Arnobii adversus nationes Libri VII

Arnobius of Sicca

Arnobius of Sicca. Arnobii adversus nationes Libri VII. Reifferscheid, August, editor. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 4, 1875.

ad libidinem homines proni atque ad uoluptatum blanditias naturae infirmitate procliues adulteria tamen legibus uindicant et capitalibus adficiunt eos poenis quos in aliena comprehenderint foedera genialis se lectuli expugnatione iecisse. subsessoris et adulteri persona cuius esset turpitudinis, notae cuius, regnatorum maximus nesciebat, et speculator ille, ut fama est, bene meritorum ac pessime, quidnam deceret se uelle rationibus pectoris non perspiciebat amissis. et tolerari forsitan maletractatio haec posset, si eum saltem personis coniungeretis conparibus, et adulter a uobis immortalium constitueretur dearum. in humanis uero corporibus quidnam, quaeso, inerat pulchritudinis, quid decoris, quod inritare, quod flectere oculos posset in se Iouis? cutes uiscera [*]( 7 regina Soo: reginam P 8 oris Sab 9 haut P corr 11 babaecali Hugius: babecali P bacchari Sab 12 infinitis Sdb: finitis P infinitis initis Meursius 15 noctetis P corr 13 uoluptatum Sab: uoluntatum P infirmitate P corr e 19 penis P corr 22 regnatorum Hililebranàius: regnorum P regum Sab 23 quidnam Boo: quinnam P 24 amissis Meursius: amissi P 25 et Sab: set P eum Gel: eam P 26 adulter a Heraldus: . adnltera Sab 29 in se Mewrsiw: inde P )

160

pituita atque omnis illa proluuies intestinorum sub inuolucris constituta, quam non modo Lynceus ille penetrabili acie possit horrescere, uerum etiam quiuis alter sola uel cogitatione uita;re. o egregia merces culpae, o digna et pretiosa dulcedo, propter quam Iuppiter maximus [cycnus fieret et taurus et candidorum procreator ouorum. si aperire oculos mentis et ueritatem pro-

priam intueri sine ulla uultis gratificatione priuata, misenarum omnium causas, quibus genus ut dicitis iamdudum adflictatur humanum, ex huiusmodi reperietis opinationibus fluere quas habetis antiquitus de diis uestris et quas in melius reformare ante oculos posita ueritate renuistis. nam nos quidem quidnam de illis aliquando aut inconueniens sensimus aut conscriptionibus edidimus indecoris, ut in inuidiam iaciantur nostram labores generis humani et commoditates quibus uiuitur imminutae? numquid a nobis dicitur, ut ciconias, ut palumbes ex ouis esse progenitos quosdam deos? numquid ex pelagi spuma et ex Caeli genitalibus amputatis Cythereiae Veneris concretum coaluisse candorem? numquid parricidii causa uinctum esse Saturnum et ablui diebus statis, uinculorum ponderibus et , leuari ? numquid beneficio Curetum ab interitu seruatum Iouem? numquid expulisse regno patrem et alieni iuris imperium uiolentia et fraude tenuisse? numquid pulsum a nobis senem Italorum delituisse in finibus, et quod tutus fuisset a filio, nomen Latio inposuisse pro munere? numquid incestas nuptias cum sorore Iouem ipsum dicimus fecisse nos, aut in- Ii uitatum ad ius mensae pro suillis uisceribus prolem [*](26 Clemena Alez. protr. 2, 36 ) [*](1 prolubies P 2 LynceuI Sab, r: lyceus P 4 egregia Sab: grecia P praetiosa P 5 cycnus seclusi maximus et taurus fieret et cycnus, eandidorum procreator ouorum Meursitis 8 afflictatur Sab: flictator P inflictatur ? 10 habetis Salm: habeatis P habebatis Sab 13 iaciantur Sab, r: iaciatur P 16 ouis Meursius tamquam e coàice: iouis P loue Sab numqait P corr r 18 numquit P corr: sic infra semper 19 ablui] ab his Sab statis Salm: tantis P et leuari Salm: eleuari P relenari Urs 21 expullisse P 22 a nobis] a loue Gel 23 itallorum P corr dicitur delituisse ? 24 inposuisse P 26 ius Salm: eius P mensam Sab )

161

nescium Lycaoniam pransitasse ? numquid altero claudum. pede apud insulam Lemnum fabrilia opera exercuisse Vulcanum? numquid cupidinis atque auaritiae causa, sicut canit Boeotius Pindarus, Aesculapium fulminis transfixum esse telo ? numquid Apollinem ditem factum eos ipsos reges quorum gazis fuerat locupletatus et donis ambiguitate fefellisse responsi? numquid furem Mercurium publicauimus nos? nos esse Lauernam atque cum hoc simul fraudibus praesidere furtiuis? numquid ex nobis Myrtilus est auctor, qui Macari filiae Megaclonis ancillulas profitetur fuisse Musas ? numquid rege a Cyprio, cuius nomen Cinyras est, † dictatum meretriculam Venerem diuorum in numero consecratam?

