Arnobii adversus nationes Libri VII

Arnobius of Sicca

Arnobius of Sicca. Arnobii adversus nationes Libri VII. Reifferscheid, August, editor. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 4, 1875.

uerum ita se res habet, ut quoniam plurimum gladiis et potestate ualetis ferri, anteire uos etiam ueritatis scientia iudicetis, et esse † pro diis pios, quorum potentias primi opinionum obscenitate foedastis. hoc in loco, si ferocitas uestra permittit et rabies patitur illud, nobis ut respondeatis oramus, utrumne iras cadere in naturam existimetis deorum an ab adfectibus his longe diuinam esse beatitudinem disiugatam? nam si concipiunt has faces et motibus exasperantur irarum sicut uestrae opinationes ferunt — nam saepe illos dicitis et propter ludos minus sollicite factos et propter praesules non probatos et propter quaedam spatiola defanata et propter caerimonias non rite perfectas tremoribus infremuisse terrarum et [*]( 2 omnis P litteras ? 4 alucinatmationibnB P 7 uos Bigaltius: hos P 8 istos om Salm theatra Sab: thetra P 11 meruerint Sab 12 oratur Gel: orator P 16 familiaris OWlielrum: familiares P 17 nobis scripsi: quos P quod VcMenus solidae scripsi: solidet P quos Bolidet] consolidae Salm germanitas Stewechius copulatio Sab 19 scientia m al 20 pios] ipsos Meursius opinio P corr c 26 urae P 27 factos Sab, r: facio P )

172
contagione pestilentiae conrupisse auras zephyrorum luctuosa cum populi uastitate — sequitur ut intellegi debeat iracundias non paruas ex opinionibus eos continere praedictis. quod si datur, datur et illud necessario consequens, miserias has omnis quibus olim genus accumulatur humanum ab huiusmodi fluere fictionibus: quodsi ab hia causis indignatio proficiscitur numinum, miseriarum tantarum uos estis auctores, qui animos caelitum non cessatis offendere et ultionis in rabiem concitare. sin autem ab huiusmodi furiis deorum est genus immune neque quid sit irasci dii omnino nouerunt, et nobis ergo irasci sine ulla ratione dicuntur, qui ira quid sit ignorant et ab eius † comptu et permixtione sunt absoluti. [neque enim fieri per rerum naturam potest, ut quod unum est fiat duo et in diuersas res eat unitas ingenita simplicitate diuisa.] [*](, 1 pestilentio P corr corrupisse Canterus, Urs: conruisse P zephyrorum scripsi: temporum P uentorum Meursius teporum ante conieceram cluctuosa P corr 2 debeat Sab: debeant P 3 datur addidi 4 et] est Hildebrandius omnes c 9 furiis] nefariis Sab 10 nouerunt P 11 uerba et ab eius... dinisa seclusit Salm 12 cOmptu r contenta Sab contactu TJrs conceptu Huetius commotu Oeblerus uerba neque enim... dinisa OreUius post verba proprietas quiret p. 151, 10 transposuit 14 iiNOUn ORATORIS LIB. IIII. RXP. INCP LIB. U. )

173

Esto: ab ludentibus poetis cuncta illa sint prodita et * immortalibus diis probra. quid? illa, quae historiae continent graues seriae curiosae quaeque in arcanis mysteriis traditis, poetarum sunt excogitata lasciuia? quae si nobis uiderentur ineptiarum talium fabulae, neque in usu retineretis quaedam † suo neque per cursus annuos laetitias exerceretis ut festas neque ut rerum simulacra gestarum sacrorum conseruaretis in ritibus. ex quibus tam multis unum interim ponam moderaminis temperamentum secutus, in quo stolidus et inprudens ipse ille inducitur Iuppiter, uerborum ambiguitatibus lusus. in secundo Antiatis libro — ne quis forte nos aestimet concinnare per calumnias crimina — talis perscripta est fabula: Numam illum regem , cum procurandi fulminis scientiam non haberet essetque illi cupido noscendi, Egeriae monitu castos duodecim iuuenes apud aquam celasse cum uinculis, ut cum Faunus et Martius Picus ad id locorum uenissent haustum — nam illis aquandi sollemne iter huc fuit — inuaderent constringerent conligarent. sed quo res fieri expeditius posset, regem pocula non parui numeri uino mulsoque complesse circaque [*]( 2 poetis SOO: poeticis P et] de Oel lacunam signaui 3 prora P corr c ,4 misteriis P 5 uiderentur Sab: uidentur P 6 quaedam suo] quotidiano TJrs 7 sacro ? aut c 12 ezistimet Sab 13 perscripta Sab .-proscripta P 15 Egeriae Sab: egregię P 16 «celasse P cum Sab: eum P cum umculis in Auentino ? 17 marttus P it P corr uenissent Sab, r: uenis- . set P 18 aquandi P solenne iter huc Sab: sollemniter haec P 19 coligarent P corr r 20 parua Urs malO nino Urs )

174
accessus fontis insidiosa uenturis opposuisse fallacia. illos more de solito bibendi adpetitione correptos ad hospitia nota uenisse. sed cum liquoribus odoratis offendissent fragrantia pocula, uetustioribus anteposuisse res nouas, inuasisse auiditer, dulcedine potionis captos hausisse plus nimio, obdormiuisse factos graues; tum bis senos incubuisse sopitis, iniecisse madidatis uincla, expergitosque illos statim perdocuisse regem, quibus ad terras modis Iuppiter posset et sacrificiis elici, et accepta regem scientia rem in Auentino fecisse diuinam, elexisse ad terras Iouem ab eoque quaesisse fulguritum procurationis morem. Iouem diu cunctatum expiabis) dixe capite fulgurita; regem respondisse caepicio); Iouem rursus humano); rettulisse regem \'sed capillo\'.; deum contra \'animali\'; (maena) subiecisse Pompilium. tunc ambiguis Iouem propositionibus captum extulisse hanc uocem decepisti me Numa; nam ego humanis capitibus procurari constitueram fulgurita, non maena capillo caepicio: quoniam me tamen tua circumuenit astutia, quem uoluisti habeto morem et his rebus quas pactus es procurationem semper suscipies fulguritorum\'.

