Pseudo-Augustini Quaestiones Veteris et Novi Testamenti CXXVII

Ambrosiaster

Ambrosiaster. Pseudo-Augustini Quaestiones Veteris et Novi Testamenti CXXVII (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 50). Souter, Alexander, editor. Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1908

Quanta autem dignitas sit ordinis sacerdotalis, hinc aduertamus. dictum est autem de nequissimo Caipha, interfectore saluatoris, inter cetera: hoc autem a semet ipso non dixit, sed cum esset princeps sacerdotum anni illius, profetauit. per quod ostenditur spiritum gratiarum non personam sequi aut digni aut indigni, sed ordinationem traditionis, ut quamuis aliquis boni meriti sit, non tamen possit benedicere, nisi fuerit ordinatus, ut officium ministerii exhibeat. dei autem est effectum tribuere benedictionis.

XII. QVARE ABRAHAM FIDEI SUAE SIGNUM CIRCUMCISIONEM ACCEPIT?

Si uelis aduertere, non incongruum uidebis quod putas diuersum esse a ratione. credens enim filium se habiturum, in quo omnes gentes benedicerentur et a quo sanctimonium exortandum erat, illa in parte signum accepit, per quam [*](4 cf. Dan. 13, 42 8 Num. 6, 27 15 Ioh. 11, 51 22 cf. Gen. 17, 10. 11. Rom. 4, 11 25 cf. Gen. 18, 18 ) [*](4 est cognitor P 6 esse et scripsi, et P easet cet. 8 autem om. PCNX 11 transfondat (a alt. in ras.) M 14 de nequisaimo] deoiquissimo CF 17 profeta N 19 quam (add. m2 uis AB) X 20 miniaterii (i quart. in ras. mS) M 22 oircumcisionis CNX 28 accipit C 24 auertere (corr. m2 AB) X 25 diuersam C )

generatio fit filiorum et cessat, ut sanctior sit. sed si aliquibus deformatio uidetur, animaduertant Abraham in eo gauisum et filios eius hoc testimonio fuisse gloriosos. nam Achior utique unus ex principibus gentilium uidens tantam uirtutem esse in deo Abrahae, ut Olofernem ducem exercitus Assyriorum, cuius potentiam tota terra tremebat, proprio gladio manu feminae decollaret, sponte se circumcidit, arbitratus ex eo ipso dignitatem sibi quaesitam. nonne prae se fert, si quis pro nomine Christi oculum aut aliquod membrum amiserit? nonne partem ipsam humanis uultibus ingerit, ut appareat gloriosus? pro fide enim aliquid ad tempus amittere lucrum est facere.

Ita et Abraham fidei suae signum accipiens non deformatus est, sed melioratus. spiritaliter uero hoc significauit, quia nebula carnis circumcidi haberet a cordibus hominum per fidem Christi, quia carnalis error obstabat caliginem praestans humanis cordibus, ne cognoscerent creatorem. Abraham autem, quia promissus est ex semine eius futurus Christus, qui hanc caliginem abstergeret, ideo circumcisus est, quia filium credidit se habiturum, qui errorem hunc amputaret. iam uide, si non congrue illa in parte uel tale signum accepit.

XIII. SI IUDICIUM DEI IUSTUM EST, QVARE INFANTES IN SODOMIS SIMUL CUM PARENTIBUS CREMATI SUNT?

Ut nimis impium facinus Sodomitarum possit aduerti, peccatum eorum peruenit usque ad necem filiorum ipsorum, ne [*]( 8 cf. Iud. 14, 6 5 cf. Iud. 18, 10 21 cf. Ioh. 5, 30 22 cf. Gen. 19, 25 ) [*]( 1 cessat ut] cessauit M sanctior] scI**tior (pr. i ru2 in raa.) M 2 animaduertantj enim aduertant C gauieu (add. sus s. I.) M 3 testimonium M, G (corr.) gloriosus MC 5 olofornS M oloferne C olifernum F, (eorr. m2) B holofernum GA exercitu. (corr.) C 6 manus P 8 prefert se NGA 9 aut (ut in ras.) M nonne (ne in ras.) M 18 melioratus haberet X 14 haberet om. X 16 nec C abrahae, (e in ras.) M, NX abarchae C 19 sed habituru M iam non (exp. non) M 20 accipit C 22 sodomitis X 23 sodomitarum facinuB C 24 peccata G A )