quis ex reliquiis Pelopis conpactum esse Palladium prodidit? non uos? quis Spartanum fuisse Martem? non Epicharmus auctor uester? quis in Thraciae finibus procreatum? non Sophocles Atticus cunctis consentientibus theatris? quis mensibus in Arcadia tribus et decem uinctum? non Melae fluminis filius? quis ei canes ab Caribus, quis ab Scythis asinos immolari? non principaliter cum ceteris Apollodorus? quis dum genialibus insultat alienis haesisse in laqueis inuolutum? non commentarii uestri? non scaenae? numquid aliquando a nobis conscriptum est mercennariam deos seruitutem seruisse, ut Herculem Sardibus amoris et petulantiae causa, ut Admeto Apollinem Delium, ut Laomedonti Troico Iouis fratrem, ut eidem sed cum patruo Pythium, ut coniugalia secreta miscentibus Mineruam luminis ministram et lucernarum modulatricem? nonne ille uester est uates, qui Martem fecit et Venerem mortalium manibus uulneratos ? non ex uobis Panyassis [*](1 1. c. 2, 29 -3 1. c. 2, 30 9 1. c. 2, 31 10 1. c. 2, 13 12 l C. 2, 47 .13 1. c. 2, 29 21 1. c. 2, 35 26 1. c. 2, 36 ) [*]( 4 pidarus P corr c 7 nos? Hildebranàius: non P num Sab nos? nos] non uos Salm labernam P 9 filiae Canterus, Urs: filias P Megaclonis Oanterus, Urs: meglaconis P profitetur Gel: profitemur P 10 numquid] quis Gel Cinyras Urs: cyniras P 11 ditatam Gel 12 reliquis P corr cI 13 nonne Epicharmus Sab 14 trachiae (h expunxit r) P 16 Melae Gel: mille P 17 filius Gel: filio P scytis P 19 genitalibus Sab 21 mercenariam r 22 Omphalae Herculem Meursius Herculem Omphalae ? Sardibus Urs: sordibus P sordidi Sab 24 pytium P comugalia P 25 moderatricem Canterus, Ur, ) [*]( IV. ) [*]( 11 )

162

unus est, qui ab Hercule Ditem patrem et reginam memorat sauciatam esse Iunonem? non uiraginem ab Ornyto caesam cruentatam uexatam Polemonis uestri indicant scripta? non ab Hippocoontis liberis ipsum Sosibius Herculem cruciatum retulisse pronuntiat et inlati uulneris et doloris? apud insulam Cretam sepulturae esse mandatum Iouem nobis editum traditur- \'ditur? in Spartanis et Lacedaemoniis finibus nos dicimus conditos in canis coalitos fratres? noster ille est auctor, qui Patrocles Thurius scriptorum in titulis indicatur, qui tumulos memorat reliquiasque Saturnias tellure in Sicula contineri? Hieronymus *** Plutarchus nostrarum esse partium comprobatur, qui in Oetaeis uerticibus Herculem post morborum comitialium ruinas dissolutum in cinerem prodidit?

nam quid de illis amoribus dicam quib.us in feminas sanctos incaluisse caelestes uestris proditum litteris atque auctoribus continetur? numquid enim a nobis arguitur rex maris Amphitritas Hippothoas Amymonas Menalippas Alcyonas per furiosae cupiditatis ardorem castimoniae uirginitate priuasse? numquid Apollo Latonius immaculatus ille, castissimus atque purus Arsinoas Aethusas Hypsipylas Marpessas, Zeuxippas et Prothoas, Daphnas et Steropas inconsulti pectoris adpetisse feruoribus? numquid senex Saturnus iamdudum obsitus canis atque annorum uetustate iam frigidus nostris carminibus indicatur ab uxore in adulterio comprehensus induisse formam feri et sub pecoris specie hinnitibus euolauisse iactatis? Iuppiter ipse rex mundi nonne a uobis infamis est isse per innumeras species [*](5 1. c. 2, 37 8 1. c. 2, 30 16 1. c. 2, 32 ) [*]( 1 herculem P corr 2 uiraginem Min6ruam ? laesam Mewrsius 4 ippocoontis P 5 _et doloris] dolores Rigaltius 7 et Lacedaemoniis seclusit Zinkim 9 Thurius Canterus, fIrs: hurius P 11 heronymus P corr Chaeroneus Sab lacunam signaui plutfharcus P et Dicaearchus Nourryus aut Dicaearchus Zinkius 12 oaetaeis P 13 comitialium Sab, r: comitalium P iam Meursius 16 numquit P corr: sic infra semper ampitritas P corr r 17 Hippothoas Gel: hippocoas P Amymonas Gel: ampymonas P Amimonas Sab Alopas Menalippas Urs Alcyonas Sab: alceonas P Alopas Salm 18 castimonia ac nirginitate uel castimonia uirginitatis Meursius 20 Aethusas Urs: ethysas P Chrysas Sab Zeuxippas Urs: zeusippas P 24 induise P 25 pectoris P corr 26 infamatus Graeuius )

163

et petulantis amoris flammam seruilibus obumbrauisse fallaciis? numquid a nobis aliquando conscriptus est, libidinosa ut perficeret furta, modo esse in aurum uersus, modo in satyrum ludicrum, in draconem, in alitem, in taurum, et quod omnia genera contumeliarum transiliat, in formiculam paruulam, ut Cletoris uidelicet - filiam Myrmidonis ederet apud Thessalos matrem? quis illum in Alcmena nouem noctibus fecit peruigilasse continuis? non uos? quis in amoribus desidem derelicta caeli statione iacuisse? non uos? et sane adiungitis beneficia non parua, siquidem nobis deus Hercules natus est, qui in rebus huiusmodi patris sui transiret exuperaretque uirtutes. ille noctibus uix nouem unam potuit prolem extundere concinnare conpingere, at Hercules sanctus deus natas quinquaginta de Thestio nocte una perdocuit et nomen uirginitatis exponere et genetricum pondera sustinere. quid quod non contenti feminei generis adtribuisse diis curas etiam sexus adiungitis adamatos ab his mares ? Hylam nescio quis diligit, Hyacintho est alius occupatus, ille Pelopis desideriis flagrat, hic in Chrysippum suspirat ardentius, Catamitus rapitur delicium futurus et poculorum custos, et ut Iouis dicatur pullus, in partibus Fabius aduritur mollibus obsignaturque posticis.