quid primum, quid ultimum uel exsequatur animus uel conticiscat, nec facile dictu est neque ullis considerationibus expeditum. ita enim sunt omnia et excogitata et comparata derisui, ut sit uobis conitendum, falsa ut credantur haec esse, etiam si sint uera, quam optinere uelle pro ueris et uelut quiddam mirabile non sine ipsius numinis insinuare contemptu. quid enim dicitis o isti? credimusne illum Faunum et Martium Picum, si ex numero sunt deorum et ex illa perpetua immortalique natura, sitis aliquando ariditate siccatos atque, ut aestum possent inrigare uenarum, fluenta isse † per fontium? credimusne captos [*]( 1 insidiosa u. o. fallacia scripsi: insidiosam u. o. fallaciam P 3 fragrantia Sab: flagrantia P 5 dulcedine Sab: dulcedinem P * baussisse P corr 8 ippiter P corr et om Sab, 10 fulguritum scripsi: ritum P 11 morem om Sab et morem Salm dizisse c\', Sab 13 animali Sob: animalia P anima Gel maeaa add Heraldus post FompiUxm HUdebrandius post anima 14 Pompilium, piscis Gel 16 non maena scripsi: numa P non Gel tu maena Hildebrandius 21 dictu Sab: dictum P 23 sint Urs: sunt P 26 credemusne Meursius; sic etiam postea 29 adisse propere ? )

175
mero et dulcedine inlectos mulsi tamdiu se poculis ingurgitauisse fallacibus, ut usque ad ebrietatis periculum ueniretur? credimusne uictos somno atque altissimi soporis obliuione demersos uinciendi copiam sui animalibus praebuisse terrenis? quibus deinde partibus uinculorum illae iniectae sunt nexiones? soliditatis habebant quicquam aut ex duris ossibus informatae. fuerant eorum manus, quae constringi laqueis et nodorum possent inligationibus coerceri? non enim requiro, non exigo, an aliquid potuerint fari ebrietatis alienatione nutantes, an Ioue inuito uel potius nescio protrahendi ad terras eius ritum quisquam potuerit publicare: illud solum audire desidero, cur, si Faunus et Picus sunt diuini generis et potestatis, non ipsi potius edidere quaerenti id quod ab ipso Ioue periculosius Numa cupiebat audire? an numquid Iuppiter solus huius rei scientiam nouerat? ab ipso enim decidunt fulmina ** ut inminentia procurare alicuius debeat scientiae disciplina? an cum ipse iaculetur hos ignes, aliorum sit operis scire, quibus modis conueniat iras eius atque animos temperare? etenim reuera stultissimum credere est, ipsum remedia sciscere, quibus auerti possint ea quae per fulminis iactum in humanis fieri constituerit rebus. hoc est enim dicere: illo ritus genere meas iras placabitis, et si quando per fulgura significauero aliquid imminere, facite hoc et illud, ut quod fieri statui inane fiat et uacuum et sacrorum ui uanescat.

sed concedamus, ut dicitur, ipsum aduersum se Iouem remedia scisse atque artes quibus iri obuiam suis significationibus conueniret: etiamne credemus deum numinis tanti tractum esse ad terras et in uerrucula collis unius cum homunculo stantem altercabilem conseruisse sermonem? et quaenam illa, quaeso, diuina res fuit, quae ab impetu rerum tanto Iouem compulit auocari et mortalium sese denuntiationibus sistere? mola salsa, tus, sanguis, uerbenarum [*](2 ebrietatis P 3 uictos Urs: uinctos P 14 numquit P corr r 15 ab ipso Sab: ad ipsum P lacvmam signaui 15 sq. (ab ipso enim decidunt) fulmina ut i. procurari a. debeant Meursim 19 sciacere Heraldm: scire P 20 ea om Soib 21 meas] minas Sab 22 iras r, Meursius: has P 23 ut add Soib 24 sacrorum ui Cuiacius: sacrorum P sacrum Sab 27 uerrucula Sab: uerricula P 81 sagmina (pro sanguis) uerbenarum, suffitio Scaliger )

176
suffitio et nominum terribilium fremores? et potentiora quam Iuppiter fuerunt haec omnia, ut eum compellerent inuitum parere praeceptis aut uoluntarium sese circumuentionibus tradere? quid? quod sequitur fidem suam habet, tam improuidum fuisse Saturnium, ut aut ea proponeret quorum ambagibus ipse caperetur aut nesciret futurum, quibus lusura se modis astutia esset calliditasque mortalis? expiabis, inquit, capite fulgurita. inperfecta adhuc uox est neque plena proloquii circumscriptaque sententia. scire enim necessario conuenit; utrumne capite ueruicino an suillo, an bubulo, an quolibet alio expiationem istam sciscat Diespiter perpetrari: quod cum nondum specialiter statuisset, essetque adhuc pendens et nondum sententia terminata, qui potuit Numa scire hominis Iouem dicturum caput, ut anteuerteret, anteiret et in caput caepicii ambiguitatis illius incerta traduceret?

nisi forte dicetis regem fuisse diuinum: numquid ipso poterat esse Ioue diuinior? nisi homo praesumeret, quid dicturus esset Iuppiter, eum non circumscripsit: deus scire non poterat, quibus modis pararet circumscribere se homo? ita non in promptu est et apparet puerilium esse ingeniola fictionum, quibus cum adquiritur cordis Numae uiuacitas, inprudentia maxima inportatur Ioui? quid enim tam inprudens, quam confiteri te captum argutia cordis humani, et cum deceptum te doleas, in uict oris concedere uoluntatem et medicinam quam obtuleras ponere? nam si fuit ratio et quaedam conuenientia naturalis, cur humano capite [*]( 1 sufficio P corr r 2 compellere P corr 3 traderet Sab 4 suam habet scripsi: sumet aut P sumet Gel 7 caliditasque P 8 proloqui P corr cl 10 uerbicino P corr an bnbnlo om Sab 12 specialiter Sab: spectaliter P 14 ut add Sab cepicii P 15 anbiguitatis (b ex u) P 16 nunquid (d ex t) P J7 praesumens Oel cum praesumeret Vahlenus quod r eum non addidi non circumscripsisset Hildebrandius 18 et deus Hildebrandius 19 homo] interrogationis signum posui cum Zinkio homo praeBumens, quod dicturus esset Iuppiter, circumscripsit deum: deus scire non poterat, quibus modis pararet circumscribere se homo ? Zinkius 20 arguitur Rigaltius 21 impudentia Sab imputatur Stewechius Iouis Sab 23 uoluntatem Sab: uoluptatem P 24 occolaras Meursius )