de origine illorum signum aliquod remaneret. nonne prouisum est in illis, ne diu uiuentes exempla sequerentur patrum? a gehenna enim liberi sunt in aliena causa occisi. parentes enim tam pro se quam pro his rei sunt, quia, ut illorum opera oblitterarentur, omnis progenies ipsorum erasa est. nam si bonis parentum laeti sunt filii et quod commendentur praerogatiua eorum, sic et de morte, quae pro malis illorum infertur, queri non possunt, ut, quem ad modum participes in lucro sunt, sint et in damno. similiter et in Aegypto pro noxiis patrum plexi sunt filii, sed ut ad emendationem eorum proficeret, ut quia ex aliis causis dominum credere et uenerari, qui in Moyse erat, noluerunt, hac plaga territi confiterentur cum satisfactione, ne grauius hunc iratum sentirent.

Haec ergo mors filiorum crimen est patrum. quoquo enim modo filii debitum spiritum reddiderunt, futuri accusatores parentum, quia perfidiam suam nec sanguine filiorum uincere potuerunt, non ergo in futurum, sed ad praesens tempus mala parentum filios inuenerunt. nec qualecumque beneficium est gloriosum non esse, nec tamen reum? nam si quidam cum precibus enituntur in postremis positi ad fidem ueri accedere, ut, si non coronam, uel ueniam mereantur, quo modo poterunt hinc aliqui queri, cum quibus ita actum est, ut neque esset unde ignosci sibi precarentur, neque sublimes haberentur qui minime laborauerant? confers nunc unius momenti cruciatum ad multi temporis poenam; arbitrare etiam multos laborare et, quia perseuerare non possunt, non solum effectum laboris amittere, sed et poena multari; adde etiam, quia difficile de malis nati [*]( 21 cf. Iac. 1, 12 ) [*]( 2 diu uiuentes] rediuiuentea X 8 occidi (corr.) C 4 ut] aut M 5 omnes (corr. m2 AB) X 6 et] eo P praerogatiaae CNX 7 eorum] ipaorum (corr.) N illorum] eorum X 8 queri] quem C 11 deum PNX 12 moysi X haec C 18 hunc] hanc (corr. m2 AB) X 14 quoquo] quod quod M quo NX 16 sanguinem (corr.) N 17 in Bm2, om. cet. 20 accidere C, (corr.) N 22 est actum P esse C 24 laborauerunt M nunc] nude M )

et inter nequissimos educati uel conuersati mentem suam temperant ad disciplinam dei sequendam: uide ergo, si non magis bene actum est cum filiis perditorum.

XIIII. QVID EST UT DEUS, QVI IUSTUS PRAEDICATUR, PECCATA PATRUM FILIIS. SE REDDERE PROMISERIT IN TERTIAM ET QVARTAM PROGENIEM?

Nihil iniuste dominum facere aut dicere qui dubitat insanus est. itaque si uerba domini non subprimantur, sed omnia quae ad eandem quaestionem pertinent, proponantur, lucebit quod obscurum uidetur et pium aestimabitur quod minime iustum putatur. qui enim uerba subprimit quaestionis aut inperitus est aut tergiuersator, qui calumniae magis studet quam doctrinae. porro autem repromisit quidem deus reddere se peccata patrum filiis, sed qui oderint eum, hoc est qui in paternis malis uersati seruiunt idolis, sicut et patres illorum. iste enim inimicus dei est, qui honorem nominis eius uindicat creaturae. sicut enim iustorum filii et ipsi iusti nobilitant in se genus iustitiae, dum et patrum et sua iustitia sublimantur, ita et nequissimorum et ipsi filii nequissimi crementum faciunt malitiae, quia et malorum filii sunt et nequitiam illorum exemplarunt ad perditionem multorum.