sed soli amant apud uos mares et femineo sexui sua conseruata est sanctitas ? nonne uestris cautum est litteris, adamatum esse ab Aurora Tithonum, arsisse in Endymionem Lunam, Nereidem in Aeacum, in Achillis genitorem Thetim, Proserpinam in Adonem, matrem eius Cererem in Iasionem nescio quem rusticanum et post Vulcanum Phaethontem Martem in Anchisae nuptias ipsam illam [*]( 5 1. c. 2, 39 7 1. c. 2, 33 ) [*]( 3 satirum P 4 in taurum Gel: taurum P 6 Cletoris scripsi: clitoris P Myrmidonis ederet Sab in err: mirdoni sedere P tessalos P 7 Alcmena Sab: alcemena P 11 exuperaretqui P corr 13 herculis P gnatas P corr 14 Testhio sic Sab in err: thesio P 17 maris Urs Hyacintho Sab: hyaoincto P 18 flagrat Sab: flaglat P Ohiysippum Gel: crysippum P 19 camitus P corr delicium Saim: deliciarum P deliciolum HiUebrandius 23 Tithonum Sab, r : tithronum P in mg R- 24 Endymionem Sab, r: enendymionem P eacum P 26 lasionem Sab: iasonem P 27 faetontem P ancisae P corr ) [*]( 11* )

164

Venerem Aeneadum matrem et Romanae dominationis auctorem? cum talia igitur nos probra et flagitiosa prodigia non in unum aliquem nominatim sed in omnem pariter superorum gentem quam esse nos remini sine ullius exceptione iaciatis, . audetis salua uerecundia dicere, aut esse nos impios aut uos pios, cum multo maiores ferant a uobis offensas ex omnibus probris quae in illorum maledicta conducitis quam amplitudines et honores ex ritu atque officio cultionis P aut enim falsa illa sunt cuncta quae sunt prompta de singulis existimationem illorum maiestatemque laedentia, et res digna omnino est, propter quam dii funditus genus omne debeant abolere mortalium, aut si explorata et uera sunt et sine ullis dubitationibus conprehensa, ad eam perducitur res summam, ut inuitissimis uobis non generis superi sed humani eos fuisse credamus.

ubi enim nuptiae matrimonia puerperia nutrices artificia debilitates, ubi status capitis et condicio seruitutis, ubi uulnera caedes cruor, ubi amores desideria uoluptates, ubi omnis animorum adfectio ab inquietis perturbationibus ueniens, necesse est diuinum nihil istic esse, nec quod proprium caduci est generis et terrenae fragilitatis praestantiori posse adhaerere naturae. quis est anim qui credat, si modo agnoscit ac percipit, uis istius potentiae quae sit, aut genitabiles habuisse partes deum et abscisione foedissima priuatum his esse, aut ex se proditas aliquando intercepisse proles et uinculorum coercitum poenis, aut cum patre quodammodo conseruisse bella ciuilia et eum iure abstinuisse regali, aut exterritum minoris metu uertisse exuperatum terga et tamquam fugitiuum et exulem in summotis delituisse secretis? quis est, inquam, qui credat ad humanas adcubuisse deum mensas, interemptum auaritiae causa, fefellisse supplices ambiguitate responsi, praecellere in furtorum dolis, [*]( 5 nos Sab: uos P 7 amplitndines Hsldebrarulisra: amplitndinis P honores Htldebrandius: honoris P 13 innitissimis Sab: inuictiввimis P 20 praes*tantiori P 21 perpit P corr 22 genitales Sab abscissione Sab 24 intecepisse P 25 et] aut Sab eum (hI: cum P 26 regnli Sab 30 dolia r, Urs: dotis P donis Sab )

165

adulterasse seruisse uulneratum esse et adamasse et per omnes libidinum formas incestarum cupiditatum circumegisse pellaciam? atquin omnia uos ista et fuisse et inesse in diis adseueratis uestris, neque ullam praetermittitis speciem uitiositatis maleficii lapsus quam non in conuicium numinum opinionum petulantia conferatis. aut igitur uobis quaerendi sunt dii alii in quos omnia ista non cadant — in quos enim haec cadunt, humani sunt generis atque terreni — aut si hi sunt tantummodo quorum nomina publicastis et mores, opinionibus tollitis uestris. mortalia sunt enim quaecumque narratis.

et possumus quidem hoc in loco omnis istos, nobis quos inducitis atque appellatis deos, homines fuisse monstrare uel Agragantino Euhemero replicato, cuius libellos Ennius, clarum ut fieret cunctis, sermonem in Italum transtulit, uel Nicagora Cyprio uel Pellaeo Leonte uel Cyrenensi Theodoro uel Hippone ac Diagora Meliis uel auctoribus aliis mille, qui scrupulosae diligentiae cura in lucem res abditas libertate ingenua protulerunt. possumus, inquam, si placet, et Iouis res gestas et Mineruae expromere bella, uirginis et Dianae, quibus dolis Liber Indorum affectauerit regimen, cuius fuerit condicionis Venus, cuius operae, cuius quaestus, matrimonium Magna cuius tenuerit Mater, quidnam spei, quid uoluptatis specioso ab Attide conceperit, unde Serapis Aegyptius, unde Isis, uel ex quibus causis appellatio ipsa concinnata sit nominum.

sed non istam suscepimus in eo sermone quem facimus uel operulam uel uoluntatem, ut ostendamus et publicemus, quinam fuerint hi omnes. illud nobis propositum est, quoniam nos impios et inreligiosos uocatis, uos pios contra et deorum contenditis esse cultores, demonstrare atque in medio ponere, ab hominibus magis nullis ignominiosius eos tractari quam a nobis. quod si habere se ita ex ipsis maledictionibus promptum est, sequitur [*]( 13 L c. 2, 24 ) [*]( 3 ita P corr 5 conuitium P 6 comferatis P 8 hii P (JS 14 Nicanore Meuraius 15 pelleo P g) ippone P 16 scripulosae P 19 bella oirginis Meursim uirginis P diane P 20 regimen HUdebrandius: rege P regnum Sab 23 Atyde Sab 27 eet Meurgius; est ut P 28 pios add Gelenius post contra, HUdebrandius post uos 30 ignominioBus P corr )