177
procuratio debuerit suscipi fulguriti, non uideo cur ab rege relatio sit facta caepicii: sin autem poterat et caepicio transigi, libidinose hominis inhiatum est cruori. atque ita in contrarium pars utraque traducitur, ut nec Numa monstretur uoluisse scire quod uoluit et crudelis Iuppiter fuisse doceatur, qui quod maena potuit et caepicio suscipi uoluisse se dixerit humanis capitibus expiari.

apud Timotheum, non ignobilem theologorum unum, nec non apud alios aeque doctos super Magna deorum Matre superque sacris eius origo haec sita est, ex reconditis antiquitatum libris et ex intimis eruta, quemadmodum ipse scribit insinuatque, mysteriis. in Phrygiae finibus inauditae per omnia uastitatis petra, inquit, est quaedam, cui nomen est Agdus, regionis eius ab indigenis sic uocata. ex ea lapides sumptos, sicut Themis mandauerat praecinens, in orbem mortalibus uacuum Deucalion iactauit et Pyrra, ex quibus cum ceteris et haec Magna quae dicitur informata est Mater atque animata diuinitus. hanc in uertice ipso petrae datam quieti et somno nequam incestis Iuppiter cupiditatibus adpetiuit, sed cum obluctatus diu id quod sibi promiserat optinere nequisset, uoluptatem in lapidem fudit\' uictus. hinc petra concepit, et mugitibus editis multis prius mense nascitur decimo materno ab nomine cognominatus Agdestis. huic robur inuictum et ferocitas animi fuerat intractabilis, insana et furialis libido et ex utroque sexu; ui rapta diuastare, disperdere, immanitas quo animi duxerat; non deos curare, non homines nec praeter se quicquam potentius credere terras, caelum et sidera continere.

cuius cum audacia quibusnam modis posset uel debilitari uel conprimi saepenumero esset deorum in deliberatione quaesitum, haesitantibus ceteris [*]( 2 caepiciis P corr 4 Numa Hildebrandius: numam P 6 maena Zinkius: Nnma P a Numa Salm potuit et] potuisse Sab caepitio Sab: cepio P suscipi P 7 se add Zinkius 8 unum Urs: uirum P 10 est P 11 frygiae P 12 inquid P corr 14 uocata Meursius: uocatae P 18 nequam C. Barthius: quam P 21 hinc Urs: hanc P 22 acdestis P 24 ut ex Stewechius utroque Gel: utraque P sexus Sab 25 deuaitare Urs ire immanitas Salm 26 prae Urs credere; terras uulgo 27 contemnere Sab, uulgo quibusnam Sab: quibusdam P )

178
huius muneris curam Liber in se suscipit. familiarem illi fontem, quo ardorem fuerat suetus et sitiendi lenire flagrantiam ludo et uenationibus excitatam, ualidissima succendit ui meri. necessitatis in tempore haustum accurrit Agdestis, immoderatius potionem hiantibus uenis rapit: fit ut insolita re uictus soporem in altissimum deprimatur. adest ad insidias Liber, ex setis scientissime conplicatis imum plantae inicit laqueum, parte altera proles cum ipsis genitalibus occupat. exhalata ille ui meri corripit se impetu et adducente nexus planta suis ipse se uiribus eo quo uir erat priuat sexu. cum discidio partium sanguis fluit inmensus, rapiuntur et combibuntur haec terra, malum repente cum pomis ex his punicum nascitur. cuius Nana speciem contemplata regis Sangari uel fluminis filia carpit mirans atque in sinu reponit: fit ex eo praegnas. tamquam uitiatam claudit pater et curat ut inedia moriatur: pomis atque aliis pabulis deum sustentatur a matre. enititur paruulum. sed exponi Sangarius praecipit: repertum nescio quis sumit † formas, lacte alit hirquino et quoniam Lydia scitulos sic uocat, uel quia hirquos Phryges suis attagos elocutionibus nuncupant, inde Attis nomen ut sortiretur effluxit. hunc unice mater deum, ore fuerat quod excellentissimo, diligebat. diligebat et Agdestis, blandus adulto comes et qua solum poterat minime rectis adsentationibus uinctum saltuosa ducens per [*](2 ardorem Sab: ordorem P lenire Sab: leniet P flagrantiam Sab: fraglantiam P 3 ualidissimi Urs 4 aestatis Urs acdestis P 7 imum Canterus: unum P planctae P corr 8 ezhalata Urs, S\'caliger: exalta P exaltatus Sab 10 quo Sab: quod P uir erat Urs, ScaZiger: fuerat P diasidio Sab 12 repente Sab: repente te P in mg R punicum Sab: pinicum P puneum sic r Nana Gel: nata P nana Sab grana in err 13 Sangari uel] Sangarii Sab 14 praegnas r: praegnat P praegnans Sab 15 oriatur P corr 16 pabulis Scaliger: tabulis P bacculis Sdb 17 Sangarius Sab: sanguinarius P quis Sab: quid P 18 formans Sdb in err format Gel Phorbas Salm 19 frygis (i in e corr) P 20 Atys Sab sic semper 21 deum, ore Sab: de more P de humore c diligebat. diligebat Meursius: diligebat P 12 acdestis P comes Sab: comis P 23 minime scripsi: minus P amans Gel tectis Gel uinctum Rigcdtius: uinctus P )
179
nemora et ferarum multis muneribus donans, quae puer Attis primo sui esse dicebat laboris atque operis glorians: per uinum deinde confitetur et ab Agdesti se diligi. et ab eo donis siluestribus honorari; unde uino, quod silentium prodidit, in eius nefas est sanctum sese inferre pollutis.

