Arnobii adversus nationes Libri VII

Arnobius of Sicca

Arnobius of Sicca. Arnobii adversus nationes Libri VII. Reifferscheid, August, editor. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 4, 1875.

etenim si hic atram, ille albam desiderat pellem, huic capite uelato, illi sacrificandum est nudo, de matrimoniis ille consulitur, hic medellas incommoditatibus praestat, interesse non potest nihil, an sit ille Nouensilis, an ille, cum ignoratio rerum, personarum confusio et deos cogat offendi et necessario piaculum contrahi? finge enim me ipsum incommoditatis alicuius et declinandi periculi causa horum cuipiam numinum supplicare dicentem: adeste, adestote dii Penates, tu Apollo tuque Neptune omniaque haec mala quibus uror torreor uexor uestri numinis auerruncate clementia: eritne spes aliqua referendae ab his opis, si Ceres Pales Fortuna, Iouialis aut Genius, non Neptunus et Apollo Penates dii erunt? aut si Curetas pro Laribus inuocaro, quos esse Digitos Samothracios pars uestrorum adseuerat auctorum, quemadmodum his potero auxiliatoribus et propitiis uti, cum neque his sua et aliena illis inposuero cognomina? usque adeo res exigit propriatim deos scire, nec ambigere nec dubitare de uniuscuiusque ui nominis, ne si alienis ritibus et appellationibus fuerint inuocati, et aures habeant structas et piaculis nos teneant inexpiabilibus obligatos.

quare si uobis liquet, in sub- t5 limibus palatiis caeli habitare, consistere multitudinem istam quam enumeratis deorum, in unius proloquii finibus conuenit [*](1 consultationem Sab: consolationem P ucori P corr 2 suplicet P 5 et add Gel dissimillibus sic Sab 6 referatis Sab in err: refertis P offenaionisque P corr c\' 10 et personarum confusio Sab personarum et confusio Zinkim 11 offendi Oehlerus: offendat P offendat cogat Sab neceeasario P 13 suplicare P adeste P 15 torreor Gifanius: terreor P aberruncate P 16 caeres P Pales Sab: pares P 18 esse Digitos] indigetes Sab 22 propriatim Sab: propiatim P unioscuiusque P corr 23 nominis Hauptius: nomine P ne si Salm: si P ut si Gel cum si Urs 27 prolocqui (c eras) P corr cI )

141
uos stare nec per uarias distractos repugnantesque sententias. fidem ipsis rebus quas struitis derogare. si Ianus est, Ianus sit, si Liber est, Liber sit, si Summanus, Summanus sit: hoc est enim confidere, hoc. tenere, exploratae in rei cognitione defigi, non more caecorum atque errantium dicere: Nouensiles Musae sunt, Trebiani quinimmo dii sunt, immo nouenarius numerus, subuersarum potius uel urbium praesides, et in id periculum perducere res tantas, ut dum alios tollitis et reponitis alios, possit iure de cunctis an sint ulla in parte dubitari. [*]( 3 liber sit P 4 explorate c\' 6 traebiani P neuenarins P corr 8 ducere Sab 10 Aiuroon (ii ex us) lib. ni. explu INC LIB. Iin. FKLICITER. P )

142

Interrogare uos libet ipsosque ante omnia Romanos, dominos rerum ac principes, utrumne existimetis Pietatem Concordiam Salutem Honorem Virtutem Felicitatem ceteraque huiusmodi nomina quibus aras uidemus a uobis cum magnificis exaedificatas delubris uim habere diuinam caelique in regionibus degere an ita ut adsolet dicis causa, ex eo quod optamus et uolumus bona ista nobis contingere, superorum retuleritis in censum? nam si uerba existimantes haec cassa et nullius substantiae nomina diuinis tamen regionibus consecratis, erit uobis uidendum, Utrumne istud puerile sit ludicrum an uestrorum numinum delusionem spectans, quibus coaequatis et adiungitis inanium figmenta uerborum? sin autem ex animi certiore sententia deos esse et haec rati templis et puluinaribus honorastis, inscitiam nostram ut doceatis oramus: Victoria Pax Aequitas et cetera quae in superioribus dicta sunt quanam ratione, qua uia intellegi possunt dii esse atque ad superorum concilium pertinere?

nos enim, nisi forte communem tollitis nobis atque eripitis sensum, nihil horum sentimus et cernimus habere uim numinis neque in aliqua contineri sui generis forma, sed esse uirtutem uiri, salutem salui, honorem honorati, uictoris uictoriam, concordis concordiam, pietatem [*]( 2 ipsoque P corr c 3 utrumne Sab: uerumne P 5 exaedificata P corr c\' 7 dici, ex eo Heraldus dici, causa ex ea Salm 9 cassa Sab: causa P 10 tamen Urs: tam in P tamen in Sab religionibus Urs consecrastis Urs 11 utrumne Sab: uirumne P 12 numinum Saim: de numinum P ad numinum Sab, r delusionem Sdb, r: delusione P 13 lex P corr c\' 15 honorastis Sab: onerastis P )