166

ut intellegi debeat uos superis stimulos indignationum furialium commouere, qui tam foedas de illis uel auditis uel creditis uel ignominiosas ipsi compingitis fabulas. non enim qui sollicite relegit et inmaculatas hostias caedit, qui aceruos turis dat concremandos igni, numina consentiendus est colere aut officia solus religionis inplere. cultus uerus in pectore est atque opinatio de dis digna, nec quicquam prodest inlatio sanguinis et cruoris, si credas de his ea quae non modo sint longe ab eorum dissita distantiaque natura., uerum etiam labis et turpitudinis aliquid et maiestati eorum concilient et decori..

mterrogare enim uos libet et ad sermonis exigui responsionem uocare, utrumne grauius existimetis nullas caedere his hostias, quia putes naturam tantam neque uelle neque appetere istas, an talia de his probra opinionum foeditate concipere quae cuiusuis animum in ultionis possint rabiem concitare? si rerum momenta pendantur, nullum reperias tam † inuidum iudicem, qui non criminosius aestimet maledictis insignibus cuiuspiam famam carpi quam a quoquam silentio praeteriri. hoc enim forsitan rationis existimari possit et credi, illud sacrilegae mentis est et desperatae in fictionibus caecitatis. si in caerimoniis uestris rebusque diuinis postilionibus locus est et piaculi dicitur contracta esse commissio, si per imprudentiae lapsum aut in uerbo quispiam aut simpuuio deerrarit, aut si rursus in sollemnibus ludis curriculisque diuinis commissum omnes statim in religiones clamatis sacras, si ludius constiterit aut tibicen [*]( 20 sqq. Cic. de har. resp. 23 ) [*]( 1 furalium P corr 3 uel] et Sab 4 sollicitae P corr cedit P 5 censendus Gel 7 dis in diis eorr P quicquam Sab: quiquam P 8 credis Sab 9*diasita distantiaque r, Saim: diis ait adstaatiaquae P diuina praestantique Sab ed P corr r 10 et maiestatiJ ab his uerbis folium 93b in rasura scripturam exhibet similem manui c\': eadem manus folium 94.94b quaternioni postea insertum exarauit. ultimi uersus folii 94b ut spatium expleretur diductis litteris scripti sunt concilient (hI: conciliet P deooro r 14 proba P corr 16 iniquam IAumeius insipidum ? 17 existimet Sab 20 si om <SW .21 postnlationibus Sab piacali lmr: piacalis P piacularis Stewechius 23 sinTmpnaio P sympinio Sab rursus] cursu Gel 25 ludius Sab: lydias P conatiterit HUdebrandius: constitit P )

167

repente conticuerit aut si patrimus et matrimus ille qui uocitatur puer omiserit per ignorantiam lorum aut terram tenere non potuerit: audetis abnuere in delictis tam grauibus uiolari semper a uobis deos, cum in leuioribus causis irasci eos ipsi cum pernicie saepius confiteamini ciuitatis?

sed poetarum, inquiunt, figmenta sunt haec omnia et ad uoluptatem compositae lusiones. non est quidem credibile homines minime brutos et uetustatis remotissimae uestigatores aut non eas inseruisse suis carminibus fabulas quae in notionibus hominum superessent atque in auribus collocatae aut ipsos sibi tantum licentiosi uoluisse iuris adsciscere, ut confingerent per stultitiam res eas quae nec ab insania procul essent remotae et quae illis ab dis metum et periculum possent ab hominibus comparare. sed concedamus, ut dicitis, deformitatum tantarum concinnatores esse atque inuentores poetas: immunes tamen ab deorum maletractatione nec sic estis, qui aut talia cessatis maleficia uindicare aut non legibus latis et seueritate poenarum tantae istis obuiam temeritati, constitutumque a uobis est, ne quis posthac hominum id quod esset turpitudini proximum aut deorum indignum maiestatibus loqueretur. quisquis enim patitur peccare peccantem, is uires sumministrat audaciae, et maioris contumeliae res est falsis quemquam notare atque insignire criminibus quam uera ingerere atque obiectare delicta. quod enim sis dici et quod esse te sentias, morsum habet minorem, testimonio tacitae recognitionis infractum: illud uero acerbissime uulnerat quod inurit innoxios et quod decus nominis atque existimationis infamat.

scribuntur dii uestri in tricliniis caelestibus atque in chalcidicis aureis cenitare, potare et ad [*]( 1 conticuerit Hilàebrandius: conticuit P et matrimus add Urs 2 aut teneam aut terram Meursius cf. Cie. I. c. 3 potuerit .Hilà6brandius: potuit P et audetis Gel 4 a Sab, r: an P 6 uoluptatem Gel, r: uoluntatem P 7 minime Urs: minus P 12 a Sab 13 dis in diis corr P 15 a Sab mala tractatione r 16 aut om Sdb 17 eeueritate Sab: seueritatem P tantae Sab: ante P 18 temeritati Sab: temeritatis P non constitutum quia ? 20 deorum Urs: eorum P 22 in mgi 25 infractum sab: infractu P 26 nominis Sob: non minus P 27 scribuntnr Gel: adscribuntur P 28 chalchidicis P )

