Tractatus super psalmos

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.

Ac ne ipsi quidem seruo hoc erit proprium, qui se seruum nomine solo profiteatur, qui etiam nunc cunctabundus et fluctuans incerto fidei uento circumferatur, cuius cogitatio et uoluntas in recordationem peccaminum et in curas uoluptatum euagetur. et idcirco cum dixisset: ecce nunc benedicite dominum omnes serui eius, adiecit: qui statis in domo domini, in atriis domus domini. qui stat, loco non mouetur. iam cucurrit, iam ascendit, iam immobilis manet, iam auide bibit beatam illam prophetae uocem: statuit super petram pedes meos; et rursum: in petra exaltasti me; et audiet tamquam Moysi sibi dici: tu autem sta hic mecum. de peccatoribus autem ita legimus: dilexerunt mouere pedes suos. standum ergo est in domo domini, quia benedictio stantium placeat et stantium in domo illa sancta et caelesti Hierusalem et angelorum frequentium, ad quam per hanc ecclesiae et conuentus nostri domum scanditur.

Et quia plures apud patrem mansiones sunt, benedicunt dominum non solum in domo stantes, sed etiam in atriis eius. non omnis domus atrium est. domus est etiam, quidquid extra [*](6 Ioh. VIII, 34. 17 Ps. XXXIX, 8. 18 Ps. XXVI, 6. 19 Exod. XXXIY, a. 90 Hierem. XIV, 10. 26 of. Ioh. XIV, 9. ) [*]( 4 benediotione quae se P 9 aeruo supr. scr. m. 1 P 10 cunctabunt1, P ll fidei uento PTb fidei uoto e in recordationS Te in recordatione Pb 15 domus dñi PT cf. p. 692, 11 domus dei nostri E 16 ii audebit beata illa prophetae uoce clein tpatio vnius uerbi sine scriptura relicto in marg. adscriptum dicere T 19 diC aut sta P a ne circu 21 q = benedictio: stantiQ P 23 frequentia T. ) [*]( 44* )

692

atrium est: interior autem et familiarior atrii sedes est. interiores stabunt ergo, qui in atrio sunt, quia, sit licet dignitas in domo stare, prseuenit tamen ille, qui in atrio steterit. diuersos uero esse eos, qui in domo, et eos, qui in atrio sint, alibi propheta demonstrat dicens : pla n tat i in domo domini in atriis dei nostri florient. maior fructus est effloruisse. et licet plantatio habeat dignitatem, prsecellit tamen efflorescentium honor, quia, ut initium in plantatione est, ita gaudium boni operis in flore est.

Repperi autem quosdam ambiguos circa hoc: in atriis domus domini fuisse dicentes, idcirco hoc a translatoribus primis adiectum esse, quia sub iisdem uersibus sequenti psalmo continetur, opinantibus ipsis scriptorum uitio in libris hebraicis fuisse praeteritum. sed noui interpretes, quae uolunt, tractent: nobis uero obsequendum est et auctoritati translationum et uetustati.

In hanc autem spem standi in domo et in atriis domini propheta nos hortatur dicens: in noctibus extollite manus uestras in sancta et benedicite dominum. agimus enim secundum apostolum sub principibus harum tenebrarum, et nox nos saeculi detinet, quae per euangelicam prsedicationem iam proficit in lucem. nox enim iam proficit, sicut in die decenter ambulate. in hac igitur nocte ignorantiae. insidiarum, infirmitatum, concupiscentiarum, uitiorum eleuandae manus sunt in sancta, non ad precandum et orandum tantum, sed et ad operandum. preces enim nudae non proficiunt eleuanda autem opera nostra sunt in dei sancta, id est in nudis uestiendis, in esurientibus cibandis, in sitientibus potandis, in adflictis consolandis, in oppressis adiuuandis, in omnibus diligendis. haec enim nos in hac corporis nostri infirmitate sanctificant, haec deo placita et sancta sunt. et hoc non ignorat [*](ó Ps. XCI, 14. 90 Ephes. VI, 12, 29 Rom. XIII, 12 sq. ) [*]( ° 1 interiores stabunt g T interior stab -t ergo P interius ergo stabunt E 3 difisos T 6 florient PT florent e 7 effloriscentium P 12 sub isdem uerbis (sed in marg. uersibus) T salmo P 92 proficit P rpfecit T prodiit E (προέxοΨεν) proficit Pl profecit P*T proficiscitur E cf. Addenda 29 oimbns T hominibus ex omnibus m. 2 P. )