Cum terrore ergo locutus uidetur deus, sed uerum est, et hoc habet ratio. quis enim malum et mali hominis filium non duplici genere exsecretur, quo modo bonum et boni filium duplici merito censet honorandum? idcirco autem in tertiam et quartam progeniem reddere se promisit, ut si [*](5 cf. Ex. 20, 5 ) [*](1 edocati MC, N (corr.), (corr. Bm2) X 4 qui om. C 5 se] sed P, om. cet. 7 deum P 8 subprimatur N 10 uidebitur MON, (corr. B) X 11 subpremit M aut] et N 12 terrigiuersator (ri erae.) M tergi uersatnr C tergiuersatur N studeat P 14 oderunt PGÃ 15 inete (corr.) N 18 et pr.] ad CNF, (corr. mS) A 21 exempla uunt C 24 duplice G, (corr. m2) A 25 merito non N meritum [corr. Am2Bm3) X 26 quarta M reddere se promisit ut si om. N )

post patrem malum filius non sequatur perfidiam patris, nepos autem aui in malis imitator existens sciat se non inmunem futurum a seueritate sententiae, aut si et nepos forte non aui, sed patris secutus uestigia testamentum diligat dei, non ignoret pronepos ad se usque peruenire sententiam, si aemulus sit proaui perfidiae.

Hac legis manifestatione deterreri uoluit deus impios patres, ut agnoscentes quantum mali pareret sectatio idolatriae uel adfectu filiorum reuocarentur ad reuerentiam creatoris, aut filii timentes, ne incurrerent peccata patrum, dei legi obtemperarent. illi autem adtendentes ad nequitiam aliter hoc interpretari coeperunt dicentes: patres manducauerunt uuam acerbam et dentes filiorum stupuerunt, ut securi de inpunitate, eo quod filiis ipsorum redderentur peccata, illi tamen neque spiritus neque carnis haberent pietatem — hinc dicitur eis, non (morietur filius pro patre\' neque \'pater pro filio\', sed: anima quae peccat ipsa morietur — et addiscerent non inpune sibi futurum, sed sic reddi peccata patrum filiis, ut, quia impietatem parentum secuti mala, quae oblitteranda erant, exemplauerunt, acerbius puniantur.

Postquam ostendit deus quid mali pariat idolatria, addidit statim quae bona diligentes se sequantur dicens: et faciens misericordiam in milia milium his, qui diligunt me et custodiunt praecepta mea, ut bonum patris non usque ad pronepotem, sed usque in milia milium reddat. ut puta, si quis ex semine Dauid diligat dominum, quem constat utique porro ante mille annos fuisse, huic additur misericordia [*](4 cf. Ps. 77, 10 12 Ezech. 18, 2 17 Ezech. 18, 20 22 Ex. 20, 6 ) [*]( 2 nepos X imitatur ON, (corr. Am2Bm3) X 3 imonem C 5 sentiam C sententia FG 7 haec CNX 9 adfectus MCN, (B corr.) X 10 ut N dei legi] dirigi P diligi CNGA dilegi F dilige (add. nt 8. I.) B 13 aceruam C acerbum (corr.) N obstipuerunt X 16 hic N 16 pro fllio pater P filio] filiie N 20 aceraius N (eorr. m2), X aceruus C, (corr. m. ree. aceruius) G 28-25 his..... milium om. X 26 deum P 27 ante] autem NF aut G an (fi ita rae.) A ante (nte mS ita ras.) B )

dei, ut in necessitate duabus suffragantibus causis misericordiam accipere mereatur, quia et ipse dei cultor est et ex eius semine est, qui amauerit deum. et in hoc clementia dei laudabilis est, ut odio habentibus se usque in tertiam et quartam reddat progeniem et non in milia milium, ut si in quintam progeniem tractum fuerit malum, inde iterum caput habere incipiat, ut ex eo numeretur usque ad tertiam et quartam progeniem.