168

ultimum fidibus et uocum modulatione mulceri. uos aures patientissimas commodatis nec iudicatis indignum uoluptates attribui diis eas quibus corpora terrena fulciuntur et quas aures expetunt eneruati pectoris dissolutione mollitae. inducuntur ex bis alii amatores, adulteri castitatis nec cum feminis tantum sed cum uiris etiam propudiosos flagitiososque miscere concubitus. nobis nulla est cura, quid super rebus dicatur tantis, neque ullo saltem castigationis metu luxuriantium litterarum coercetis audaciam. per insanias, per furores orbare alii se et tamquam hostili de sanguine ita se proprio parricidio cruentare: sacrilegia uos illa miramini elata sublimiter, et quod poenis omnibus conueniebat plecti, ut animosius consurgat audacia, incentiuo extollitis laudis. illi uulnera orbitatis ingemere et cum heiulatibus indecoris fata incusare crudelia: uos stupetis eloquentiae uiribus, et quod penitus oportebat ex humani generis † coalitu tolli, percensetis, ediscitis ac ne ulla intercidat obliuione curatis. uulnerari, uexari, bella inter se gerere furialium memorantur ardore discriminum: uobis illa est descriptio uoluptati, atque ut scriptorum tantam defendatis audaciam, allegorias res illas et naturalis scientiae mentimini esse doctrinas.

sed quid ego neclectas aliorum conqueror contumelias numinum? ipse ille Iuppiter, cuius uos nomen effari non sine metu decuit et totius corporis concussione, amasio captus ab uxore describitur confiteri culpas suas, et uelut demens ac nescius, quas amiculas coniugi, quas uxori anteposuerit pelices, obduratus inuerecundia publicare: uos talia qui extulere prodigia poetarum esse principes atque reges diuinis ingeniis praeditos, capita esse memoratis sanctissima, tantumque ab officio religionum quas induxistis euolastis, ut grauioris [*]( 4 inducuntur Sab: induuntur P 5 amores P corr c 10 alii 89 Sab: aliis est P alios eat r tamquam Sab, r: iamquam P parrigidio P corr c\' 13 incentiua Sab laudis Elmenhorstim: laudes P laude Sdb illa Sab 14 heiulatibus Sab, r: h.eiulantibus P facta Sab 16 coetu Urs ediscitis om Sdb 22 ippiter P corr suos P, corr nomen Urs: numen P 24 uelut Gel: uel P 28 praeditos Gel: proditos P 29 induzistis scripst: inducitis P )

169

ponderis sint apud uos uerba quibus caelitum uiolatur sublimitas. ita ergo non decuit, si modo ullus deorum esset apud nos metus aut si esse illos uspiam praesumptionis certissimae confidentia crederetis, rogationibus, plebis scitis, consultorum senatus metu intercedere prohibere sancire, ne quis uellet de dis passim nisi quod esset plenum religionis effari ? nec a uobis saltem istum meruerunt honorem, ut quibus expellitis a uobis eisdem ab his legibus propulsaretis iniurias? maiestatis sunt apud uos rei, qui de uestris sequius obmurmurauerint aliquid regibus. magistratum in ordinem redigere, senatorem aut con- , uicio prosequi seueris esse decrestis periculosissimum poenis. carmen malum conscribere, quo fama alterius coinquinetur et uita, decemuiralibus scitis euadere noluistis inpune, ac ne uestras aures conuicio aliquis petulantiore pulsaret, de atrocibus formulas constituistis iniuriis. soli sunt apud uos superi inhonorati contemptibiles uiles, in quos ius est a uobis datum quae quisque uoluerit dicere, turpitudinum iacere quas libido confinxerit atque excogitauerit formas. et incuriam nobis intendere tam infamium non erubescitis numinum, cum sit rectius multo deos esse non credere quam esse illos tales talique existimatione sentire?

sed poetis tantummodo licere uoluistis indignas de dis fabulas et flagitiosa ludibria comminisci? quid pantomimi uestri, quid histriones, quid illa mimorum atque exoleti generis multitudo? nonne ad usum quaestus sui abutuntur dis uestris et lenocinia uoluptatum ex iniuriis adtrahunt contumeliisque diuinis? sedent in spectaculis publicis sacerdotum omnium magistratumque collegia, pontifices maximi [*]( 1 quibus] quam Gel uiolatur Meursius tamquam e codice: uio.. lata P 3 certae Sab 4 plebiscitis Sab 6 dis in diis corr P nec] ac Sab 7 mererent Sab 8 iniurias] interrogationis signum posui 9 secus Sab 10 magistratum Sab: magistratuu P conuitio P 11 seueris scripsi: suis P 13 de uira- libus sic Sab 14 conuitio P 15 soli Sab: aoliti P soli dii Sairn 16 quos ius] quosuis Sab 18 confinxerit Uf\'s: confixerit P 22 dis in diis corr P comminisci Sab: commisci P 25 abutitur Sab in err dis in diis corr P attrahunt Urs: adtrahit P 26 eontumelliisque P corr sedent Salm: sedet P sedent et Sqb 27 magistratuumque Sab )

170

et maximi curiones, sedent quindecimuiri laureati et diales cum apicibus flamines, sedent interpretes augures diuinae mentis et uoluntatis, nec non et castae uirgines, perpetui nutrices et conseruatrices ignis, sedet cunctus populus et senatus, consulatibus functi patres, diis proximi atque augustissimi reges: et quod nefarium esset auditu, gentis illa genetrix Martiae, regnatoris et populi procreatrix amans saltatur Venus et per adfectus omnes meretriciae uilitatis inpudica exprimitur imitatione bacchari. saltatur et Magna sacris compta cum infulis Mater et contra decus aetatis illa Pessinuntia Dindymene in bubulci unius amplexum flagitiosa fingitur adpetitione gestire, nec non et illa proles Iouis Sophoclis in Trachiniis Hercules pestiferi tegminis circumretitus indagine miserabiles edere inducitur heiulatus, uiolentia doloris frangi atque in ultimam tabem diffluentium uiscerum maceratione consumi. quin et ille in fabulis maximus ipse regnator poli sine ulla nominis maiestatisque formidine adulterorum agere introducitur partes, atque [formidine] ut fallere castitatem alienarum possit familias matrum, ora immutare pellacia et in species coniugum subditiui corporis simulatione succedere.

