Res Gestae

Parte alia uxor, ut proverbium loquitur vetus, eamdem incudem diu noctuque tundendo, maritum testari compellit, hocque idem ut faciat uxor, urget maritus instanter: et periti iuris altrinsecus assciscuntur, unus in cubiculo alter eius aemulus in triclinio, repugnantia tractaturi: eisdemque subseruntur genitalium fatorum[*](fatorum interpretes, Her.; extorum interpretes, G; extoruith (lac. 4 letters, M, of 7, V) terpraeter, MV.) interpretes controversi, hinc praefecturas profusius largientes, et sepulturas divitum matronarum; inde ad exsequias virorum iam[*](iam, added by Novák; iam iam, Val.; insignium, Clark; fama, MV.) adventantes necessaria parari oportere iubentes[*](iubentes, Gardt.; inuentes, MV.) : et testatur[*](testatur ancilla, Her.; testatura (lac. 4 letters, M; 11, V) ancillas, MV.) ancilla suapte natura pallidior, spiritu[*](pallidior, spiritu, Her.; pallidi (lac. at end of line, M) aspirati, MV.) pridie consumpto defuncta --- um Roma atque,[*](atque, Her. (lac. 9 letters, M; 15, V) um romaque, M V.) ut Tullius ait: Nec in rebus humanis quicquam bonum[*](bonum, G (M in margin); bos (lac. 2 letters at end of line, M; no lac. in V) nouunt, MV.) norunt nisi quod fructuosum sit: amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt, ex quibus se sperant maximum fructum esse capturos.

Cumque mutuum illi quid petunt, soccatos ut[*](soccatus ut, C. F. W. M.; soccos et, MV.) Miconas videbis et Lachetas: cum adiguntur ut

Nunc ad otiosam plebem veniamus et desidem. In qua nitent, ut nominibus cultis, quidam calceorum expertes, ut Messores[*](Messores, Her.; cimessores, MV.) Statarii Semicupae et Serapini, et cum Gluturino et Trulla, et Lucanicus cum [*](Porclaca, rest. by Nissen; Pordaca, mss. (porclaca, V, M, Robinson).) et Salsula, similesque innumeri.

Hi omne quod vivunt, vino et tesseris impendunt et lustris, et voluptatibus et spectaculis: eisque templum et habitaculum et contio et cupitorum spes omnis Circus est maximus: et videre licet per fora et compita et plateas et conventicula, circulos multos collectos in se controversis iurgiis ferri, aliis aliud (ut fit) defendentibus.

Inter quos hi qui ad satietatem vixerunt, potiores auctoritate longaeva, per canos[*](cans, Val.; ianos, V.) et rugas[*](rugas, Val.; Eponam, Gardt.; rogant, V.) clamitant saepe, rem publicam stare non posse, si futura concertatione, quem quisque vindicat, carceribus non exsiluerit princeps, et inominalibus[*](inominalibus, Harmon; funal ibus, Val.; prin (lac. 13 letters) nominabilis, MV (l from s, V).) equis, parum cohaerenter circumflexerit metam.

Et ubi neglegentiae tanta est caries, exoptato die equestrium ludorum illucescente,

Unde si ad theatralem ventum fuerit vilitatem, artifices scaenarii per sibilos exploduntur, siqui sibi aere humiliorem non conciliaverit plebem. Qui si defuerit strepitus, ad imitationem Tauricae gentis, peregrinos vociferantur pelli debere, quorum subsidiis semper nisi sunt ac steterunt, et taetris vocibus et absurdis; quae longe abhorrent a studiis et voluntate veteris illius plebis, cuius multa facete dicta memoria loquitur et venuste.[*](uenuste, P. Thomas; uenusta, G; uenustas id, MV.)

