Tractatus super psalmos

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.

PSALMUS CXVIII.

Qui ad doctrinam rationabilis et perfectae prudentiae praeparantur, ab ipsis statim elementis litterarum docendi sunt, ut perfectam ueramque rationem tamquam ab exordio primae institutionis consequantur. sciens istud sanctus Paulus apostolus, eam solam ueram atque utilis doctrinae esse prudentiam, quae ab aetatis [*]( 1 et promerendum add. m. 2 V 3 traquillitatis F1 7 gloriam h. I. om. V 8 aomnium V die V (cf. de hac genetiui forma BUchder — Windekilde lat. Decl. p. 68, F. Neue Formenl. I, 379) diei rb 9 perm uigil uita b peruigil r 10 laudum r deo om. V 13 per inuidia corr. m. 2 V 17 obtinendus b 19 interpraetatione V Explicit psalmus XCI incipit CXVm alef alleluia V Incipit ps CXVIII. Incipit littera prima. Aleph aleluia r In di nomine inoipit tractatus psalmi CXVHI Hilarii epi catholici C (cf. Acad. p. 84) Incipit tractatus psalmi CXVHI Hilarii epi Pictauensis p (de R cf. supr. p. 344) 28 litterarum elementis E 26 istut V apostolue paulus VCp cum solam V 26 prudentiam ex prudentiae m. 2 V. )

355

initiis atque ab infantiae ipsius inchoaretur exordiis, haec ad Timotheum inter magna atque praeclara fidei studiique praeconia in secunda epistula scribit: tu uero permane in his, quae didicisti et credidisti, sciens, a quibus didiceris, et quod ab infantia sacras litteras nosti, quae te possint instruere in salutem. hoc propter praesentem psalmum ita dictum sit, in quo, cum cognitio ueritatis ad eruditionem humanae ignorantiae esset edenda, per ipsa litterarum atque elementorum initia doctrinae ordo est distributus, secundum enim Hebraeorum litteras in singulis octonis uersibus singulae litterae praeferuntur. est autem omnis numerus uersuum in centum septuaginta sex uersibus. nam cum ex uiginti duabus litteris omnis hebraeus sermo conueniat et octonos uersus litterae singulae explicent, numerus iste uersuum octonis partibus multiplicatus expletur. hanc igitur extitisse centum existimo, ut per litteras totius istius psalmi ordo decurrat: ut, sicut paruuli et inperiti et ad legendum inbuendi haec primum, per quae sibi uerba contexta sunt, litterarum elementa cognoscerent, ita et humana ignoratio ad mores, ad disciplinam, ad cognitionem dei per hanc singularum litterarum octonarium uumernm ipsis uelut infantilis doctrinae initiis erudiretur.

Arduum enim et difficillimum homini est, per se ipsum uel per saeculi doctores rationem praeceptorum caelestium consequi; nec naturae nostrae recipit infirmitas diuinis institutis, nisi per eius gratiam, qui haec ipsa dederit, erudiri. namque qui simpliciter ea, quae inter manus sibi inciderint, legunt, [*](3 n Tim. 3, 14 sq. ) [*]( 1 ad er ab corr. m. 2 V 2 Timothaeum R fide istudi (stud. å. ras.) i-aque (eraa, d?) R 4 a quibus didiceris V a quibus didicisti RCe a quo didicisti pb 7 sit add. m. 2 V cum supr. add. p 8 esset = edenda p esset tenenda V 9 elentorum V 10 hebreorum VR in om. V 12 CLXUI V centum septuaginta octo R 18 hebreus VR coueniat V conueniat (con i. ras.) R conueniat ex conueniet C 14 istae R 15 extitisse (prius ti s. s. m. 3) R 16 tociue C totus V decurreret VCp 17 paruoli V & ad (& a. s. 3) R 18 contexta sit V cura texta sunt C 19 humana ex huma m. 2 V ignorantia C 21 uelud p ueluti Ve infantulis CCI 22 homini ex hominis R per se om. V 26 qui haec ipsa om. R 26 inciderunt V legunt ex legunt legunt m. 2 V. ) [*]( 28* )

356

existimant nihil differentiae in uerbis, nihil in nominibus, nihil in rebus existere. sed si istud communis conloquii sermo non patitur, ut sub diuersis rerum nuncupationibus non diuersa significata esse intellegantur, numquid dei eloquia tam inperita et tam confusa esse credemus, ut aut inopia uerborum, quibus uterentur, laborauerint aut distinctionum genera nescierint?