nec satis haec culpa est. etiam mimis et scurrilibus ludicris sanctissimorum personae interponuntur deorum, et ut spectatoribus uacuis risus possit atque hilaritas excitari, iocularibus feriuntur cauillationibus numina: conclamant et adsurgunt theatra, caueae omnes concrepant fragoribus atque plausu, et quod nullis possit satisfactionibus expiari, exoletis atque inrisoribus numinum dona instituuntur et munera, ab officiis otium publicis, immunitas et uacatio cum coronis. et audetis post ista mirari unde oriantur haec [*]( 1 qtundecemmri P 2 interpraetes P augures interpretes Sab 4 sed et Sab 6 esset] est et Vahlenus 8 inpudicia P corr 9 magnas P corr 10 Dindymene Canterus: dyndimene P 11 amplexum Oudendorpius: ampleru P 12 Sophoclis Salm: sofocles P a Sophocle Sab Trachiniis Gel: trachinis P Hercules Sab: herculis P 13 circumretitus Ianus GuilielmHS: circumpetitus P 16 numinis Urs 17 introducitur Sab: introducatnr P 18 formidine om Sab 19 pellacia Meursius tamquam e codice: ellacia P fallacia Sab subdititii Sab subditu r 23 cabillationibus P corr c\' 24 thea.t.ra P 25 plausis sic Sab )

171

mala quibus inundatur et premitur sine ulla intermissione mortalitas, cum omnis † res eas quibus sunt inuoluta probra numinum et maledictionis elogia et cotidie referatis et ediscatis cotidie, et si quando animum desidem otiosis uultis alucinationibus occupari, dies uobis poscatis dari et sine ullis intermissionibus exhiberi. quod si haberet uos aliqua uestris pro religionibus indignatio, has potius litteras uos exurere debuistis olim, libros istos demoliri, dissoluere theatra haec potius, in quibus infamiae numinum propudiosis cotidie publicantur in fabulis. nam nostra quidem scripta cur ignibus meruerunt dari? cur immaniter conuenticula dirui, in quibus summus oratur deus, pax cunctis et uenia postulatur magistratibus exercitibus regibus familiaribus inimicis, adhuc uitam degentibus et resolutis corporum uinctione, in\' quibus aliud auditur nihil nisi quod humanos faciat, nisi quod mites uerecundos pudicos castos, familiaris communicatores rei et cum omnibus uobis solidae germanitatis necessitudine copulatos.

uerum ita se res habet, ut quoniam plurimum gladiis et potestate ualetis ferri, anteire uos etiam ueritatis scientia iudicetis, et esse † pro diis pios, quorum potentias primi opinionum obscenitate foedastis. hoc in loco, si ferocitas uestra permittit et rabies patitur illud, nobis ut respondeatis oramus, utrumne iras cadere in naturam existimetis deorum an ab adfectibus his longe diuinam esse beatitudinem disiugatam? nam si concipiunt has faces et motibus exasperantur irarum sicut uestrae opinationes ferunt — nam saepe illos dicitis et propter ludos minus sollicite factos et propter praesules non probatos et propter quaedam spatiola defanata et propter caerimonias non rite perfectas tremoribus infremuisse terrarum et [*]( 2 omnis P litteras ? 4 alucinatmationibnB P 7 uos Bigaltius: hos P 8 istos om Salm theatra Sab: thetra P 11 meruerint Sab 12 oratur Gel: orator P 16 familiaris OWlielrum: familiares P 17 nobis scripsi: quos P quod VcMenus solidae scripsi: solidet P quos Bolidet] consolidae Salm germanitas Stewechius copulatio Sab 19 scientia m al 20 pios] ipsos Meursius opinio P corr c 26 urae P 27 factos Sab, r: facio P )

172

contagione pestilentiae conrupisse auras zephyrorum luctuosa cum populi uastitate — sequitur ut intellegi debeat iracundias non paruas ex opinionibus eos continere praedictis. quod si datur, datur et illud necessario consequens, miserias has omnis quibus olim genus accumulatur humanum ab huiusmodi fluere fictionibus: quodsi ab hia causis indignatio proficiscitur numinum, miseriarum tantarum uos estis auctores, qui animos caelitum non cessatis offendere et ultionis in rabiem concitare. sin autem ab huiusmodi furiis deorum est genus immune neque quid sit irasci dii omnino nouerunt, et nobis ergo irasci sine ulla ratione dicuntur, qui ira quid sit ignorant et ab eius † comptu et permixtione sunt absoluti. [neque enim fieri per rerum naturam potest, ut quod unum est fiat duo et in diuersas res eat unitas ingenita simplicitate diuisa.] [*](, 1 pestilentio P corr corrupisse Canterus, Urs: conruisse P zephyrorum scripsi: temporum P uentorum Meursius teporum ante conieceram cluctuosa P corr 2 debeat Sab: debeant P 3 datur addidi 4 et] est Hildebrandius omnes c 9 furiis] nefariis Sab 10 nouerunt P 11 uerba et ab eius... dinisa seclusit Salm 12 cOmptu r contenta Sab contactu TJrs conceptu Huetius commotu Oeblerus uerba neque enim... dinisa OreUius post verba proprietas quiret p. 151, 10 transposuit 14 iiNOUn ORATORIS LIB. IIII. RXP. INCP LIB. U. )