143
pii, memoriam memoris, feliciter uero uiuentis ac sine ullis offensionibus felicitatem. quod a nobis uerissime dici ex contrariis promptum est et oppositionibus noscitare, infelicitate discordia obliuione iniquitate impietate ignauia pectoris et ualetudine corporis minus fausta. ut enim haec accidunt hominibus hominumque sunt posita in actionibus, adfectibus fortuitis, ita quod illis aduersum est et ex qualitatibus benignioribus nominatur, in aliis necesse est haereat, ex quibus ita formatis figuratio ista concepta est nominum.

nam quod nobis cateruas ignotorum alias inducitis deorum, existimare non possumus, utrumne istud serio atque ex rei compertae faciatis fide an fictionibus ludentes cassis ingeniorum lasciuiatis per luxum. quod abiectis infantibus pepercit lupa non mitis, Luperca, inquit, dea est auctore appellata Varrone. ex rerum ergo prouentu, non ex ui naturae dea ista est prodita? et postquam feros morsus immanis prohibuit belua, et ipsa esse occepit et ipsius nominis significantiam traxit? aut si fuit iamdudum dea, priusquam Romulus nasceretur et frater, cuius fuerit nominis atque appellationis expromite; Praestana est, ut perhibetis, dicta, quod Quirinus in iaculi missione cunctorum praestiterit uiribus: et quod Tito Tatio, Capitolinum ut capiat collem, uiam pandere atque aperire permissum est, dea Panda est appellata uel Pantica. ante facta et haec ergo numquam fuerant numina et nisi Romulus tenuisset teli traiectione palatium nique Tarpeiam rupem rex Sabinus potuisset accipere, nulla esset Pantica, nulla Praestana esset? si et has dicitis ante sui causam fuisse cognominis, quod in priore quaesitum est capite, cuius et hae fuerint uocaminis indicate.

[*]( 1 memoria P 2 nobis Sab: uobis P uerbissime P corr 3 est et Urs: est P 5 hominibus addidi 6 hominumque Meursius: hominumquQ P hominum quae Sab effectibus Meursius 7 est et Meursius: est P om Gel 9 numinum Meursius 10 ignotorum Gel: signatorum P 13 per luxum Hilikbrandius: fluxum P luxu Sab 14 inquid P corr 16 et Sab: te P morsus Sob: morsu P .17 hoc coepit Sab 21 ut add Sab caperet Urs 22 pondere P 23 ante facta Stewechius: ate facta P arefacta r patefacta Sab om Gel et om Herahdus 25 nique Gel: neque P 26 Praestana esset Salm: praestana e P Praestana? et Sab )

144
pellendorum hostium dea potens Pellonia est. quorumne, nisi molestum est, edite. confligunt partes atque inter se comminus armorum collatione decernunt, et haec illi est pars hostis et illa huic hostilis: quos ergo Pellonia, cum hinc et inde pugnabitur, pellet; aut in gratiam concessura est quorum, cum utrique debeat parti sui nominis uires officiumque praestare? quod si utique fecerit, id est partibus si utrisque fauorem ac suffragium commodarit, nominis sui uim perdet, quod partis unius in pulsione formatum est. nisi forte dicetis: Romanorum tantum est dea haec et cum solis Quiritibus faciens gratiosis semper opitulationibus praesto est. esse quidem hoc ita, quod nomini fauemus, optamus, at quaestionem non exiguam res habet. quid enim? Romani deos possident peculiares, qui aliarum gentium non sint? et quemadmodum poterunt dii esse, si non omnibus quae ubique sunt gentes aequabilitatem sui nominis exhibebunt? et ubi quaeso iamdudum Pellonia haec fuit, cum apud furculas Caudinas decus publicum subiugatum est, cum apud Trasimeni lacum sanguinei cucurrere torrentes, cum Diomedis campi Romanis cadaueribus aggerati sunt, cum mille alia uulnera proeliorum innumeris accepta sunt cladibus? dormiebat, stertebat, aut quod uilia facere consueta sunt capita, in hostilia castra defugerat ?

dii laeui, deae laeuae sinistrarum tantum regionum sunt praesides et inimici partium dexterarum. quod quanam istud ratione dicatur quoue animi sensu, neque ipsi nos adsequimur nec a uobis confidimus posse in aliquam lucem communis intellegentiae perduci. iam primum enim [*]( 1 quorumne, nisi Sab: quorum nesi P quorum nam, nisi Gel 4 huic Sab, r: huc P 6 utrique Sab: utique P partis P corr c\' nomines P corr cl officiumquae P corr 7 utique (i ex u) P utrinque Sab utrique Elmenhfirstius 9 in pulsione Salm: impulsione Sab 10 gratiosis his ? 12 nomini Romano ? at Sab: ad P exiguam Sab: eogiguam (in mg v) P 14 potuerunt Sdb 16 numinis Gel 17 caudinas Sab: gaudinas P 18 Thrasimeni lacum Salm: thramymenica cum P Thrasimenum lacum Sab cucurrere Sab in err: currere P 20 praeliorum P 21 domiebat P corr 22 deae laeuae Stewechius: et laeua P et laeuae Gel a laeua Salm 23 tantum a P partium Sab: praetium P 24 quanam Sab: quonam P. )