tunc Pessinuntius rex Midas alienare cupiens tam infami puerum coniunctione matrimonio eius suam filiam destinat, ac ne scaeuus aliquis nuptialia interrumperet gaudia, fecit oppidum claudi. uerum deum mater adulescentuli fatum sciens interque homines illum. tamdiu futurum saluum quamdiu esset solutus a matrimonii foedere, ne quid accideret maesti, ciuitatem ingreditur clausam muris eius capite subleuatis, quod esse turritum ratione ab hac coepit. *** Agdestis scatens ira conuulsi a se pueri et uxoris ad studium deriuati conuiuantibus cunctis furorem et insaniam suggerit: conclamant exterriti † adorandorum Phryges, mammas sibi demetit † Galli filia paelicis, rapit Attis fistulam, quam instigator ipse gestitabat insaniae, furiarum et ipse iam plenus, perbacchatus iactatus proicit se tandem et sub pini arbore genitalia sibi desecat dicens \'tibi Agdesti haec habe, propter quae motus tantos furialium discriminum concitasti\'. euolat cum profluuio sanguinis uita, sed abscisa quae fuerant Magna legit et ** Mater deum, inicit his terram, ueste prius tecta erant atque inuoluta defuncti. fluore de sanguinis uiola flos nascitur et redimitur ex hac arbos: inde natum et ortum est nunc etiam sacras uelarier et coronarier pinos. uirgo sponsa [*]( 1 danans P corr 3 hacdesti P h deleuit r 5 sanctuarium Qel sese Urs: se ee P polluctis Urs pessinuncius P eorr 7 ei Mewrsius scaebus P 8 fecit Sab: fecisse P 9 adulestuli P corr 10 esset (t ex d) P 12 esse Sab, r: esset P turritum Sab, r: turrium P 13 lacunam signaui acdetis P 15 ad ora deorum Urs ad ora amborum Meursius ad horam Saim ad orgia eorum ? fryges P 16 demetid P corr r testulam Sab 19 desegat P corr tibi Sab: sibi P acdesti P 20 quae Sab, r: quem P 21 profluuio Sab, r: profluui P abscissa Sab fuerant Sab, r: fuerat P 22 et om Sab lacunam signaui: intercidisse uidentur talia lauit bakamisque unxit et iniicit Sab tectis Sab 23 erant addidi inuolutis Sab 24 inde Sab: uide P 25 sacras Sab: sacra P ) 12* \'

180
quae fuerat, quam Valerius pontifex Iam nomine fuisse conscribit, exanimati pectus lanis mollioribus uelat, dat lacrimas cum Agdesti interficitque se ipsam: purpurantes in uiolas cruor uertitur interemptae. mater suffodit et Iam deum, unde amygdalus nascitur amaritudinem significans funeris. tunc arborem pinum, sub qua Attis nomine spoliauerat se uiri, in antrum suum defert et sociatis planctibus cum Agdesti tundit et sauciat pectus pausatae circum arboris robur. Iuppiter rogatus ab Agdesti ut Attis reuiuesceret non sinit; quod tamen fieri per fatum posset, sine ulla difficultate condonat, ne corpus eius putrescat, crescant ut comae semper, digitorum ut minimissimus uiuat et perpetuo solus agitetur e motu. quibus contentum beneficiis Agdestim consecrasse corpus in Pessinunte, caerimoniis annuis et sacerdotiorum antistitibus honorasse.

si contemptor aliquis numinum et sacrilegi pectoris immanitate furiosus intendisset animum maledicere diis uestris, auderet in eos quicquam grauius dicere quam ista prodit historia, quam uelut quiddam mirabile commentarii contulistis in formulam ac, ne illam uis temporis et uetustatis obsolefaceret longitudo, perpetuitatis honore mactastis? quid est enim de diis in ea positum quidue conscriptum, quod non, si in hominem dixeris pudibundis moribus et disciplinis horridioribus educatum, et contumeliae reus sis et iniuriis\' et offensionibus odium. simultatibus subeas inexpiabilibus comparatum? ex lapidibus, inquitis, quos Deucalion iactauit et Pyrra, deum procreata est [*]( 3 acdestio P interiicitque Sab; interfecitque P iam P corr purpuran*tes P 4 suffodit et Iam scripsi: suffodjt etas P suffodit et se Sab suffodit eam Gel sustollit et sepelit Urs suffudit et has Salm 5 amygdalus Sab: amegdalus P ammegdalus c ammigdalus c\' 7 atrum P corr c\' acdesti P 8 pausata Salm 9 hacdesti (h expunxit r) P ut Sab: tit P 10 condonat Sab: condonant P 12 e] et Sab om Gel 13 acdestim P 14 caerimonis P corr cl a»nnuis P sacerdotiorum scripsi: saoordotum P antistitibus Sab: antistibi P intestibus Salm antistitiis Oehlerus 20 hoHore Sab: honore P 23 iniuriae Sab iniurius Meursius offensionibus Zinkius: offensionis P 25 deucalidon P corr *iactauit P )

181
mater. quid o theologi dicitis, quid supernarum antistites potestatum? ergone deum mater ante diluuii casum nulla fuit in parte naturae, et nisi omne mortalium genus interemisset uis imbrium, procreationis illius causa atque origo cessaret? humanum est ergo munus quod esse se sentit et beneficiis debet Pyrrae quod numerari se conspicit in alicuius substantiae qualitate: quod quidem si uerum est, et illud erit necessario non falsum, hominem illam fuisse, non diuam. nam si certum est homines ex illo lapidum iactu natiuitatis suae originem ducere, et hanc necesse est credi unam fuisse de nobis, consimilium causarum rationibus procreatam. neque enim fieri rerum per repugnantiam quiuit, ut ex uno lapidum genere et ex eadem ratione iaciendi immortalium quidam sortis, condicionis alii substituerentur humanae. Varro ille Romanus multiformibus eminens disciplinis et in uetustatis indagatione rimator in librorum quattuor primo quos de gente conscriptos Romani populi dereliquit curiosis computationibus edocet, ab diluuii tempore, cuius supra fecimus mentionem, ad usque Hirti consulatum et Pansae annorum esse milia nondum duo: cum quo si stat fides, Mater quoque dicenda est Magna intra huius numeri fines aeuitatem suam habere conclusam, atque ita perducitur res eo, ut quae omnium numinum genetrix esse narratur non sit mater sed filia, quinimmo infans et paruula, siquidem deos concedimus neque initia neque fines saeculorum perpetua in continuatione sortitos.