173

Esto: ab ludentibus poetis cuncta illa sint prodita et * immortalibus diis probra. quid? illa, quae historiae continent graues seriae curiosae quaeque in arcanis mysteriis traditis, poetarum sunt excogitata lasciuia? quae si nobis uiderentur ineptiarum talium fabulae, neque in usu retineretis quaedam † suo neque per cursus annuos laetitias exerceretis ut festas neque ut rerum simulacra gestarum sacrorum conseruaretis in ritibus. ex quibus tam multis unum interim ponam moderaminis temperamentum secutus, in quo stolidus et inprudens ipse ille inducitur Iuppiter, uerborum ambiguitatibus lusus. in secundo Antiatis libro — ne quis forte nos aestimet concinnare per calumnias crimina — talis perscripta est fabula: Numam illum regem , cum procurandi fulminis scientiam non haberet essetque illi cupido noscendi, Egeriae monitu castos duodecim iuuenes apud aquam celasse cum uinculis, ut cum Faunus et Martius Picus ad id locorum uenissent haustum — nam illis aquandi sollemne iter huc fuit — inuaderent constringerent conligarent. sed quo res fieri expeditius posset, regem pocula non parui numeri uino mulsoque complesse circaque [*]( 2 poetis SOO: poeticis P et] de Oel lacunam signaui 3 prora P corr c ,4 misteriis P 5 uiderentur Sab: uidentur P 6 quaedam suo] quotidiano TJrs 7 sacro ? aut c 12 ezistimet Sab 13 perscripta Sab .-proscripta P 15 Egeriae Sab: egregię P 16 «celasse P cum Sab: eum P cum umculis in Auentino ? 17 marttus P it P corr uenissent Sab, r: uenis- . set P 18 aquandi P solenne iter huc Sab: sollemniter haec P 19 coligarent P corr r 20 parua Urs malO nino Urs )

174

accessus fontis insidiosa uenturis opposuisse fallacia. illos more de solito bibendi adpetitione correptos ad hospitia nota uenisse. sed cum liquoribus odoratis offendissent fragrantia pocula, uetustioribus anteposuisse res nouas, inuasisse auiditer, dulcedine potionis captos hausisse plus nimio, obdormiuisse factos graues; tum bis senos incubuisse sopitis, iniecisse madidatis uincla, expergitosque illos statim perdocuisse regem, quibus ad terras modis Iuppiter posset et sacrificiis elici, et accepta regem scientia rem in Auentino fecisse diuinam, elexisse ad terras Iouem ab eoque quaesisse fulguritum procurationis morem. Iouem diu cunctatum expiabis) dixe capite fulgurita; regem respondisse caepicio); Iouem rursus humano); rettulisse regem \'sed capillo\'.; deum contra \'animali\'; (maena) subiecisse Pompilium. tunc ambiguis Iouem propositionibus captum extulisse hanc uocem decepisti me Numa; nam ego humanis capitibus procurari constitueram fulgurita, non maena capillo caepicio: quoniam me tamen tua circumuenit astutia, quem uoluisti habeto morem et his rebus quas pactus es procurationem semper suscipies fulguritorum\'.

quid primum, quid ultimum uel exsequatur animus uel conticiscat, nec facile dictu est neque ullis considerationibus expeditum. ita enim sunt omnia et excogitata et comparata derisui, ut sit uobis conitendum, falsa ut credantur haec esse, etiam si sint uera, quam optinere uelle pro ueris et uelut quiddam mirabile non sine ipsius numinis insinuare contemptu. quid enim dicitis o isti? credimusne illum Faunum et Martium Picum, si ex numero sunt deorum et ex illa perpetua immortalique natura, sitis aliquando ariditate siccatos atque, ut aestum possent inrigare uenarum, fluenta isse † per fontium? credimusne captos [*]( 1 insidiosa u. o. fallacia scripsi: insidiosam u. o. fallaciam P 3 fragrantia Sab: flagrantia P 5 dulcedine Sab: dulcedinem P * baussisse P corr 8 ippiter P corr et om Sab, 10 fulguritum scripsi: ritum P 11 morem om Sab et morem Salm dizisse c\', Sab 13 animali Sob: animalia P anima Gel maeaa add Heraldus post FompiUxm HUdebrandius post anima 14 Pompilium, piscis Gel 16 non maena scripsi: numa P non Gel tu maena Hildebrandius 21 dictu Sab: dictum P 23 sint Urs: sunt P 26 credemusne Meursius; sic etiam postea 29 adisse propere ? )

175

mero et dulcedine inlectos mulsi tamdiu se poculis ingurgitauisse fallacibus, ut usque ad ebrietatis periculum ueniretur? credimusne uictos somno atque altissimi soporis obliuione demersos uinciendi copiam sui animalibus praebuisse terrenis? quibus deinde partibus uinculorum illae iniectae sunt nexiones? soliditatis habebant quicquam aut ex duris ossibus informatae. fuerant eorum manus, quae constringi laqueis et nodorum possent inligationibus coerceri? non enim requiro, non exigo, an aliquid potuerint fari ebrietatis alienatione nutantes, an Ioue inuito uel potius nescio protrahendi ad terras eius ritum quisquam potuerit publicare: illud solum audire desidero, cur, si Faunus et Picus sunt diuini generis et potestatis, non ipsi potius edidere quaerenti id quod ab ipso Ioue periculosius Numa cupiebat audire? an numquid Iuppiter solus huius rei scientiam nouerat? ab ipso enim decidunt fulmina ** ut inminentia procurare alicuius debeat scientiae disciplina? an cum ipse iaculetur hos ignes, aliorum sit operis scire, quibus modis conueniat iras eius atque animos temperare? etenim reuera stultissimum credere est, ipsum remedia sciscere, quibus auerti possint ea quae per fulminis iactum in humanis fieri constituerit rebus. hoc est enim dicere: illo ritus genere meas iras placabitis, et si quando per fulgura significauero aliquid imminere, facite hoc et illud, ut quod fieri statui inane fiat et uacuum et sacrorum ui uanescat.