145
mundus ipse per se sibi neque dexteras neque laeuas neque superas regiones neque imas neque anticas habet neque posticas. quicquid enim teres est atque ex omni parte rotunditatis solidae conuexione conclusum, nullum habet initium, nullum finem: ubi finis et initium nullum est, esse aliqua portio sui nominis [et initium] non potest. itaque cum dicimus: dextera haec regio est, et illa laeua, non ad mundi habitum dicimus, qui sui simillimus totus est, sed ad positionem nostram situmque reuocamus, qui informati sic sumus, ut alia dextera, alia in nos dicantur esse laeua: quae tamen haec ipsa, quae laeua appellamus et dextera, in nobis nihil habent perpetuum, nihil fixum, sed prout nos casus atque euentus conlocauerit temporis, ita nostris sumunt ab lateribus figurationes. si orientem solem respexero, cardo mihi frigoris et septentrio fit laeuus: in quem si ora traduxero, erit mihi sinister occasus, qui ab sole posterganeus habebatur. rursus uero si iecero plagam in occiduam lumina, in uocabulum sinistri auster et meridies transit: in quam si me partem necessaria temporis circumegerit ratio, fit ut oriens laeuus inmutata corporis conuersione dicatur. qua ex re poterit facillime recognosci, neque dextera neque laeua natura esse ulla sed positionibus, sed temporibus, sed prout nostri corporis habuerit se situs rerum ad circumstantiam collocatus. quod cum ita se habeat, quanam ratione, quo pacto sinistrarum partium dii erunt, cum easdem constiterit regiones modo dexteras fieri modo laeuas? aut quo dexterae meruerunt de immortalibus dis partes, ut sine ullis [*]( 3 rnttraditatis P 6 et initium seclusi 7 dicemus Sab\' 9 in nobis Salm om Urs 11 dextera Zinkius: dextralia P dextra alia r dextera alia Sdb dextera alias Salm habent Sab: habet P 13 nostris Sab, r: nostri P 15 occasus P 16 ab sole] ante Urs habebatur Urs: habebitur P 17 occiduam Soh: occidua P in add Salm meridies Soh: meridie P 18 transit] trahet Sab quam Sab: qua P partem Sab: parte P 20 neque dextera om Sab 21 positionibus et temporibus et Zinkius, quem secutus sum, titSi quod cum Oehlero bis et in sed correxi: positionis et temporis et P positionis et temporis ratione et uel positione et tempore et Meursws 22 haberit P corr 23 ratio P corr 25 religiones Sab corr m err quo Hildebrandius: quod P quid Sdb 26 dia in diis corr P ) [*](IV. ) [*]( 10 )
146
praesidibus degerent, quas esse faustas et prosperis semper cam ominibus ediderunt?

Lateranus, ut dicitis, dens est focorum et genius adfectusque hoc nomine, quod ex laterculis ab hominibus crudis caminorum istud exaedificetur genus. quid ergo? si testa aut materia fuerint quacumque alia fabricati foci, genios non habebunt, et ab officio tutelae quisquis iste est Lateranus abscedet, quod regni sui possessio non luteis constructa est formis? et quid, quaeso, ut faciat, praesidatum focorum deus iste sortitus est? per humani generis coquinas currit inspiciens et explorans, quibusnam lignorum generibus suis ardor in foculis excitetur, habitudinem fictilibus contribuit uasculis ne flammarum dissiliant ui uicta, curat ut ad sensum palati suis cum iucunditatibus ueniant rerum incorruptarum sapores, et an rite pulmenta condita sint praegustatoris fungitur atque experitur officio. itane istud non foedum, quinimmo, ut uerius dixerim, non contumeliosum, non impium\', ad hoc tantum inducere deorum nescio quas fictiones, non quas dignis honoribus prosequare sed quas rebus turpibus et infami praeficias actioni?

etiamhe militaris Venus castrensibus flagitiis praesidet et puerorum stupris? etiamne Perfica una est e populo numinum, quae obscenas illas et luteas uoluptates ad exitum perficit dulcedine inoffensa procedere? etiamne Pertunda, quae in cubiculis praesto est uirginalem scrobem effodientibus maritis? etiamne Tutunus, cuius inmanibus pudendis horrentique fascino uestras inequitare matronas et auspicabile ducitis et optatis? quodsi minime uos admouent ad intellectum ueritatis res ipsae, nec ex ipsis saltem potestis nominibus noscere . inanissimae superstitionis figmenta haec esse et falsorum imaginationes deorum? putationibus arborum Puta, inquitis, [*](2 ominibus Sab, r: hominibus P 3 adfectnsque Meursius: adiectusque P adauctusque Sab dictusque Salm 4 crudis ab hominibus Sdb caminorum Sab, r: camenorum P 5 testa] ista Sab 8 quod Sab 11 fictilibus Boo: fictilis P 13 palatis P corr - 14 sq. experitur atque praegustatoris fungitur officio Meursius 15 non om Sab 19 fiagiis P corr c \'23 Bcrouem P 24 Mutunus Sab pudendis P 26 admouent ad Sab: admouenda P admonent ad Urs 29 imaginationes SOO: imaginatione P )