sed quid terrenis obuoluisse uos sordibus deum loquimur matrem, cum ab Iouis ipsius maledictis nullam pausam facere uel exigui temporis intercapedine quiueritis? cum in summo Agdi uertice deum dormiret [*]( 2 ante add Salm dilubii P corr m al casum Salm: causam (m eras) P causa Sab casu Urs 6 numerari Liuineius: erari P orari Sab alicuius Sab: alicus P 12 quiuit Zinkius: quif P 13 iaciendi Meursius: faciendi P 14 suscitarentur Meursius 15 multiformibus Sab: multiformis P 17 dereliquid P corr 18 dilubii P corr 20 cum quo si stat IAuineius: cum quos (quo c\') stat P cum quo constat Sab 25 cognitione Sab obuoluisse Gel: obsoluiase P 26 nos Sab deum GeZ: deam P 28 acdi P )

182
tum genetrix, obrepere conquiescentis pudori filius, inquitis, insidiator enisus est. post innumeras uirgines et spoliatas castitate matronas etiamne in matrem cupiditatis infandae spem Iuppiter cepit, nec ab illius adpetitionis ardore horror eum quiuit auertere, quem non hominibus solis sed animalibus quoque nonnullis natura ipsa subiecit, et ingeneratus ille communiter sensus? an respectus pietatis et honesti Capitoliorum defuit praesidi, nec quid sceleris cuperet conturbatis per insaniam mentibus aut retractare poterat aut peruidere ? sed utut res est, ponderis et maiestatis oblitus ad furta illa flagitiosa correpens ibat, pauens ac trepidus, anhelitu oris presso, suspensis per formidinem gressibus et inter media constitutus sollicitudinis speique confinia palpabat res intimas, altitudinem dormitionis et matris patientiam temptans. o rerum imaginatio indecora! o habitus foedus Iouis ad obsceni certaminis expeditionem parati! ergone ille rex mundi, cum incautus et properus obreptionis esset reiectus a furto, in inpetum se uertit et quoniam rapere uoluptatem insidiosa fraude non quiuit, ui matrem adgressus est et apertissime coepit uenerabilem subruere castitatem? conluctatus ergo diutissime cum inuita est, uictus, fractus superatusque defecit, et quem pietas diiugare ab infando matris non ualuit adpetitu, effusa libido diiunxit?

nisi forte dicetis, conuentionis huiusmodi coeptum genus uitat atque execratur humanum, apud deos incesta sunt nulla. et cur mater acerrime pugnabat inferenti uim filio? cur ab illius amplexibus tamquam inlicitos uitans refugiebat adtactus? nam si nihil esset in re mali, tam gerere illa morem sine ulla retractione debuerat quam uolebat hic cupide [*]( 1 genetrix, tum Meursius obrepere Sab: obriperet P 2 eniius Sab 8 defuit Salm: depuit P despuit Sab praesidi Gel: praesidii P nec Gel: ne P 9 utut Urs: ut P 11 tepidus Sdb 13 palpabat Sab: pellabat P pallabat c 14 dormitionis scripsi: dormientis P matris et Urs 15 foedi Sab 17 obreptionis Urs:. obieCtioniB P oblectationis Meursius 18 quoniam Urs: quam P 22 diiunciit P deuinxit Sab 23 conuentiones Urs coetum \'sed glossema uidetur uocis conuentiones\' Urs 24 uitat Sab: uitam P 25 repugnabat Sab 28 cupide Meursiiis: cupidę P cupitae Urs, )

183
adpetitionis suae inritamente complere. et sane hoc loco frugalitatis magnae uiri et circa res etiam flagitiosi operis parciores, ne sancta illa semina frustra uideantur effusa, silex, inquitis, ebibit Iouialis incontinentiae foeditatem. quid deinde, quaeso, consecutum est? dicite. in sinu medio lapidis atque in illa cotis duritie informatus atque animatus est infans, Iouis magni futura progenies. non est facile contradicere tam prodigiosis conceptionibus tamque miris. cum enim genus humanum ex lapidibus apud uos ortum procreatumque dicatur, necesse est credere et receptacula lapides habuisse genitalia et iaculatam conbibisse sementem et completis temporibus sustinuisse aluos graues et ad postremum peperisse feminei moris difficultate conixos. illud nostram subigit curiositatem requirere: cum post decem menses redditum esse dicatis partum, illo tempore quo in utero lapidis fuit clausus quibus alimoniis inrigatus est, quibus sucis, uel ex rigore quae saxeo nutricia potuit ducere, ut est fetibus sollemne de matribus ? nondum, inquit, contigerat lucem et tonitrus patrios iam mugiens imitatus referebat: et postquam illi datum est caelum diemque conspicere , obuia quaeque uastabat incursans atque ipsos sibi spondebat deos caeli posse ab regione detrudere. o cauta et prouida deum \' mater, quae ne nati inuidiam tam insolentis subiret aut mugiens fetus somnis suis officeret aut interpellaret quietem, sub- \' traxit se ipsam et seminis illud nocentissimum uirus transmisit ab se longe et saxorum asperitatibus propinauit.

aestuatum est in conciliis deorum, quibusnam modis posset intractabilis illa feritas edomari, et cum uia nulla superesset, ad opem concursum est unicam, ut mero madidaretur multo et uirilibus spoliaretur abscisis. \'quasi uero adfecti corporalibus his damnis 3 semina P inquitis Rigaltius: inquit P 4 iouialis P 6 duritiae P 11 sustinuisse scripsi: sustulisse P tulisse Meursius 17 festibus P corr solemne P corr c\' 18 imitatus scripsi: imitatusque P imitabatur atque Urs imitus intusque Salm minitatusque Bigaltius 21 a Sab regione Sab: religione P 22 sub- iret P 23 officeret Sab: sufficeret P interpellaret Sab: interpellare P 26 posset Sab in err: esset P -27 faeritas P edomari Sab: edominari P 28 adidaretur P corr c multo om Sab 29 abscissis Sab