Plures enim cum audiunt legem, iustificationem, praecepta, testimonia, iudicia, quae omnia Moyses sub diuersa uniuscuiusque generis uirtute disposuit, unum atque idem esse existiment: ignorantes aliud legem, aliud iustificationem, aliud praeceptum, aliud testimonium, aliud esse iudicium; quae multum a se differre et discrepare, testis nobis est octauus decimus psalmus. quo continetur proprietas uniuscuiusque et nuncupationis et generis. I ex enim domini inmaculata, conuertens animam. testimonium domini fidele, erudiens paruulos. iustitiae domini rectae, laetificantes corda. praeceptum domini lucidum, inluminans oculos. timor domini sanctus, permanens in saeculum saeculi. iudicia domini uera, iustificata in ipsum. sunt ergo distantiae in singulis quibusque rebus et prudentis atque intellegentis uiri est in his, quae scripta sunt, discernere, - ubi lex, ubi praeceptum, ubi testimonia, ubi iustificationes, ubi iudicia constituta sint: ne illa, quae sermo propheticus mirabili uniuscuiusque rei proprietate distinxit, ea ignorantiae nostrae infirmitas indocta inperitiae opinione confundat. itaque per litteras singulas haec omnia maximus et ultra ceteros copiosissimus psalmus iste discreuit, ut per haec uerborum elementa credendi [*](14 Ps. XVIII, 8 eq.. ) [*]( 1 nominibus ex omnibus C uerba in nominibus nihil om. V 2 iatnt r õ et om. Cp credimus RCpE 6 ut distinctionum R nesciertmt V 8 uniuBCuiueque (uniusc i. ras.) R 9 adque VR exietimant CpE 10 aliut V aliud iuBtificationem ex aliud legem iustificationem m. 2 V 14 domini om. V conuertans C 15 animas CE 16 paraolos r 19 iustificata in semet ipsa Cpe 21 adque VRC discernere ex discerne m. 2 V 22 testimonium pE 23 sint ex sit m. 2 V ne In illa R quae ex q. m. 2 V 24 rei om. VCp distincxit V distinxsit ex distincsit C 27 istae R crediderit V. )

357

et uiuendi et erudiendi in deum doctrinae ratio et distinctio doceretur.

Plures autem arbitrantur simplicitatem fidei ad absolutam aeternitatis spem posse sufficere, tamquam innocentia secundum iudicium saeculi doctrinae caelestis non egeat institutis. et quia aliter se res habet, idcirco nunc uiuendi in deo innocenter et in innocentia religiose manendi cognitio multa cum copia prophetici sermonis exposita est: quia difficile est quemquam per semetipsum, id est per saeculi instituta hanc innocentiae religiosae cognitionem et uerum usum uitae piae et innocentis adipisci. nouit etiam infirmam per se esse humanam naturam apostolus ad hanc uiuendi scientiam capessendam. nam cum de charismatum et munerum dei donis doceret, cum primum sermonem sapientiae praetulisset, statim sermonem scientiae subiecit. hoc enim scientiae post sapientiae sequens a deo donum est, quia usus sapientiae in usu scientiae perfectus est.