147
praesto est, rebus petendis Peta, deus nemorum Nemestrinus est, Patellana numen est et Patella, ex quibus una est patefactis, patefaciendis rebus altera praestituta. Nodutis dicitur deus, qui ad nodos perducit res. satas, et quae praeest frugibus terendis, Noduterensis: ab erroribus uiarum dea † Ypibilia liberat, in tutela sunt Orbonae orbati liberis parentes, in Neniae, quibus extrema sunt tempora. iam quae durat et solidat infantibus paruis ossa Ossipago ipsa memoratur, Mellonia dea est pollens potensque in apibus, mellis curans custodiensque dulcedinem.

dicite, o quaeso isti, ut uobis propitiae faueant Pete Puta Patella, si omnino non essent apes ullae in terris, aut si exos genus humanum uelut quidam uermiculi nasceremur, dea Mellonia non esset aut Ossipago solidatrix ossuum nomen proprium non haberet? etenim quaero et rogito, utrumne uobis uideantur antiquiores dii esse natura tempore uetustate an homines, an apes fruges uirgulta et cetera? dubitabit hominum nemo, quin innumeris dicatis deos aetatibus, saeculis cuncta quaecumque sunt anteire. quod si habet se ita, qui fieri per rerum naturam potest, ut ex rebus postea procreatis acciperent nomina ea quae sunt priora temporibus aut tutelas sortirentur earum dii rerum quae nondum essent genitae et in usum mortalibus adtributae? an numquid iamdudum sine nominibus dii erant, et postquam res nasci terrisque inesse coeperunt, his a uobis dignati sunt signis atque appellationibus nuncupari? et unde scire potuistis, quae nomina singulis inderetis, cum esse illos ignoraretis omnino aut inesse potentias his certas, cum esset uobis similiter [*]( 3 Nodutus Meursius 4 quia Sdb 5 terendis Urs: ferendis P Terensis Salm Vibilia Gel Vehilia Meursius 6 Orbonae Sab, r: urbanane P 7 naenia sic Sdb sunt om Sab iam Meursius: nam P 8 Ossipago Canterus: «ossilago P ipsa] esse Urs Mellonia Sab: melonia P Mellona Urs 10 isti, ut scripsi: ita ut P nt ita Sab ita Urs 11 putat P corr 12 genus humanum Elmenhorstius: humanum P humanum genus Urs 13 Mellonia Sab: melonia P Mellona Urs Ossipago Oanterus: ossilago P ossium Sab 17 dubitabit Sab: dubitauit P numeris P corr 19 naturam Sab, r: natura P 27 nescium Sab: nesciunt P ) . [*]( -,;io* )

148
nescium, quisnam eorum quid posset et cui rei deberet pro sui numinis potestate praeponi?

quid ergo, inquitis, hos deos nusquam esse gentium iudicatis et falsis opinationibus constitutos? non istud nos soli, sed ueritas ipsa dicit et ratio et ille communis qui est cunctis in mortalibus sensus. qui est enim qui credat esse deos Lucrios et lucrorum consecutionibus praesidere, cum ex turpibus causis frequentissime ueniant et aliorum semper ex dispendiis constent? quis Libentinam, quis † Burnum libidinum superesse tutelis, quas iubet sapientia fugere et quas mille per species propudiosa experitur et exercet obscenitas? quis Limentinum, quis Limam custodiam liminum gerere et ianitorum officia sustinere, cum fanorum limina cotidie uideamus et priuatarum domorum conuelli et subrui nec sine his esse flagitiosos ad lupanaria commeatus? quis curatores obliquitatum Limos, quis Saturnum praesidem sationis, quis Montinum montium, quis segnium Murcidam? quis ad extremum deam Pecuniam esse credat, quam uelut maximum numen uestrae indicant litterae donare anulos aureos, loca in ludis atque in spectaculis priora, honorum suggestus summos, amplitudinem magistratus, et quod maxime pigri ament, securum per opulentias otium.

quodsi habent in sedibus diuinis suos proprios praesides ossa, mella et limina ceteraque alia, quae uel cursim perstrinximus uel nimietatis non adtigimus taedio, licet consimili ratione mille alios deos inducere, qui rebus [*]( 1 quod Sab 3 iudicatis Sab: indicatis P sed Urs 4 ratio Sab: oratio P 5 in mortalibus Sab: immortalibus P quis Gel 8 constent Sab: constet P Libumum Gel Libumam Elmenhorstius Liberum Meursius Prurium HHdebrandius 10 experitur Urs: expeditur P expetit Gel 11 Lunam Sab Ianum Urs Ianam Stewechius luminum Sab gerere Sab: genere P 12 limina addidi quotidie millia uel tot quotidie Meursius 14 qui Sab 15 Limos Sab: lemons P Limones HUdebrandius quis Urs: qui P sationis Gel: latinis P satiuis Camterjis 16 quia segnium Sab: qui segnium P Murciam Sab 19 spectacuiis Sab: exspectaculis P 21 quodsi Urs: quid si P habent BigaUius: haberet P haberent Sab habere Balm in sedibus] in se dinos Urs insistitis Salm in sideribus Bigaltius diuinis addidi 22 ceteraquae P corr 23 non adtigimus P attingimus Sdb )