Id enim nunc repertum est pro sonitu laudum impensiore, per applicatos homines ad plaudendum, ut in omni spectaculo exodiario venatori aurigae et histrionum generi omni, et iudicibus[*](iudicibus di (in digitos, see note 1, p. 160), lacking in M, where 7 lines are lost.) celsis, itidemque minoribus, nec non etiam matronis, clametur assidue: Per te illi discant;[*](illi discant, Clark; ille discat, G; ille discant, V.) quid autem debeat disci, nemo sufficit explanare.

In his plerique distentioribus saginis addicti, praeeunte nidoris indagine, acutisque vocibus feminarum, a galliciniis ipsis, in modum pavonum ieiunitate[*](ieiunitate, Haupt; hiennitare, V.) clangentium, humum summis pedum unguibus

Sit satis interim haec digessisse super rebus urbanis. Nunc redeamus ad cetera, quae per provincias agitavere multiplices casus.

Erupit Augustis ter consulibus Saxonum , et Oceani difficultatibus permeatis, Romanum limitem gradu petebat intento, saepe nostrorum funeribus pasta: cuius eruptionis primae procellam Nannenus sustinuit comes, regionibus eisdem appositus, dux[*](dux, Val.; G omits; dum, MV.) diuturno bellorum labore compertus.

Sed tunc ad mortem destinatae plebi congressus,

Qui ducens militem rei sufficientem, cum venisset ad loca, discriminatis ordinibus, superbos barbaros[*](superbos barbaros, Clark; feros barbaros, Pet.; per barbaros, V.) ante colluctationem adeo terruit et turbavit, ut nec controversas opponerent manus, sed signorum aquilarumque fulgore praestricti, venialem poscerent pacem.

Diuque variatis consiliis, cum id rei publicae conducere videretur, pactis indutiis, et datis ex condicione proposita iuvenibus multis, habilibus ad militiam, discedere permissi sunt Saxones, sine impedimento, unde venerant, reversuri.

Quibus omni iam formidine vacuis, reditumque parantibus, occulte pedites missi, insidias in abdita quadam valle struxerunt, unde praetereuntes aggredi negotio poterant levi. Sed longe secus accidit quam sperabatur.

Sonitu enim adventantium perciti, exsiluere quidam intempestive, visique subito, dum se firmare festinant, ululantibus lugubre barbaris, vertuntur in pedes. Stetere tamen mox conglobati, extremaque sorte vires (licet non integras) suggerente, confligere

Exin concursum infestius, firmatisque pectoribus, hinc inde incumbentes Romani clausos hostes eductis gladiis obtruncabant: nec quisquam eorum genitales revisere potuit lares, ne uno quidem caedibus concorporalium superesse permisso. Ac licet iustus quidam arbiter rerum, factum incusabit perfidum et deforme, pensato tamen negotio, non feret indigne manum latronum exitialem tandem copia data consumptam.[*](consumptam, C. F. W. M.; deletam, Novák; captam, EA; coptam, V.)

Post haec ita prospere consummata, Valentinianus versando sententias multiformes, anxia sollicitudine stringebatur, reputans multa et circumspiciens, quibus commentis Alamannorum et Macriani regis frangeret fastus, sine fine vel modo rem Romanam irrequietis motibus confundentis.[*](confundentis, Pet.; confundentes, V.)

Immanis enim natio iam inde ab incunabulis primis varietate casuum imminuta, ita saepius adulescit, ut fuisse longis saeculis aestimetur intacta. Seditque consilia[*](consilia, G; consilio, vulgo; consilium, sugg. by Clark (cf. xix. 7, 6); concilio alio, V.) alia post alia imperatori probanti, Burgundios in eorum excitari perniciem, bellicosos et pubis[*](pubis, Val.; turbae, G; ubi, V.)

Scribebatque frequenter ad eorum reges per taciturnos quosdam et fidos, ut eisdem tempore praestituto supervenirent, pollicitus ipse quoque, transito cum Romanis agminibus Rheno, occurrere pavidis, pondus armorum vitantibus insperatum.