184
fiant languidioris audaciae, et non cotidie uideamus eos qui sibi demessuerint has partes maioris petulantiae fieri atque omnibus postpositis pudoris et uerecundiae frenis in obscenam prorumpere uilitatem flagitiorum confessione uulgata. uellem tamen uidere, si esset mihi his nasci temporibus datum, patrem illum Liberum debellatorem ferocitatis Agdestiae, post deorum angustissimas curias caeli ab culminibus lapsum, peniculamenta decurtantem cantheriorum, innectentem laqueos mobiles, aquarum innoxias puritates multa sauciantem ui meri, et postquam ebrietas potum mersit, inseruisse caute manus, contrectauisse uirilia dormientis, atque ut omnia cingerent circumpositi laqueorum morsus, artificii curas tum rebus adhibuisse perituris.

hocine de diis quisquam uel exigua dixerit eorum opinione pollutus? aut si talibus occupati sunt negotiis cogitationibus curis, quisquam eos sapiens aut deos esse crediderit aut inmortalium saltem in numero conputauerit? Agdestis iste, oro, cuius obscenitas amputata securitatem fuerat inlatura caelestibus, ex terrenis animantibus unus fuit an deorum aliquis et inmortalitatis praeditus honore? si enim nostrae sortis et condicionis habebatur humanae, cur terrorem tantum numinibus inferebat? deus autem si fuerat, qui potuit decipi aut diuino aliquid ex corpore desecari? sed quaestionem mouemus parte in hac nullam; fuerit licet de diuino genere uel ex nobis aliquis, si hoc rectius existimabitis dici: lentene fluore de sanguinis et ex genitalibus amputatis arbor mali enata est punici, an tum quando uis illa telluris cooperta est gremio solum [*]( 3 postfpositis P 5 illis Urs 6 illum P acdestiae P 7 peniculamenta Urs, Scaliger: peniculantem P 8 decurtantem Urs, , Scaliger: decurtamtam P decuramenta Sab \' cantheriorum Gel: cantherios P 9 multa. P posquam P 10 potum mersit scripei: potu emersit P 12 curas Sab: cura si P curam sic Salm 14 pqUutos P corr c\' polluctus Salm 15 immortalium Urs: mortalium P 16 acdestis P 19 immortalitatis Sab: inmortalitate P honore Sab: honori P honoris Zinkius conditionis P 20 terrorem Sab, r: terrore P 21 diuino Salm: de diuino P 22 ex om Gel ei Urs questionem P , 23 uino P corr e ge_ nere P 24 lentene scripsi: etiamne P fluore Sab: luore P 25 mali enata Sab: alienata P 26 an tum quando scripsi: an tum que quando P an tum cum Sab tantum quod Bigaltius actutumque quando Oehlerus res Meursius )

185
radice complexa est, in stipitis exiliuit robur, oneratos fudit balaustiis ramos et in puncti spatio poma extulit mitia, perfectionis propriae maturitate completa ? \'et quia de rubro exorta sunt haec sanguine, idcirco illis color est purpurei luminis suffectione subluteus; addite huc etiam idcirco esse uuida, idcirco uinosa, quod ex sanguine uino saburrati genus ducant, et fabulam conuenienter implestis. o Abdera, Abdera, dares quantas uias mortalibus inridendi, talis si apud te esset fabula ita conflata! discunt eam cuncti patres et superciliosae perlegunt ciuitates. et esse tu fatua et stoliditatis frigidissimae iudicaris. per sinum, inquit, Nana filium concepit ex pomo.

sequitur scilicet ratio: ubi enim cautes et saxa pariunt dura, ibi poma necesse est suriant. glandibus atque ficis alebat Berecyntia religatam. conuenienter et recte: pomis enim debuerat uiuere quae mater fuerat facta de pomo. postquam fetus emissus est, longe iussus est ab Sangario proici: quem conceptum diuinitus credidit esse iamdudum, dedignatus est subolem sui pignoris nuncupari. lacte infans educatus hirquino est. o fabulam sexui inimicam semper atque infestissimam masculino, in qua secus uirile non solum homines ponunt, sed pecudes etiam fiunt ex maribus matres. pulcritudine inclita et praedicabili fuit in signitus decore. admirabilis res satis, quod non illum fetor uitabilem reddidit fugiendumque caprinus. Mater eum dilexit [*](1 exiliuit Sab: exili ut P oneratos Sab: honeratus ex oneratus P 2 puncti spatio Urs: punctis ratio P punctistitio Gel 4 illis.. P 5 offectione Salm 6 «uinosa P uino add Zinkius saburrati Oehiems: saburratio P saburrato Gel 7 impletis Sab dares add Salm quantas uias] quam fias Gel quam fieres Urs in mg R 8 irridenda Gel 9 conflata Sab: conplata P discunt Urs: dicunt P 10 factua P corr iudicares c\' 11 inquid P scilicet Meursius: se P 12 ibi Sab: ubi P poma ibi Sab 13 suriant Urs: surgant P glandibus Sab: blandibus P 14 relegatam Meursius 17 dedignatus Stewechius: designatus P et si gnatus Sab esset Sab 18 ist P corr 19 secus uirile . Ulmenhorstius: se secus uirile P sexus uiriles Sab 21 matres Urs, r: mares P inclyta P 22 foetor Sab faetor r; faeto P 23 uitabilem Sab, r: uitabile P )

186
Magna. si nepotem ut auia, res simplex, sin theatra ut percrepant, infamis et flagitiosa dilectio est. diligebat et Agdestis uenatoriis eum muneribus locupletans. ab semiuiro quidem nullum esse poterat periculum castitatis, sed quid Midas horruerit, non est facile suspicantibus aestimare? ipsis Mater est ingressa cum moenibus. admiramur quidem in hac parte uires et fortitudinem numinis, sed culpamus neglegentiam rursus, quod cum legis meminisset et fati, patefecerit hostibus minus prouida ciuitatem. nuptialia celebrantibus uota furias Agdestis insaniamque subiecit. si Midas rex offenderat, qui uxore adulescentulum uinciebat, quid admiserat Gallus, quid pelicis filia, ut ille se uiro, haec mammarum honestate priuaret? tibi habe haec, inquit, propter quae res tantas animorum sub- \'uersionibus concitasti. nesciremus adhuc omnes, quid in adulti corpore furor desiderasset Agdestius, nisi puer abscisa satiatus obiecisset offenso.