Sed dicet quis: \'auctori magis amplius reddendum iustum uidetur, quam imitatori.\' in auctorem congrua datur uindicta, filiis autem quod plus dicit reddi, poena est patrum. et si quaeras, accessu legis peccatores plus fiunt rei, sicut et Lamech et post Lamech. quibusdam tamen uidetur sic reddita esse peccata patrum in filios, dum in captiuitatem ducti sunt causa patrum et fuerunt ibi usque ad quartam generationem. quod si uerum est, non solum odio habentibus se deus reddidit peccata patrum, sed et diligentibus nomen suum, quia et Danihel abductus est et tres pueri et Baruch et Ezechihel et Hesdra illic natus est. liquido ergo apparet illud conuenire propositae quaestioni, quod supra diximus.

XV. CUM IUSTUM PRAEDICET LEX ET HIC UERE IUSTUS SIT, QVI PLENAM HABET IUSTITIAM, CONTRA SOLOMON: \'NOLI,\' AIT, \'ESSE IUSTUS MULTUM.\'

Nimia iustitia incurrit peccatum, temperata uero iustitia facit perfectos. non enim sine malitia est qui multum est iustus, quia peccantibus ad singula si respondeas, non deerit ubi pecces. denique dei temperata iustitia est. peccantibus enim [*]( 12 cf. Gen. 4, 24 22 Eccle. 7, 17 (16) ) [*]( 2 est] eius C 8 qui] quia N clementiam M 5 reddet N, X (corr. ABm2) milia in (in eras.) M 6 quinta F, (corr. m2) B 8 dSeit PX 11 accessnb (corr.) C accessam GA 13 captinitate NX 17 esechiel MX ez. echibel N 19 propost$questione M dixi M 10 lez praedicet NX et hic.... iustitiam om. NX 22 ait noli P 24 perfectae C 26 dei temperata) item peccata M )

aliquando ignoscit, aliquando irascitur, aliquando reddit non quantum digni sunt; suffert enim eos, ut sint qui proficiant. lex enim, quia se ipsam mollire non potest, a nobis mitiganda est, ut possit prodesse sub se agentibus. hic ergo iustus non est multum, qui dei imitator est.

XVI. QVARE ANGELUS, QVI IN UIA OCCIDERE UOLEBAT MOVSEN, CIRCUMCISIONE INFANTIS PACATUS EST?

Quod sine consilio Moyses fecerat apparentia comminantis angeli emendauit. denique uidens, quod per neglegentiam fuerat praetermissum, cessauit ab ira. idcirco ergo sic infestum angelum in se uidit Moyses et paratum ad uindictam, quia uiri sublimis culpa graue peccatum est. quanto enim persona eius suspicabilis est, tanto magis leue delictum eius acerbissimum est peccatum. pergebat itaque ad filios Israhel missus a deo Abra- I hae et signum iustitiae Abrahae non ferebat, in quo gloriari sciebat Iudaeos, ut aut ipse sollicitator diceretur aut non ab eodem deo missus, qui Abraham elegerat. in Madia enim habitans filios suos minime circumcidit, quos aut ducere secum ad Aegyptum non debuit, qui ceteros ibat inde educere, aut certe circumcisos adsumere, propter quae supra diximus.