693

propheta dicens: eleuatio manuum mearum sacrificium uespertinum. nunc enim in consummationem saeculi, quod est uespertinum, non in tauris et in hircis, sed in operibus bonis deo hostia est. Moyses nos docuit exemplo, qui, cum eleuatis constitisset manibus, uincebat, summissis uero in terram uincendum populum ab hoste praebebat, ostendens per hanc formam, hostem nostrum, si terrena opera nostra sint, uincere, si excelsa uero sint, esse uincendum. eleuandae igitur manus nostra sunt in noctibus, ut plantemur in domo, ut in atriis floreamus. et benedicendus est dominus, id est cum dei benedictione semper operandum est, ne, cum panem inopi praebeas, metu famis tristis sis; ne, cum sumptum indigenti offeras, damnum putes; ne, cum nudum ueste induas, exui te existimes. hilarem enim datorem amat deus

Quid autem laeta. et benedicentia eleuatarum manuum opera mereantur, ostendit dicens: benedicat te dominus ex Sion, dominus scilicet ecclesiae et sanctae Hierusales et ciuitatis uiuis lapidibus gemmarum extructae. et ut in deo uero et aeterno spem omnem nostram positam cognosceremus, adiecit: qui fecit caelum et terram, eum scilicet ecclesiarum deum esse demonstrans, qui caelum fecisset et terram: per dominum nostrum Iesum Christum, qui est benedictus in saecula saeculorum. amen.

Alleluia.

Laudate nomen domini, laudate serui dominum: qui statis in domo domini, in atriis domini dei nostri.

Psalmus secundum simplicitatem audientium absolutus uidetur. ea enim ex maiore parte in eo continentur, quae libro [*]( 1 PB. CXL, 2. 14 II Cor. 9, 7. ) [*]( 3 tanris ex auris P 9 domo ex domu P 11 operandum GTb orandum Pe 12 sumptum Ge sumptu P eQpt' Tb 13 induis PT 17 eclesiae G hierusalea G hierusalem PT cf. Acad. p. 28 et praef. 18 lapidibus gemmarum G gemmarum lapidibus PTE erit in deo uero aeterno ut Bpem P Explicit psals CXXXIII incipit psals CXXXIIII G. Explicit psalmus CXXXIII inff itS CXXXIIII P Expl. de CXXXIII incip. de CXXXIIII T.. )

694

Exodi inscripta sunt, Aegypti plagae, Pharaonis poena, regum mortes et hostilis terrae obtenta hereditas. sed si secundum apostolum, quae in lege sunt, umbra est futurorum, quae in ea gesta fuerunt, allegorumena sunt, non neglegenter audienda sunt, quia sub corporalium gestorum fide in exemplo sint spiritalium operum constituta. magnae autem diligentiae res est, uirtutem uerborum conlocatorum expendere et scire, quid cuique rei sub eorum, quae dicta sunt, significatione sit proprium. at . enim non omnium est herbarum genera uirtutesque nosse, et si qui inperitus ac nescius in agrum his salubribus herbis diuitem uenerit, omnia inutilia et promiscue genita existimans praeteribit, at uero si peritus et doctus hunc pretiosissimum in his germinibus agrum fuerit ingressus, omnia, quae ab aliis praeterita erunt, demetet et ea, quae ab ignaris erunt neglecta, mirabitur sciens, quando utile metendorum eorum tempus sit et in quae genera sanitatum his utendum sit et quantum ex his aut quo usque moderandum sit, sic et in diuinis scripturis esse intellegendum est, ut, si eas inperitse aures et mens rustica audiat, tamquam otiosas et non necessarias neglegat; at uero si calens ad cognitionem dei auditor ac lector adstiterit et cui frequens lectio et spiritalis gratiae donum scientiam diiudicandi singula intellegendique praestiterit, mirabitur omnia atque his secundum naturales eorum uirtutes et efficientias utetur non -ignarus, quando quid praesumendum sit et in quam curationem 8 [*](1 inscribta G faraonis G S hostili G sed si G sed PTE riea dl ..... 4 allegorumena Ge allegornAra P allegorimra Ta 5 gestorum gestorum G in exemplo G in exemplum PTE 9 nosse om. G 10 si qui inperitus ac nescius GPT si quis imperitus ac nescins a si quis i imperitue aut nescius » 11 promiscua egeheta P 12 ad uero G praetiosissimum G pretiosum PTE 13 germinibus GPe gruninibni Tb 14 praeterita eunt P neglecta ex neclecta P 16 in quo genere (o et e in ras.) P 17 sic et in TE (sed 7' in marg. add. et qd) ait et qd in P 18 et sic eas (?) G inperitae aures G impiatae aures T a . impiae (ae in ras.) anres P impia auris E 20 ai calens GT si = oalee P * ad. ac lector GPTa aut lector. stiterit G 22 adque G 23 eorumutetur non h. I. omisuse et postea inservisse uidetur G. )