quid dicitis 0 gentes? quid huiusmodi deditae opinionibus nationes? nonne cum ista promuntur, arripit uos pudor et tantarum uerecundia foeditatum? nos auemus a nobis quid de diis dignum uel audire uel discere, at uero uos nobis mammarum expromitis exsectiones, amputationes uirilium ueretrorum, iras sanguinem furias, interitus uirginum uoluntarios et ex sanguine mortuorum flores atque arbores procreatas. dicite o iterum, ergone deum mater genitalia illa desecta cum fluoribus ipsa per se maerens officiosa sedulitate collegit, ipsa sanctis manibus, ipsa diuinis contrectauit ac sustulit flagitiosi operis instrumenta foedique, abscondenda [*]( 1 si in ex sin P 2 acdestis P 3 a Sab 5 existimare Sab 6 cum] tum 800 admiramur Gel: admirabamur P 8 patefecerit Salm: atefecerit P Atys fecerit Sab attes fecorit r in mg v 9 prouidam Sab acdestis P 10 subiecit Bigaltius: subicit P uxorem P corr adulentulum P corr 12 honestate Soo: honestate P 13 inquid P corr iras Sdlm 15 acdestias P abscissa Sab abscissae Gel, úrs abscissas Salm satiatas scripsi: satietatis P societatis Urs Atys Meursius has partes Salm satietati Hildebrantlius 16 offenso Salm: offensi P offensam Gel, Urs 18 habemus c 20 ampntationea. amputationes P 21 interius P corr 24 desecta Urs: disiecta P fluoribus Urs: floribus P per se del Meursius )

187
etiam mandauit terrae, ac ne nuda in gremio diffluerent scilicet soli, priusquam ueste uelaret ac tegeret, lauit utique, balsamis atque unxit? unde enim uiolae nasci potuissent odorae, nisi putorem membri unguentorum illa suffectio temperaret? cum historias, quaeso, perlegitis tales, nonne uobis uidemini aut textriculas puellas audire taediosi operis circumscribentes moras aut infantibus credulis auocamenta quaeritantes anus longaeuas * et uarias fictiones sub imagine ueritatis expromere? cum Ioue locutus est Agdestis, ut amato restitueret uitam: adnuere Iuppiter recusauit, quia fatis potentioribus prohibebatur; at ne esset omnino durissimus, unam largitus est gratiam, ne putore corpus dissolueretur ullo, succrescerent comae semper, minimissimus digitorum solus ut in corpore uiueret, solus motus perpetuos exhiberet. hocine quisquam admiserit aut credulitatis adsensione firmarit, pilum in mortuo crescere, partem integram esse et seiunctum ab lege putredinis mortale corpus adhuc usque durare?

urgere uos iamdudum ad istius rei conprobationem possemus, nisi stultitiae paris esset et talia dicere et huiusmodi rerum indicia postulare. sed historia haec falsa est neque ullam continet ueritatis in se partem. nostra quidem nihil interest, quorum causa contenditis exterminatos esse ab terris deos, utrumne sit constans et fidei firmitate conixa an contra mendaciter et falsitatis alicuius fictione composita. nobis enim satis est, quibus hodie manifestare propositum est, numina ista quae promitis, si sunt uspiam gentium atque irarum feruoribus incalescunt, non magis a nobis quam a uobis accipere offensionum furialium causas, et esse illam in † rebus et a uobis in commentarios relatam et a uolentibus cotidie [*]( 1 scilicet Heraldus: sic P 3 odorae Urs: odore P 6 audi*re P circunscribentis Sab 7 querulis Urs 8 lacunam signaui et om Urs 9 ioua P acdestis P restituret P corr adnu*ere P 10 at Drellius: ac P 12 minissimus P corr 14 exM.beret (b ex u) P 15 integram esse Memmius: interisse P non interisse Urs 16 a Sab mortale Meursius: inmortale P 17 conprobationem Canterus: conparationem P 18 paris Oehlerus: pars P diceret P corr discere Sab 22 a Sab abs r 27 diebus Urs ritibus Heraldus in libros a nobis et Meursius 28 commentariis Salm )

188
perlegi et futuri temporis pro instructione per ordinem succedentium tradi. quae si utique uera est, nullam uidemus subesse rationem, cur nobis irasci perhibeantur dii caelites, cum turpitudines illorum tantas neque nos prodiderimus neque in litteras contulerimus ullas neque in publicam testificationem sacrorum celebritatibus inseruerimus. sin autem, ut remini, falsa est et mendaciis interpolata fallacibus, ambigere hominum nullus potest, quin causa uos sitis offensae , qui uel talia quosdam conscribere siueritis aut conscripta durare saeculorum in memoriam sitis passi.

et tamen qui potestis falsitatis arguere conscriptionem istam, cum ipsa sacra sint testimonio, quae per cursus annuos factitatis, et credi a uobis esse ueram et exploratae fidei iudicari? quid enim sibi uult illa pinus, quam semper statutis diebus in deum matris intromittitis sanctuario? nonne illius similitudo est arboris, sub qua sibi furens manus et infelix adulescentulus intulit et quam genetrix diuum in solatium sui uulneris consecrauit? quid lanarum uellera, quibus arboris conligatis et circumuoluitis stipitem? nonne illarum repetitio lanarum est, quibus Ia deficientem contexit et teporis aliquid rata est se posse membris conciliare frigentibus? quid- compti uiolaceis coronis et redimiti arboris ramuli? nonne illud indicant, uti mater primigeniis floribus adornauerit pinum, miserabilis indicem testimoniumque fortunae? quid pectoribus adplodentes palmas passis cum crinibus Galli? nonne illos referunt in memoriam luctus, quibus mater turrita cum Agdesti lacrimabili puerum prosecuta est heiulatu? quid temperatus ab alimonio panis, cui rei dedistis [*]( 1 pro instructioue Salm: per structionem P 2 si* P ut*ique P 4 nos om Sab 6 cqlebritatibus P inseruerimus Urs: miserimus P 10 memorIam scripsi: memoria P 11 cum in ras P 12 cursos P corr & anuos P corr fY 13 uerMn Meursius: uera P eiplicatae Sab 14 nus P corr c statutis ex statis corr P statis Sab intermittitis Sab 16 quam addidi 18 circumuolbitis P corr 19 lanarum Sab: uanarum P Ia Meursius: iam P 20 «contexit P teporis Sab: temporis P 21 uiolaceis P 24 crihibus P 25 Galli Sab: gallii P 26 acdesti P 27 theiulatu P corr )