Seffora ergo uxor Moysi, quod conpendio loquitur scriptura, non ignorans qua causa uiro suo infestus angelus uidebatur, accipiens circumcidit filium suum, et recessit angelus. ea enim ratione mitigata est ira, qua fuerat et accensa. nam aliquanta conpendio loquitur scriptura, quae subintellegi uult ex proposita ratione, [*](6 cf. Ex. 4, 24. 25 ) [*]( 5 eat alt.] est (in raa.) M 6 qui om. NX uolebat in uia moysen occidere NX 7 circumcisione infantis pacatus est om. NX peccatus P plaoatus C 9 emadauit M quod om. X (add. AmS) 10 ira] arida P i..ra N sicut GA infertum C, N (corr. infestum et, tum infeitum), X (corr.) 12 uiris GA (corr.) 18 delictum eius] delictum est eius X (est eras. G exp. A) 15 abrahae om. CNX 17 eligerat GA madian PN, Am2Bm2 21 sephora P eepfora Bm2 moysi uxor P 24 est om. C 25 ex proposita] exposita N )

sicut et illud, quod saluator dicit inter cetera ad Iudaeos: quare et uos praeteritis mandatum dei, ut traditionem uestram statuatis? nam dixit deus: \'honora patrem et matrem\' et: (qui male dixerit patri aut matri, morte moriatur*. uos autem dicitis: \'quicumque dixerit patri aut matri: "omne munus quodcumque fuerit ex me, tibi proderit", et non honorauit patrem aut matrem suam). sine dubio per conpendium hoc dixit saluator, ut subintellegatur sacerdotes Iudaeorum, dum auaritiae studerent, dei legem spreuisse; impia enim conspiratione consilium dederunt filiis, ut male dicentes patrem aut matrem quodcumque offerrent quasi donum deo, per quod data sententia in maledicos solueretur, unde securi facti filii contra dei praeceptum contemnebant parentes. ita et Moyses, cum infestum sibi uideret angelum, intellegens causam quid fieri deberet ostendit uxori, ut recederet ab eo angelus, qui eum quaerebat occidere. hoc subintellegitur in hac causa, sicut et illud quod supra diximus in sacerdotes.

XVII. QVID EST UT MALEDICTOS DICAT QVI NON RELIQVERINT SEMEN IN ISRAHEL, PER ESEIAM AUTEM NIHIL OBESSE DICAT SPADONIBUS, QVIA GENERARE NON POSSUNT?

Quoniam aliter quam datum erat intellegi coeperat, idcirco Eseias profeta ostendit postea quo sensu dictum esset. cum enim hoc ex causa offensi dei sententiae loco positum esset, quia deserentes deum in eo percutiebantur, ne ducentes uxores semen relinquerent, sic hoc arripuit error humanus, [*](2 Matth. 15, 3—6 19 cf. Ex. 23, 26 cf. Deut. 7, 14 20 cf. Esai. 56, 4. 5 ) [*]( 1 cetera] cera M 3 et om. M tuum ante et add. CNX 4 malediierint C aut] uel X mortem M 7 honorificauit P 12 offerent X (corr. m2 AB) 13 unde] un et M 14 condempnebant C sibi uiderit M uideret sibi GA 19 maledictas C 20 relinquerit C reliquerit F, (corr. m3) B 27 semen... M reliquerent C relinquerint G )

ut putarent reos esse apud deum, si qui aut uxores nollent aut accipientes, ut adsolet, generare non possent, quasi nihil aliud quam semen quaereret deus, sicut arguuntur per Malachiam profetam. Eseias ergo, ut consolaretur eos quos mala intellegentia contristauerat, docuit nihil obesse, si quis aut non posset habere filios aut nollet, dum modo dei legem seruaret. maledictum enim illis conpetebat, qui cum possent ac uellent, diuino obstante iudicio steriles erant, ne fructum haberent creationis dei, quem spernebant, ut cum uiderent aut generare se non posse aut genitos minime possidere, cognoscerent indignantis dei iram esse et conuersi satis facerent.

Nam et sancti uiri, cum cupidi essent filiorum et non id obtinerent, aestimabant peccata obstare et dolebant ignorantes dei esse prouidentiam, cui seruabantur. denique ad dei procurationem et Anna concepit et peperit Samuhelem et Helisabeth Iohannem et uxor Manoe Sampson. spiritalis tamen intellegentia in hac causa ista est, ut maledicti habeantur qui non reliquerint semen, quod uideat dominum, id est (qui non inbuerit aut filium aut seruum aut proximum, qui dei timorem doceat super terram\'.