sed concedamus, ut dicitur, ipsum aduersum se Iouem remedia scisse atque artes quibus iri obuiam suis significationibus conueniret: etiamne credemus deum numinis tanti tractum esse ad terras et in uerrucula collis unius cum homunculo stantem altercabilem conseruisse sermonem? et quaenam illa, quaeso, diuina res fuit, quae ab impetu rerum tanto Iouem compulit auocari et mortalium sese denuntiationibus sistere? mola salsa, tus, sanguis, uerbenarum [*](2 ebrietatis P 3 uictos Urs: uinctos P 14 numquit P corr r 15 ab ipso Sab: ad ipsum P lacvmam signaui 15 sq. (ab ipso enim decidunt) fulmina ut i. procurari a. debeant Meursim 19 sciacere Heraldm: scire P 20 ea om Soib 21 meas] minas Sab 22 iras r, Meursius: has P 23 ut add Soib 24 sacrorum ui Cuiacius: sacrorum P sacrum Sab 27 uerrucula Sab: uerricula P 81 sagmina (pro sanguis) uerbenarum, suffitio Scaliger )

176

suffitio et nominum terribilium fremores? et potentiora quam Iuppiter fuerunt haec omnia, ut eum compellerent inuitum parere praeceptis aut uoluntarium sese circumuentionibus tradere? quid? quod sequitur fidem suam habet, tam improuidum fuisse Saturnium, ut aut ea proponeret quorum ambagibus ipse caperetur aut nesciret futurum, quibus lusura se modis astutia esset calliditasque mortalis? expiabis, inquit, capite fulgurita. inperfecta adhuc uox est neque plena proloquii circumscriptaque sententia. scire enim necessario conuenit; utrumne capite ueruicino an suillo, an bubulo, an quolibet alio expiationem istam sciscat Diespiter perpetrari: quod cum nondum specialiter statuisset, essetque adhuc pendens et nondum sententia terminata, qui potuit Numa scire hominis Iouem dicturum caput, ut anteuerteret, anteiret et in caput caepicii ambiguitatis illius incerta traduceret?

nisi forte dicetis regem fuisse diuinum: numquid ipso poterat esse Ioue diuinior? nisi homo praesumeret, quid dicturus esset Iuppiter, eum non circumscripsit: deus scire non poterat, quibus modis pararet circumscribere se homo? ita non in promptu est et apparet puerilium esse ingeniola fictionum, quibus cum adquiritur cordis Numae uiuacitas, inprudentia maxima inportatur Ioui? quid enim tam inprudens, quam confiteri te captum argutia cordis humani, et cum deceptum te doleas, in uict oris concedere uoluntatem et medicinam quam obtuleras ponere? nam si fuit ratio et quaedam conuenientia naturalis, cur humano capite [*]( 1 sufficio P corr r 2 compellere P corr 3 traderet Sab 4 suam habet scripsi: sumet aut P sumet Gel 7 caliditasque P 8 proloqui P corr cl 10 uerbicino P corr an bnbnlo om Sab 12 specialiter Sab: spectaliter P 14 ut add Sab cepicii P 15 anbiguitatis (b ex u) P 16 nunquid (d ex t) P J7 praesumens Oel cum praesumeret Vahlenus quod r eum non addidi non circumscripsisset Hildebrandius 18 et deus Hildebrandius 19 homo] interrogationis signum posui cum Zinkio homo praeBumens, quod dicturus esset Iuppiter, circumscripsit deum: deus scire non poterat, quibus modis pararet circumscribere se homo ? Zinkius 20 arguitur Rigaltius 21 impudentia Sab imputatur Stewechius Iouis Sab 23 uoluntatem Sab: uoluptatem P 24 occolaras Meursius )

177

procuratio debuerit suscipi fulguriti, non uideo cur ab rege relatio sit facta caepicii: sin autem poterat et caepicio transigi, libidinose hominis inhiatum est cruori. atque ita in contrarium pars utraque traducitur, ut nec Numa monstretur uoluisse scire quod uoluit et crudelis Iuppiter fuisse doceatur, qui quod maena potuit et caepicio suscipi uoluisse se dixerit humanis capitibus expiari.

apud Timotheum, non ignobilem theologorum unum, nec non apud alios aeque doctos super Magna deorum Matre superque sacris eius origo haec sita est, ex reconditis antiquitatum libris et ex intimis eruta, quemadmodum ipse scribit insinuatque, mysteriis. in Phrygiae finibus inauditae per omnia uastitatis petra, inquit, est quaedam, cui nomen est Agdus, regionis eius ab indigenis sic uocata. ex ea lapides sumptos, sicut Themis mandauerat praecinens, in orbem mortalibus uacuum Deucalion iactauit et Pyrra, ex quibus cum ceteris et haec Magna quae dicitur informata est Mater atque animata diuinitus. hanc in uertice ipso petrae datam quieti et somno nequam incestis Iuppiter cupiditatibus adpetiuit, sed cum obluctatus diu id quod sibi promiserat optinere nequisset, uoluptatem in lapidem fudit\' uictus. hinc petra concepit, et mugitibus editis multis prius mense nascitur decimo materno ab nomine cognominatus Agdestis. huic robur inuictum et ferocitas animi fuerat intractabilis, insana et furialis libido et ex utroque sexu; ui rapta diuastare, disperdere, immanitas quo animi duxerat; non deos curare, non homines nec praeter se quicquam potentius credere terras, caelum et sidera continere.