149
innumeris debeant suam curam custodiamque praebere. cur enim deus praesit melli uni tantummodo, non praesit cucurbitis, rapis, non cunelae, nasturtio, non uiciis betaceis caulibus? cur sola meruerint ossa tutelam, non meruerint ungues pili ceteraque alia locis posita in obscuris et uerecundioribus partibus, etsi sunt casibus obnoxia plurimis et curam magis deorum diligentiamque desiderant? aut si et has dicitis partes suis agere sub tutelatoribus diuis, incipient totidem dii esse quot res sunt: nec explicabitur ratio, cur non rebus omnibus diuinae praesideant curae, si certas res esse quibus praesint numina et prouideant dixeritis.

quid dicitis, o patres nouarum religionum, quid potestatum? hoscine a nobis deos uiolari et neglegi sacrilego clamitatis queritaminique contemptu, Lateranum genium focorum, Limentinum praesidem liminum, Pertundam Perficam Noduterensem? et quia non supplices Mutuno procumbimus atque Tutuno, ad interitum res lapsas atque ipsum dicitis mundum leges suas et constituta mutasse? atquin uidete, perspicite, ne tum talia confingitis monstra talia atque molimini, deos offenderitis certissimos, si modo sunt ulli qui istius nominis mereantur sustinere atque habere fastigium, nec propter aliam causam mala ista quae dicitis ferueant et cotidianis accessionibus insolescant. cur ergo, e uobis fortasse aliquis dixerit, esse falsum est istos deos? et inuocati ab haruspicibus parent, et suis acciti nominibus [*]( 2 meli P corr 3 cunelae Hildebrandius: culenae P cunilae Sab uieiis Orellius: ficiis P Scis Sab betaceis Salm: beaticiis P betis Sab 6 etsi Zinkius: et P haec Meursius 8 tutelaribus Sabin err 9 quot Sab: quod P 10 praesideant Sab: praesideat P 12 quid Urs: qui P hoscine Salm: obscenae P obscene Sab, r pbscenarum Pithoeus uiolari Sab: uiolare P 13 sacrilege Sab queritaminque P corr contemni Sab Larem Sab 14 gentum P Pertundam Sab: pertus. quędam P 15 Perficam Sab, r: perfica P Nodutim, Terensem Salm Mutuno Gel: hoc e uno P hoc est humi Sab 16 Tutuno Sab: est ut uno P 18 talia atque Sab: talia adquae (ae ex a e\') P 19 offenderetis P corr c\' 21 dicitis Sab, r: dictis P 22 feruant P corr c inolescant Sab cur Sab: cum P 23 aliquis P falsos Sab est add Dehlerus deos contendis Gel et] si Sab 24 acc.i.ti P )

150
ueniunt et fidelia reddunt responsa quaerentibus. possumus optinere falsum esse quod dicitur, uel quod superstitionibus plenissima res tota est, uel quod multas cotidie praedictionum uidemus aut aliter cadere aut in contrarios exitus frustrata expectatione torqueri.

sed sint, ut adseritis, uerae: unde tamen facietis fidem, Melloniam uerbi causa uel Limentinum inserere se fibris et ad rerum quas quaeritis significantias aptare? numquid illorum aliquando uidistis os habitum faciem, aut eadem haec possunt in pulmonibus aut iecusculis conspici? nonne accidere fieri, licet astu dissimuletis, potest ut alter pro altero subeat fallens ludens decipiens atque inuocati speciem praestans? si magi, haruspicum fratres, suis in accitionibus memorant antitheos saepius obrepere pro accitis, esse autem hos quosdam materiis • ex crassioribus spiritus\', qui deos se fingant nesciosque mendaciis et simulationibus ludant, cur non ratione non dispari credamus hic quoque subicere se alios* pro eis qui non sunt, ut et uestras opinationes firment et sibi : hostias caedi alienis sub nominibus gaudeant?

aut si haec accipere rei nouitate renuitis, unde uobis est scire, an sit unus aliquis, qui succedat pro omnibus quos inuocatis partibusque se cunctis locorum diuisionibusq\'ae supponens multorum nobis speciem diuorum praebeat et potestatum? quisnam iste est unus? interrogabit forte. possumus instituti ueris auctoribus dicere, sed ne nobis fidem habere nolitis, Aegyptios Persas Indos Chaldaeos Armenios interroget omnesque illos alios, qui interioribus uiderunt et cognouerunt haec artibus: iam [*]( \\ 2 superstitionibus Gel: suspicionibus P plenissima Sab: plenissimas P 5 uerae: unde scripsi: uera eandem P uera: nunquam Gel uera: qui Urs uerae: an iidem Salm tandem Urs 8 numquit P corr hos Pcorr 9 recusculis Sab: iocusculis P 10 acta Sab 12 in accitionibus Salm: in actionibus P incantationibus uel inuocationibus Urs 13 accitis Stewechius: actis P neris Gel 15 cur non Urs: cum P cur Sab 16 pari Gel illis pari Zinkius 18 haec scripsi: hic P sic Sab hoc Oehlerus 20 quos inuocatis Sab: in quos uocatis P partibusquae P partibus qui Salm 21 diuisionibusque scripsi: diuisionumque P 23 interrogabit Sab: interrogauit P interrogabitis Urs interrogabit. forte uulgo: ueram distinctionem indicauit Meursius instituti] istum Sab 25 chaldeos P interroget P interrogetis uel interrogate Urs 26 interioribus Urs: in interioribus P )