XVIII. QVARE SAUL PECCANS PETIT ORARI PRO SE, UT IGNOSCERETUR EI, ET INPETRARE NON POTUIT, DAUID AUTEM PECCANS POSTULAUIT ET UENIAM CONSECUTUS EST?

Dei iudicium retractari non conuenit; nam humana inbecillitas adque inperitia dei se debet iudicio erudire, in quo non sapit, [*]( 3 cf. Mal. 2, 15 15 cf. I Reg. 1, 20 cf. Lnc. 1, 24. 57 16 cf. Iudd. 13, 5. 24 19 cf. Pa. 33, 12 20 cf. I Reg. 15, 24—31 22 cf. II Reg. 12, 13 ) [*]( 2 poBsunt C (corr.), N 4 ergo] autem GA 5 constriataaerat (corr.; i est 8. l.) M conBtrauerat X aut] autem (corr.) M 7 ac] aut N 9 sperabant MN, X (corr. Am2 mg.) 10 posse.. N cognoscerent (corr. cognosceret) N 11 cum uersi C 16 manue PNX 17 non om. F, (add. m2 8. I.) B relinquerint C reliquerunt X 18 deum P 80 orare C 21 ut ignosceretar ei om. NX 22 Dauid... consecutus est om. NX 25 erudire] eridere F inherere erudire G, A (erudire ex erudere) subdere (m3 in raGe.) B )

ut ex sententia dei intellegat ueritatem et nihil aliud fieri debuisse, quam quod uidet fecisse dominum, quem scit acceptorem personarum non esse. si enim Dauid precem suscepit et Saul refutauit, nihil aduersum sentiendum est dominum fecisse. sciens enim qua mente locutus uterque est, eius petitionem accepit, quem uidit tribulato corde ueniam postulare; illum autem despexit, quia animum eius paenitentiae non tetigerat dolor, quia deus cordis auditor est magis quam uocis. hinc dictum est:homo uidet in facie, deus autem in corde. ideo et fallimur, quia simulatio in uerbis et uultu circumuenit nos; in corde enim quid sit, uidere non possumus.

Quam ob rem dei iudicium sequi nos oportet, qui secundum cor, in quo unius cuiusque sententia est, examinat singulos. hoc etiam inuenimus et saluatorem fecisse. scribam enim se offerentem non suscepit, sedentem autem Leui ad teloneum ciebat, quia uerba scribae non secutum est cor, Leui autem tacens hoc in corde habebat, quod scriba in uerbis. Iesus autem, qui iuxta quod scriptum est sciebat quid esset in homine, Leui elegit. praeterea Dauid non alium pro se uoluit humiliari sicut Saul, sed ipse supplex tribulato corde ueniam precabatur.

XVIIII. QVAERENDUM SI ADAM FACTUS CORPUS INMORTALE HABUIT AN MORTALE.

Deus hominem fecit, qui quam diu non peccaret inmortalitate uigeret, ut ipse sibi auctor esset aut ad uitam aut ad [*]( 2 cf. Act. 10, 84 6. 20 cf. Ps. 50, 19 9 I Beg. 16, 7 14 cf. Matth. 8, 19. 20 15 cf. Marc. 2, 14. Luc. 5, 27. 28 18 lob. 2, 25 ) [*]( 2 uidit C deum P personarum acceptorem P 3 euscipit C 4 reputauit C deum P 6 accipit C 7 dispexit N, X (corr. m2 B) 8 uditor est cordis P audit (eorr. m3) M quam om. (add. m3 s. I.) M 9 uidit C faciem CX 10 et fallimm] ezfallimur NF expelli. mui G, A (corr.) et nos fallimur (t WI ras. et nos 8. I. m3 [?]) B 11 uideri M 14 enim om. X 15 suscipit C toloneum MC teleoneum (e tert. s. I.) F telonium (corr. m2) AB ciebat scripsi sciebat PM suscepit CNX 16 scribae om. P 17 qui] quia M 19 pro se] posse N 20 suplex M 21 querendam C add. est NX 22 inmortali C 24 uigiret C )