Occurrit autem in praesenti psalmo etiam ea nobis difficultas, quod, cum duos tantum psalmos acceperimus per litteras hebraeas conscriptos, id est centesimum undecimum atque duodecimum, ita ut a prima usque ad uicesimam et secundam secundum Hebraeos litteram uersuum numerus conueniret uersusque singuli a singulorum elementorum initiis inchoarentur, in hoc nunc psalmo octonos uersus elementa singula obtinerent. sed cum omnia uiuendi, credendi et placendi deo praecepta continerentur in psalmo, in eo numero omnia litterarum initia [*](1 in dfiL doctrinae V in domini doctrinae R in dominum doctrinae Cp in domini doctrina e cf. Acad. p. 49 et lin. 24 4 innocentiae V 5 institutis non egeat pE 6 habeat p nunc om. p uerba innocenter et in om. V in ante uocem innocentia om. C, supr. add. p 7 innooent ^ ia (in ras. fuit e) V innocentia (io s. s. m. 1) R innocencia C 10 ad uerum usum Ve pie V adipieci ex adisci m. 2 V 11 per se om. Cp(A) esse om. R 12 carismatum V 18 et di V 14 uerba praetulissetue scientiae om. V 15 post sapientiae add. m. 2 V seq. ns a d5 V sequens ideo C 16 in usu R in usus C 19 hebreas VR CX I adque XII (in ras. fuit C) V centesimum undecimfl atque duodecimQ Cp(A) centesimum - - decimum adque undecimum (un in ras. m. 3) R cf. LXX Tischend. Il, 94 20 usque ad vicesimam eecundam RCp usque uigesimam secundam E cf. Addenda 21 litteram secundum Hebraeos p 23 optinerent R 24 et credSdi V credendiq; p 25 contineantur a. )

358

continentur, qui maxime secundum plenam et religiosam eiusdem numeri uirtutem primus omnium conuenientium in se undique partium aequalitate perfectus est. primum etenim per duas in se partes ex partibus coaequalis, tum deinde per quattuor aeque partes conuenit: ut uirtutes psalmorum, qui in hoc numero uel singulari uel multiplicato conlocati sunt, docent numeri huius esse sanctam et religiosam plenitudinem. hic autem numerus etiam in lege sanctus est. iussum enim est, ut, qui natus esset, in octauo signum circumcisionis acciperet. haec etiam in circumcisione domini ratio seruata est; et in hoc dierum numero, cum ipse circumcisione non egeret, oblatus in templo est, ut in corpore eius humanae carnis recideretur infirmitas. hic etiam numerus omnia genera pecudum, ut digna sacrificiis habeantur, emundat; octaua enim die iubentur offerri. et in hoc numero diluuii diebus origo rursum humanae generationis eligitur. consummatio igitur nunc doctrinae et eruditionis nostrae sub perfecti huius numeri absolutione per singula elementa concluditur, ante quem neque munda deo hostia -fuit, neque in generis familia quis cessante circumcisione susceptus est, et ex quo rursum iterandae generationis coepit exordium. primae igitur litterae hi uersus sunt:

ALEPH.

Beati inmaculati in uia, qui ambulant in lege domini. beati, qui scrutant testimonia . eius, in toto corde exquirunt eum. dictorum ordo non neglegendus est; qui si non diligenter a nobis cognoscitur, ne dispositae quidem beatitudinis ordinem consequemur. non enim [*]( i 1 maximae R 2 urtutem V in se = undique R 4 et partibus V or coaequales V IIII (sic) R 5 partes ex partis m. 1 R conuenti R nirtute RC numero ex nero corr. m. 2 V 6 doceant Cp(A) 8 iuasit enim ea, nt Cesset ex eeBe m. 2 V 9 circumcisione (om. in) p 10 ratio ex ratione m. 2 V 11 circumcisione R oblatus ex oblatos C 14 baberentr p 15 dilubii V 17 nostre V 18 hoBtia ex hostiam r 19 ceesante (nte in ras. a.exo?) R 20 et in quo C regenerationis I C 24 scrutant V qf. Neue Formenl. 11, 320, scrutantur RCp 26 exquirunt ex quirunt m. 2 V 26 agnoscitur p nec C 27 consequimur p. )

