misericordia eius.