mortem, ut custodiens se a peccato labore suo gauderet esse se inmortalem, neglegens uero factus ipse sibi inputaret, quia coeperat esse mortalis. quam diu enim in creatoris lege durauit, dignus fuit edere de arbore uitae, ut mori non posset. nec enim corpus tale erat, quod dissolui inpossibile uideretur, sed gustus arboris uitae corruptionem corporis inhibebat. denique etiam post peccatum potuit insolubilis manere, si modo permissum esset illi edere de arbore uitae. nam quo modo inmortale corpus habebat, quod cibo sustentabatur? inmortalis enim non eget esca nec potu. cibus enim uires praestabat, uitae autem arbor medicinae modo corruptionem omnem prohibebat. sic enim homini erat quasi inexpugnabilis murus.

XX. QVID EST QVOD DICIT: \'PANEM ANGELORUM MANDUCAVIT HOMO\', CUM ANGELI NON EGEANT CIBO, QVIPPE CUM SINT NATURA SIMPLICES ET POTENTIA SPIRITALI UIGENTES?

Panem quem angelorum appellat manna est. manna autem interpretatur quid est hoc?\' uidentes autem filii Israhel quasi semen coriandri cadere super terram candidum dixerunt ad inuicem: quid est hoc? quod in Hebrea lingua dicitur (manni?\' hic ergo panis aut cibus non mundi lege creatus est conmixtione elementorum, sed desuper uenit spiritali ratione prouisus. nec quidem in supernis haberetur, quia corporibus alendis ad momentum dei uirtute creatus est. ideo autem [*]( 14 Pa. 77, 25 19 cf. Ex. 16, 14. 15 ) [*]( 1 gauderet] et add. CN, X (eras. et corr. ae Bm2) 2 se om. PX 3 qui M 4 de om. X (add. Am2 Bm2) arborem NF 7 post] postquam FB p; G permanere GA. 8 modo] domo NF dono GÃ denuo (enuo mH in ras.) B 10 neque CNX cibus (cib in ras.) M 11 autem] enim GA arbor] irbo M 12 inpugnabilis M 17 apiritalia M uigentia C 21 inuincem N ebrea P hebrae M ebraica C 22 manni] manna P mannu (ml manni) Nm2 23 spiratalis (corr.) M 24 baebatur (?) P habe X 25 ad om. M )

angelorum panis dictus est, quia ea uirtute creatus est, qua angelica natura subsistit et uiuit. sine deo enim nulli uita est. per id quod ergo de caelo uenisse dicitur, angelorum dictus est panis. ut enim quanta et qualia beneficia dei circa hominem sunt memoraret, sic locutus est, ut cognoscentes se deo gratias referant, qui tanta cura seruos suos gubernat, ut haec eis in carne adhuc positis, si necesse fuerit, exhibeat, per quae uiuunt angeli.

Dixit apostolus inter cetera: petra autem erat Christus, ut, quia Christi uirtute aqua fluxit de petra, petra appellatus sit Christus. simili modo et, quia manna potestate eius uenit de caelo, manna, id est panis, Christus dicatur, quod tunc factum eius rei, quae nunc in ecclesia offertur, figura fuisse existimetur, ut Christiani populi, quos in angelos significauit scriptura, panem manducauerint homines, id est Iudaei. et quia maior gratia est nunc, quam fuit in profetis, et libertas data per Christum, quia ubi spiritus domini ibi libertas, ad conparationem temporum et gratiarum Christiani angeli dicti sunt, quorum pane, qui est Christus, satiati sunt Iudaei, quos homines dixit. horum magis Christus est, quibus et reuelatus est et qui hoc nomine uocari censentur. duplici ergo genere potest intellegi supra dicta quaestio, ut et panis angelorum caelestium dici possit et Christianorum secundum ea quae dicta sunt.