189
nomen castus? nonne illius temporis imitatio est quo se numen ab Cereris fruge uiolentia maeroris abstinuit?

aut si ea quae dicimus non sunt ita, uos edissertate, uos dicite: euirati isti mollesque, quos interesse uobiscum in istius numinis uidemus sacris, quidnam istic habeant negotii sollicitudinis curae, et cur more lugentium caedant cum pectoribus lacertos et fortunam imitentur in, lamentabili constitutorum sorte? quid coronae, quid uiolae, quid uolucra mollium uelamenta lanarum? cur ad ultimum pinus ipsa paulo ante in dumis inertissimum nutans lignum mox ut aliquod praesens atque angustissimum numen deum matris constituatur in sedibus ? aut enim haec causa est, quam in uestris scriptis et commentariis inuenimus, et manifestum uos est non diuinas conficere caerimonias sed imaginem tristium redintegrare gestorum; aut si alia ratio est, quam mysterii nobis abnegauit obscuritas, et ipsa quoque necesse est turpitudinis alicuius participetur infamia. quis est enim qui credat, honestatis aliquid in ea re esse quam ineant uiles Galli, effeminati conficiant exoleti?

postulat quidem magnitudo materiae atque ipsius defensionis officium, ut similiter ceteras turpitudinum species persequamur, uel quas produnt antiquitatis historiae uel mysteria illa continent sancta quibus initiis nomen est et quae non omnibus uulgo sed paucorum taciturnitatibus traditis. sed sacrorum innumeri ritus atque adfixa deformitas singulis † corporaliter prohibet uniuersa nos exsequi: quinimmo, ut uerius exprimamus, a quibusdam nos ipsi consilio et ratione deflectimus, ne dum explicare contendimus cuncta, expositionis ipsius [*]( 2 uiolentia moeroris Sab: uiolentia erroris P 4 stins P corr & 5 habeant Sab, r: habeat P negotiis P corr 6 morae P corr 8 noluere I. Fr. Orovumius molliumue Oehlerus uelamenta seclusit Elmenhorstius et uelamenta Salm 10 nutans Sab: mu - ł tans P 11 numem P corr 14 caerimonias Gel: quaerimonias P 18 ineant Gel: inhiant P initient Urs 22 non omnibus Gel: omnibus non P 23 traditis. sed Meursius: tradidisse P traduntur. sed Gel tradunt. sed Urs 24 specialiter uel partiliter Urs propriatim ? 25 uerum Sab 26 quibusdam Gel: quibus P )

190
contaminationibus polluamur. Fentam igitur Fatuam, Bona quae dicitur Dea, transeamus, quam murteis caesam uirgis, quod marito nesciente seriam meri ebiberit plenam, Sextus Clodius indicat . sexto de diis graeco, signumque monstrari, quod cum ei diuinam rem mulieres faciunt, uini amphora constituatur obtecta nec myrteas fas sit inferre uerbenas, sicut suis scribit in causalibus Butas. sed et deos Conserentis pari more ac dissimulatione taceamus, quos cum ceteris scribit Flaccus in humani penis similitudinem uersos obruisse se cinere, qui sub ollula fuerat factus extorum: quem cum Tanaquil dimoueret Etruriae disciplinarum perita, subrexisse se deos et neruis obduruisse diuinis. Corniculanae inde imperauisse captiuae, ut intellegeret et agnosceret, quid sibi res uellet; Ocrisiam prudentissimam feminam diuos inseruisse genitali, explicuisse motus certos: tunc sancta ecferuentia numina uim uomuisse Lucilii ac regem Seruium natum esse Romanum.

Bacchanalia etiam praetermittemus inmania quibus nomen Omophagiis graecum est, in quibus furore mentito et sequestrata pectoris sanitate circumplicatis uos anguibus, atque ut uos plenos dei numine ac maiestate doceatis, caprorum reclamantium uiscera cruentatis oribus dissipatis. nec non et Cypriae Veneris abstrusa illa initia praeteribimus, quorum conditor indicatur Cinyras rex fuisse, in quibus sumentes ea certas stipes inferunt ut meretrici et referunt phallos propitii numinis signa donatos. obliuioni etiam Corybantia sacra donentur, in quibus sanctum illud mysterium [*]( 15 Lucil. inc. 14 M. 16 Clemens Alex. protr. 2, 12 21 L c. 2, 14 25 1. c. 2, 19 ) [*]( 1 Fentam Hildebrandius: fetam P foetam Sab Faunam Urs 3 seriam Sab: semariam P 4 greco P Graecorum Canterus, Urs 7 Butas Gel: putas P Conserenteis Salm: conferentis P 8 teris P corr 9 penis Sab: poenis P se add Urs cinere Meursius: cineri P 10 tanaqui P corr c et Ethruriae Sab corr in err 11 sed P corr 12 Corniculanae Gel: cornicula P cornitQlM Sah imperauisse Urs: impotrauisse P 13 nellet scripsi: nellent P pudentissimam Meursius 15 efferuentia Oehlerus et feruentia P 16 praetermittamus Gel 17 immania Gel: inania P omofagiis P 22 praeteribimus scripsi: praeterimus P praetereamus Gel Cinyras Urs: cyniras P 23 sumentes ea] mystae deae ? 24 \' fallos P in mg v, )

191
traditur: frater trucidatus ab fratribus, interempti ex sanguine apium natum, prohibitum mensis holus illud adponi, ne a Manibus mortui inexpiabilis contraheretur offensio. sed et \' illa desistimus Bacchanalia altera praedicare, in quibus arcana et tacenda res proditur insinuaturque sacratis, ut occupatus puerilibus ludicris distractus ab Titanis Liber sit, ut ab isdem membratim sectus\' atque in ollulas coniectus ut coque-retur, quemadmodum Iuppiter suauitate odoris inlectus, inuocatus aduolarit ad prandium conpertaque re graui grassatores obruerit fulmine atque in imas Tartari praecipitauerit sedes. cuius rei testimonium argumentumque fortunae suis prodidit in carminibus Thracius talos speculum turbines, uolubiles rotulas et teretis pilas et uirginibus aurea sumpta ab Hesperidibus mala.