151
profecto discetis, quisnam sit deus unus uel sub eo qui plurimi, qui deos se fingant et humani generis inprudentiam ludant. iamdudum nos pudet ad eum locum uenire, in quo risum tenere non possunt non tantum puerculi et procaces, uerum etiam serii atque in oris taetrici asperitatem durati. nam cum a doctoribus omnes nostris insinuatum acceperimus et traditum, in declinationibus deorum pluratiuos numeros non esse, quod essent dii singuli, nec communiter ire per plurimos uniuscuiusque nominis proprietas quiret, immemores uos facti et puerilium , disciplinarum recordatione consopita et conplures subditis uocabulis isdem deos et cum sitis alias in eorum numero restrictiores, multiplices eos rursus cognominum societate fecistis: quam quidem olim partem iudicii acris uiri atque ingenio perspicaci tam sermone Italo explicuere quam Graeco. et dare nobis conpendium potuisset res ista, si non et aliquos uideremus litterarum esse istarum expertes, et institutus a nobis sermo nos quoque conpelleret, nonnihil de his rebus quamuis ab illis sumptum commemoratumque depromere.

aiunt igitur theologi uestri et uetustatis absconditae conditores, tus in rerum natura Ioues esse, ex quibus unus Aethere sit patre progenitus, alter Caelo, tertius uero Saturno, apud insulam Cretam et sepulturae traditus et procreatus: quinque Soles et Mercurios quinque, ex quibus, ut referunt, Sol primus Iouis filius dicitur et Aetheris habetur nepos, secundus aeque Iouis 15 et Hyperiona proditus genetrice, tertius Yolcano, non [*](19 sqq. Cic. de nat. deor. 3, 53 sqq. ) [*]( 2 qui deos Sab: quia eos P 3 iamdudum] hic apud OehJerum c. 13 incipit 4 puerculi Sab: puericuli P 5 oris scripsi: mares P mores Sdb moris Salm tetricia Sdb asperitatem Salm: asperitate P 9 quiret] uerba quae in fine libri leguntur neque enim fieri per rerum naturam potest, ut quod unum est fiat duo et in diuersas res eat unitas ingenita simplicitate diuisa huc transposuit Orellius facti Sab: faci P 10 consopita UrB: composita P aepoaita Gel 13 quam Bob: quas P acris Ura: acres P ingenio SOO, r: per ingenio P 18 commemoratumque depromere in ras e commodatumque Urs 19 uetutatis P tres (e ex i corr) P 20 ioues P 21 aput P insolam P 22 saepulturae P 23 referunt Gel: refferunt P res ferunt Sab 24 aetheris Sab: aetherius P . secundus Regina. et Hyperione proditus genitore Sdb 25 genitrice (it in et corr c\') P . )

152
Lemnioset Nili qui fuerit filius, quartus Ialysi pater, quem Rhodi peperit heroicis temporibus Acantho, quintus Scythici regis et uersipellis habetur Circae. iam Mercurius primus, qui in Proserpinam dicitur genitalibus adhinniuisse subrectis, supremi progenies Caeli est, sub terra est alter, Trophonius qui esse iactatur, Maia tertius matre et Ioue procreatus sed tertio, quartus suboles Nili est, cuius nomen Aegyptia gens horret et reueretur expromere, quintus Argi est interemptor, fugitiuus atque exul et proditor apud Aegyptum litterarum. sed et Mineruae, inquiunt, sicut Soles et Mercurii quinque sunt, ex quibus prima non uirgo sed ex Volcano Apollinis procreatrix, Nili altera proles et quae esse perhibetur Aegyptia, stirps Saturni tertia est et quae usum excogitauit armorum, Iouis quarta progenies quam Messenii Coryphasiam nuncupant, et quae Pallantem occidit patrem incestorum adpetitorem est quinta.