695

eligendum, quando ex eo corpori sanatio, quando animae medella tribuenda sit, ne quid prseproperum, ne quid inportunum ac tardum sit, sed conlatis et uirtutibus et temporibus et rebus non inperite his, quae sibi conperta fuerint, utatur; quod quidem maxime in hoc psalmo ita esse intellegitur. incredibilem enim in modum ea rebus gestis uerba subiecta sunt, ut, cum fideliter illa, quae gesta sunt, enuntiarent, maiorem tamen internae et spiritalis intellegentiae profectum ex se ita conlocata prsestarent. neque tantum haec ratio seruata est, ut res ipsae, quae corporaliter gestae sunt, ad ostendendam dei magnificentiam commemorarentur, uerum etiam ut per condiciones gestorum et uirtutes nominum exemplum de se gerendis in his, quae sunt gesta, praeberent. itaque necessarium est haec singula personis, temporibus, uirtutibus discernere, ut ea, quae incuriosse aures tamquam non necessaria forte perdiderint, ipsa illa ad humanae infidelitatis medellam sanationemque referantur. et hoc ipsis rebus in psalmo docebimur, qui ita c“ptus est:

Laudate nomen domini, laudate serui dominum: qui statis in domo domini, in atriis domini dei nostri. laudate dominum, quia benignus est dominus: psallite nomini eius, quoniam suaue est et contuendum in exordio psalmi est, quod ad laudem nos dei aduocat, cum in superiore psalmo ad solam benedictionem hortatus sit. praestare autem laudi benedictionem non ambiguum est. primus enim honor in benedictione positus est, sed [*]( 1 elfgendum G eligenddm P quando ex eo GT quando = ex eo P ..u medella G cf. Lachmann Lucr. p. 204 medela PTE et sic infr. 4 utatr G 5 incredibile enim mo*** (?) G (fort. incredibili enim modo) 7 illa supr. scr. P illa ex ea T 8 prestare P 9 seruata PTe obseruata b ipsae GT ipsa P 10 gesta P 11 condiciones G cognitiones PTE q; 12 exemph* G 14 uirtutibus P 16 infedelitati (?) G sanationem (?) G 17 docebimur G docebimus PTE 19 in atriis dni di G cf. p. 696,18 p in atriis domus dei PTrE 21 sallite P 514 laudi benediotionem PT* et G, ut uidetur (ubi benedictionem etiam nunc legi potest; praestare h. 1. = antecedere) laudem benedictioni « 25 honor r odor GPe ordo Tb (de litt. n et d in nostr. cod. saepe confusis cf. praef.). )

696

consummatur in laude. et laus non incipienda confuse est, sed ordine ac modo confitenda est. hoc enim primum est: laudate nomen domini. nomen ergo domini primum laudare admonemur, quia deus caeli sit, quia deus terrae sit, quia deus mundi sit, quia deus, quod fidei nostrae et spei proprium est, Abrahse et Isaac et Iacob sit. in his enim primum deo laus est.

Sequens uero prsecoptum est: laudate serui dominum. per cognitionem nominis dei ad scientiam eius proficimus. iam enim non nomen domini, sed dominum laudamus cognoscentes. cur deus caeli sit, cur deus terrae sit, cur deus mundi sit, cur deus Abrahae et Isaac et Iacob sit. haec enim primum puerilis doctrinae rudimenta transgressi deum non iam per obcedientiam subditorum, sed per inmensae uirtutis suae magnificentiam laudamus et laudamus serui eius; neque solum serui eius nudo tantum professionis nostrae uocabulo nuncupati, sed stantes in domo eius, iam non uagi neque erratici, sed stantium firmitate stabiliti; neque tantummodo stantes, sed etiam in atrio domini dei nostri, internae potius et mediae domus sede suscepti. per hunc igitur ordinem a seruis et a stantibus in domo atque in atrio laus inchoatur.