359

primum: beati scrutantes testimonia dei, sed primum: beati in maculati in uia. prius enim est, confirmatis moribus et in innocentiae studium ex communi probitatis honestate conpositis ueritatis uiam ingredi; sequens deinde est, scrutari dei testimonia et expurgato emundatoque animo ad inuestiganda adesse. ordinis autem huius et alius propheta non inmemor est dicens: serite in iustitiam uosmetipsos et metite uos in fructum uitae et inluminate uos in lumine scientiae. non inluminatio primum, sed satio nostra praecepta est, ut, cum antea nosmetipsos, id est uitae nostrae usum in spem fructuum seuerimus, deinde cum, quae sata sunt, messuerimus, tunc nos lumine scientiae inluminemus. tenendus igitur hic ordo est: sationis messis et inluminationis. plures enim nostrum inluminari se prius quam serere ac metere festinant, cum satio atque messis quaedam consequendi luminis praeparatio sit.

Prima igitur haec beatitudo est, beatos esse, qui inmaculati in uia sint: sed non in uia fortuita et in incerta et in erratica, sed in uia, in qua in lege domini ambulatur. plures etenim utilem et necessariam uiam se esse ingressos existimant; sed inmaculati in uia non erunt, quia non in lege domini ambulant. sed uia haec non solum ineunda est, sed etiam peragenda. nemo enim dum in uia est, id. ad quod per uiam tendit, obtinuit; beatus Paulus ait: non quod aliquid acceperim aut iam perfectus sim: sequor autem si adprehendam, inquoet adprehensus suma Christo. [*]( 7 Oaee X, 12. 24 Phil. III, 12. ) [*]( 2 est om. R 3 et innocentiae studiis C et communi V 4 uiam ueritatis E 6 esse V 7 seritae R in iustitia pE (LXX eh liixaiotivprjv) 8 in fructu VRC in fructu pE (LXX tts uaenov) 11 in spem usuum (del. m. 2) fructuum V eeuerimus V se = u = erimus R seruerimus Cp 12 messuerimus ex messaerimus m. 2 V inluminemus ex non inluminemus corr. m. 2 V 13 hic om. R messis ex measas corr. m. 1 R 14 noa V1 ac ex hac R 15 adque VR 17 primo R 18 in nia priore loco add. m. 2 V fortuita ex fortuito V in ante incerta om. V 20 Deoeasariam ex necessarium m. 2 V - = uiam (in ras. fuit et) V se ėė R sese VCp 28 per - genda p cf. Acad. p. 87 26 adpraehensus V. )

360

ergo adhuc ille pergebat; sed pergebat ea, quae retro sunt. obliuiscens, his autem, quae in priore sunt, se extendens. itaque uiam hanc agens beatus est, qui cum obliuione praeteritorum in futurorum spem extenditur. et quae uia sit, in qua unusquisque ambulans beatus sit, dominus docet dicens: ego sum uia. quisquis igitur in praeceptis eius institerit, hic beatus est, dum uitia carnis coercet, dum animi petulantiam edomat, dum auaritiae famem uincit, dum terrenorum honorum gloriam euitat. qui in his ergo manserit, hic est inmaculatus in uia et in lege domini ambulans.

Adiectio autem ea, qua dictum est: in lege domini, non est otiosa. est enim et peccati lex, de qua ait beatus apostolus: uideo aliam legem in membris meis contramilitantem legi mentis meae et captiuum me ducentem in lege peccati. ergo quia et lex peccati esset, idcirco lex domini dicta est. nisi enim et lex esset exterior, non cum adiectione proprietatis legem domini propheticus sermo dixisset.