ac ne longum uideatur et nimium, minutatim uelle capita ire per singula, aiunt idem theologi, quattuor esse Volcanos et tris Dianas, Aesculapios totidem et Dionysos quinque, ter binos Hercules et quattuor Veneres, tria genera Castorum totidemque Musarum, pinnatorum Cupidinum trigas et quadrigas Apollinarium nominum, quorum similiter genitores, similiter matres, loca quibus nati sunt indicant et originem singulorum suis cum prosapiis monstrant. quod si uerum et certum est et ex rei cognitae adseueratione monstratur, aut omnes dii non sunt, quoniam plures sub eodem nomine, quemadmodum accepimus, esse non possunt, aut si aliquis ex his est, [*]( 10 Cic. 1. c. 59 Clemens Alex. protr. 2, 28 17 Cic. 1. c. 53 sqq. ) [*]( 1 Nili Sab: nisi P Ialysi Sab: alysi P Rhodi Sab: rhodii P 2 Acantho Urs: achanto P scythichi P 3 Circae Salm: circe P Circes Sab iam Meursius: nam P 4 adinniuisse P supraemi P 5 coeli est Sab: caeli P trofonius P 7 soboles Sab: subolis P 11 uulcano (uu in uo cl) P apolinis P appolinis c\' 12 Aegyptia Gel: aegyptiae P Aegyptiis Sab in err stirps Salm: strips P Sais Sab 14 coryfasiam P . 15 Pallantem Gel: corypalantem P Corya pallantem Sab in err 16 minutum Sab 17 uulcanos P corr tres c 18 aesculapius P corr . dionisos P dionisios c\' 19 genere P corr c )

153
ignorabitur et nescietur, quia sit consimilium nominum confusione caecatus. atque ita per uos ipsos, quamuis fieri nolitis, efficitur, ut haesitet religio conturbata neque habeat finem certum, in quem dirigere se possit multis elusa ambiguitatis erroribus.

fingite nos enim uel auctoritate commotos uel uiolentia terroris uestri induxisse in animum Mineruam uerbi causa sacris uobis sollemnibus et ritu uelle adorare uolgato: si, cum diuinas apparamus res adgredi atque aris flammantibus sua reddere constituta, Mineruae omnes aduolent ac de istius nominis possessione certantes poscant sibi singulae apparatum illum sacrorum reddi: quid in medio faciemus nos animal tenue uel in partes quas potius pii muneris officia transferemus? dicet enim forsitan prima illa quam diximus: meum nomen est Mineruae, meum numen, quae Apollinem genui, quae Dianam et ex mei uteri fetu caelum numinibus auxi et deorum numerum multiplicaui. immo, inquiet quinta Minerua, † tutunis, quae marita et puerpera totiens castitatis purae inminuta es sanctitate. nonne uides in Capitoliis. omnibus uirginalis esse species Mineruarum et innuptarum his formas ab artificibus cunctis dari? desiste igitur nomen iuris tibi adsciscere non tui. nam Mineruam me esse genitore ex Pallante procreatam, testis omnis est poetarum chorus, qui Palladem me nuncupat deriuato a patre cognomine. quid dicis, inquiet secunda haec audiens, [*]( 1 quia Sab: quid ex qua ut uidetur P consimiliura Sab: consilium P 3 ut Soo, r: at P hesitet P haec sit et Sab 4 multis scripsi: et nullis P nullis Sab tam multis OeMerus 5 commotos r, Salm: comotus P ideo notos Sab ideo motos in err 7 uolgato: si scripsi: uolgator si P nulgato, res. si Sab uolgato si r diuina r 8 res addidi adgredi atque Rigaltius: adgrediat quae P 1 adgrediat. que cl aggrediamurque Sab aggredimurque Gel 9 ineruae P corr . 14 meum Rigaltius: cu P tum Sab meum est Mineruae nomen ac numen uel meum tum nomen est Mineruae tum numen Urs numine Sdlm appollinem P genui Sab: genuit P 15 fetu Sab: fletu P 16 quinta Gel: quanta P quarta Sab tu tu sis Sab tu sis Gel tu tinnis Salm 17 imminuta Sab: inmuta P es Sab, r: est P 18 uirginaleis Sab 19 et] nec Sab innup- tarum Bigaltius: nuptarum P 20 adsciscere Sab, r: adhisciscere P 23 in quiet P audies P corr cl )