Laudandus deus ob id est, quia benignus est. nam at omnipotens sit, naturae, suae uirtus est; ut uero benignus sit. nobis necessarium est, quos corporis infirmitas et condicio originis in peccatis detinet. et quid spei est humanis delictis. si benignitas deo absit? sed dictorum ratio consideranda est: namque qui laudandus est, quia benignus est, psallendum nomini eius est, quia suaue est. psallite nomini e i us, quoniam suaue est. psallite ubi dicitur, ad corporis [*](1 confusae (a in ras.) P 6 habrahae P abraae T abraham r eni P supr. scr. T ergo r 10 laudemus P 11 sit post mundi om. P 13 dm ex dilm corr. T 17 erratici PTE errantes r 18 tantummodo PTab tantum in domo re sed etiam PTE eed et r 22 quia benignns uirtus eat om. P (uoces nam nt — uirtua est in marg. infer. additat postea erasae sunt) 95 delictis ex dilectis P 26 deo PlTb dl P* dei t. )

697

opera refertur, ut per organi nostri, id est corporis multimoda opera consonans deo fiat et apta laudatio. psallere ergo nomini eius iubemur, quia suaue est. suaue enim est deo corpora nostra conplacito ministerio probabilique famulari: uel ipsum illud potius nomen domini suaue est.

Et quid suauitatis in se habeat uel nomen eius uel ei psallere, continuo subiecit dicens: quoniam Iacob elegit sibi dominus, Israhel in possessionem sibi. initium originis Iudseorum secundum sanctificationem generis Abraham est, ad hunc enim primum dei fuit sermo; et cur potius Iacob quam Abraham dominus elegit? dehinc cum idem secundum nuncupationis allocutionem sit Israhel qui et Iacob, cur iterum additur: Israhel in possessionem sibi? ordo exigebat principem electionis Abraham, non eum, qui iam tertius in electione est, Iacob commemorari. ratio quoque admonebat, ut significatus Israhel in Iacob intellegeretur. quin etiam illud accedit, quod, qui Iacob est, eligitur, qui Israhel, possidetur.

Sed iam in exordio sermonis monuimus, illa ex rebus corporaliter gestis commemorata in psalmo esse, in quibus futuri species tamquam in speculo reluceret; ea quoque gestis rebus coaptata uerba esse, quae, cum ea, quae gesta sunt, enuntiarent, tamen intellegentiam nobis absolutiorem eorum, quse spiritaliter in gestis rebus prsefigurabantur, adferrent. dei nomen suaue est, non uni tantum genti atque ipsi inreligiosse, sed omnibus iam gentibus atque linguis. Iacob enim sibi elegit maiorem natu supplantantem, ementem primitias cibo et desperatione uenalis, abripientem benedictionem, inpsenitentem post seruitutem, deinde post luctam deum uidentem et Israhel nuncupatum. ante enim Iacob est et sic Israhel. circumspiciamus ecclesiae corpus, quae se per differentiam fidei et Iacob et Israhel habet. et hic coetus populum legis fide supplantat, primitias eius accipit, benedictionem eius diripit secundum [*](1 multimodo opere (e in ras.) P 9 abraam T habrahae ex habraam 1il.2P10NIabrumT1sin.'łupr.scr.P m. 2 P 10 primum PTb om. e 11 abraam T 18 in supr. scr. P ne ne 26 maioris (is in ras.) P supplantatS a supplautS T supplantatio (tio in rctR.) P eflido (0 in ras.) P 27 uenalis PTab uenalea e 80 ee om. e, m )

698

domini dictum dicentis: a diebus autem I ohannis regnum caelorum uim patitur, et uim facientes dirij)iunt illud. Iacob est ergo, qui eligitur domino dicente: ego uos elegi, non uos me. Israbel est, qui possidetur, in praeteritis primogenitis et benedictionibus cognitus, in seruitute multi . temporis fidelis, in sacramento luctae potens, in promerendis rursum benedictionibus pertinax, in dei cognitione et conspectu Israhel.