Sequens deinde uersus est primae litterae: beati scrutantes testimonia eius, et in toto corde exquirunt eum. in primo uersu est: qui ambulant in lege domini. [*]( 6 Ioh. XIV, 6. 13 Rom. VII, 22. ) [*]( 1 sed pergebat add. m. 2 V sed pergebat & = ea C et ea omitso sed pergebat p, in R prius el posterius pgebat corr. m. 3, quae add. lineolam litt. p et scrips. ge in ras. 2 in his (in h in ras. m. 3, i m. 3) R in pri euan., in marg. In priora m. saec. XI. R in priora pE 3 est add. m. 2 V oum obliuionem VC praeteritoru (ru euan., it, matg. add. m. s. Xl.) R 5 dfis (ns euan., in marg. dfis m. s. XI.) R e 6 quisque VC 7 dum uita = (eras. e, lineol. add. m. 3?) R choerft C cohercet p petulantia = (eras. e, lineol. add. 3) R 8 uincit (it in a o ras.) R 9 manerit V 11 adiecti (ti in ras.) R qua ex quae R a dic = tum R 12 enim eras. R aute C et add. m. 2 V 13 liam corr. m. 2 V legem (em add. m. 2) V cotramilitatem ex cotralitemilitatem V repugnantem R cf. Roensch d. n. Testam. Tertull. p. 334 14 et captiuam ducentem p 15 in lege Vp (iv TM v6/tw Tischendorf Nou. Tatam. Vat. 1452) 19 est uersus V beati qui scrutantur RCpE (sed R qui supr. scr., ur in ras.) 20 et om. C 21 post in primo 3-4 litt. eras. R uersus V. )

361

in secundo: qui scrutant testimonia eius, in quarto, quia tertius supplementum dedit secundo, de mandatis ait dicens: tu mandasti mandata tua custodiri nimis, in quinto de iustificatione: utinam dirigantur uiae m e ae ad custodiendas iustificationes tuas, in sexto rursum de mandatorum effectibus: non confundar, cum respicio in mandata tua, in septimo de iudiciis: confitebor tibi, domine, in directione cordis, in eo, quod didici iudicia tua, in octauo de iustificatione: iustificationes tuas custodiam, non me derelinquas usquequaque nimis. si ergo aliud lex, aliud praeceptum, aliud iudicium. aliud iustificatio, aliud testimonium, necessarium est ab eo, qui omnia constituit et condidit, intellegentiae gratiam nos et munus orare. totum hoc autem in commune lex dicitur. sed est quiddam in his speciale, quod propriam in se habet legis .

Quid ergo est lex? umbra scilicet, ut apostolus ait, futurorum; quod de ceteris scriptum nusquam est, ut futurorum umbra sit aut iustificatio, aut testimonia, aut mandata: sed tantum id legi proprium est, ut apostolus in plurimis docet, non secundum litterae intellegentiam legem esse tractandam, sed secundum spiritalem doctrinam futurorum in ea umbram esse noscendam. ait enim: non obturabis os bouis triturantis et adiecit: numquid pecudum deo cura est? an propter nos dicta scriptaque sunt? et rursum: legem legentes non audistis, [*]( 17 Coloss. II, 17. 23 I Cor. 9, 9. 26 Gal. IV, 21 aqq. ) [*]( 1 secundo (om. in) R secundum V sorutantur RCp 3 custodiri to ex custodire R custodire C 4 derigantur V 5 in VI R 7 in omnia mandata tua Cp 9 de iustificationibuB V 11 aliut lex ad praeceptom V 12 est ex aest m. 2 V 14 totum autem hoc ex totum hoc autem n- 2 V 16 se om. V 18 aoriptum nequaquam est C scilicet ut E 20 in lege properium est C 21 litterae — secundum add. m. 2 V 22 in eam V 25 annon RCpE scriptaque om. RCp in hoc quoque folio (90) codicis R interdum nonnullae litterae in textu euanuerunt, quas manus saec. XI. in margine rccte suppleuit 26 legentes ex legentis (gen euan., in marg. legentes) R habraham RC. )

362

duos filios habuit, unum ex ancilla et unum ex libera? sed qui ex ancilla, secundum carnem natus est; qui autem ex libera, secundum repromissionem. et quia lex futurorum umbra est, adiecit: quse sunt allegorumena, hsec enim sunt duo testamenta. ergo quaecumque doctrinarum spiritalium umbram conplexabunt, hsec lex esse dicenda est: quia lex et spiritalis est et umbra est futurorum.