154
ergone Mineruium nomen tu feres parricida petulans et ex amoris incesti contaminatione polluta., quae dum te fucis atque artibus excolis meretriciis, etiam patris in te mentem furialibus plane cupiditatibus excitasti? perge igitur, aliud tibi quaere signum; nam mea res ista est, quam Nilus maximus fluminum ..quis generauit ex liquidis et in uirgineos habitus roris concretione conduxit. quodsi fidem inquiris facti, Aegyptios et ego testes dabo, quorum sum Neith lingua, Platonis testificante Timaeo. quid deinde arbitramur fore? desistetne et illa Mineruam se dicere, cui Coryphasiae nomen est uel ex Coryphae matris signo uel quod ex uertice summo Iouis parmam ferens emicuit atque armorum accincta terroribus? aut illam, quae tertia est, cessuram patienter nomine? et non dictis talibus habituram rationem sui et primarum adrogantiam refutaturam: itane tu audes maiestatem tibi mei nominis usurpare sinceram, ex caeno et ex gurgitibus prodita coagulataque limosis? aut tibi tu alienam dignitatem. adsumis deae, quae de uertice procreatam mentiris te Iouis et rationem te esse mortalibus ineptissimis suades? ex capite Iupiter conceptos filios procreat? et ut arma quae gestas procudi possint et fabricari, in uerticis ipsius cauo officina fabrilis fuit, incudes mallei fornaces folles carbones et forfices? aut si uerum est quod adseueras, rationem te esse, desiste tibi nomen id quod meum est uindicare: nam quam dicis ratio non est species numinis certa sed obscurarum intellegentia causarum. si ergo, ut diximus, officia nobis adeuntibus religiosa Mineruae adsint [*]( 9 p. 21 e ) [*]( 1 feres Urs: ferd P fera Sdb 4 plane Urs: plenam P 6 generabit P corr 8 sum Neith Salm: nili P Neith Ccmterus, Urs lingua dicor Gel Platonis Sab: latonis P 9 timeo P 10 coryfasiae P coryfae P . 12 amorum P corr 13 cessuram Sab: censuram P patienter Urs: patientiae P patientia Gel nomen Sab 15 sinceram Meursius: si uerum P quae Gel Sai cum Urs om Salm 16 e limo sis Sab 17 alienam Gel: alia P at tibi tu aliam dignitatem assume, deam quae Salm deae quae] atque Sab - que P 18 rationem Sab, r: ratione P 19 Iouis e capite concepta tu fueris si quis ex capite Urs lupiter addidi 20 et ut] aut si Sab ut Salm possunt Sab possent Salm 22 forcipes Urs aut Sab: ut P at Urs 26 adsinit P corr )
155
quinque ac de huius nominis proprietate rixantes sibi quaeque desideret ant turis suffimenta libari aut ex pateris aureis inferia uina defundi, quo disceptatore, quo iudice controuersias tollemus tantas? aut quis quaesitor, quis arbiter ceruicibus tantis erit, qui inter personas huiusmodi aut uindicias iustas dare aut sacramenta conetur pronuntiare non iniusta? nonne potius ibit domum seseque abstinens ab negotiis talibus tutius esse arbitrabitur nihil horum contingere, ne aut uni dando quod omnium est inimicas ecficiat ceteras aut stultitiae crimen incurrat, si id attribuat cunctis quod esse oportebat unius?

possumus haec eadem de Mercuriis, Solibus, immo de aliis omnibus, quorum numeros tenditis et multiplicatis, expromere. sed satis est ex uno rationem in ceteris eandem esse scire, et ne forte prolixitas fastidium audientiae pariat, cessabimus ire per singula, ne dum uos arguimus nimietatis, loquacitatis inmodicae suscipiamus et nos culpam. quid dicitis o isti, qui ad deorum nos cultum membrorum laniatibus inuitatis et suscipere nos cultum uestrorum conpellitis numinum? possumus difficiles non esse, si modo aliquid nobis dignum tanti nominis opinione monstretur. ostendite nobis Mercurium, sed unum: date Liberum, sed unum: unam Venerem atque unam similiter Dianam. nam esse Apollines quatuor aut tris Ioues numquam nobis facietis fidem, nec si testem ipsum citetis Iouem aut Pythium constituatis auctorem.

sed ex dinerao nescio quis: unde, inquit, scimus, an explorata et cognita theologi scriptitarint, an ut uisum est atque sedit libidinosam extulerint fictionem? nihil istud ad causam, nec sermonis istius in eo est ratio constituta, utrumne res ita sint, theologorum ut indicant scripta an aliter se habeant et multo dissociatae discrimine; nobis enim satis est rebus de publicatis loqui [*](1 nominis Gel: nomine P 2 thuris P corr r in seriam Sab 6 iniusta scripsi: iusta P 9 et Sciat in ecficiat corr P 10 id attribuat Sab: ita tribuat P 12 extenditis Stewechius multiplicas P corr 22 tres c 23 iouis P corr c 26 libidinosam Sab, r: libidinosa P 29 dissociatae Sab in err: dissociata P 30 nobis enim satis est rebus de publicatis loqui add c )

156
neque quaerere quid sit in uero sed refutare, conuincere id quod in medio positum est atque opinatio concepit humana. sed si mendaces illi, uos ueritas quae sit exponite et inrefutabile aperite secretum. at qui fieri potis est remotis magisteriis litterarum? quid est enim quod dici de immortalibus diis possit, quod non ex hominum scriptis ad humanas peruenerit notiones? aut quicquam uos ipsi de illorum ritibus potestis caerimoniisque narrare, quod relatum in litteras non sit et scriptorum commentariis publicatum? aut si ponderis existimatis nullius haec esse, aboleantur omnes libri quos de diis habetis compositos theologorum, pontificum, nonnullorum etiam philosophiae deditorum; quinimmo potius fingamus ab exordio mundi nullum aliquando mortalium † nullum esse de diis quicquam: experiri uolumus et cupimus scire, an muttire, an hiscere deorum in mentione possitis, an concipere eos mente quos in animis uestris nullius scripti informauerit notio. cum uero nomina et potentias illorum suggerentibus uobis libris addidicisse uos constet, iniquum est detrahere litteris his fidem quarum ea quae dicitis testimonio atque auctoritate firmatis.